Formy

muzyczne

Paulina Ołdak
Pedagogika szkolna z animacją kulturalną
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

POJĘCIE

FORMY

MUZYCZNEJ

„Forma” to pojęcie trudne i wieloznaczne.

Potocznie oznacza budowę, kształt. Każde
dzieło sztuki, a więc dzieło muzyczne
także, ma określoną budowę – formę, dla
której materiałem są dźwięki, a wymiarem
– czas.

Istnieje wiele definicji formy muzycznej.
Jedną z nich jest definicja J. M.
Chomińskiego:

Forma muzyczna jest wypadkową

współdziałania elementów

muzycznych, jako środek służący do

realizacji pozamuzycznej treści dzieła,

to twór realizowany za pomocą

zasobu środków techniki

kompozytorskiej, nierozerwalnie

związany z danym środkiem

wykonawczym i typową dla niego

fakturą

• Do

elementów

muzycznych

zaliczamy:

melodykę,

harmonikę,

rytmikę,

metrum,

agogikę, dynamikę, kolorystykę i artykulację

• Treść pozamuzyczna utworu najwyraźniej

przejawia się w muzyce wokalnej, gdzie jej

nośnikiem jest tekst słowny; inaczej przejawia się

w utworach programowych, zaopatrzonych

w tytuły lub komentarz słowny; w muzyce zaś

instrumentalnej

jest

nią

ogólny

wyraz

emocjonalny dzieła. Treść utworu determinują

konkretne warunki społeczne, ekonomiczne,

kulturowe, typowe dla danej epoki historycznej,

a także osobowość twórcy

• Środki techniki kompozytorskiej to czynności

kompozytorskie prowadzące do powstawania

dzieła; to elementy rzemiosła

• Środki wykonawcze to inaczej obsada (wokalna

lub

instrumentalna,

solowa,

zespołowa)

decydująca o realnym brzmieniu dzieła

• Faktura to sposób realizacji formy oparty

na

możliwościach

technicznych

tkwiących

w

poszczególnych

rodzajach

środków

wykonawczych, a także sposób skoordynowania

elementu melodycznego z harmonicznym

Przyjmuje się też, że formy muzyczne to pewne

typowe

schematy

rozpoznawalne

za

pomocą

czynności analitycznych. Jednak nie należy sztywno
trzymać się schematów, lecz traktować je w sposób
elastyczny. Trzeba bowiem pamiętać, że utwory
muzyczne powstają w wyniku jednorazowych aktów
twórczych, co powoduje, że nawet ten sam schemat
formalny (np. ABA) każdorazowo realizowany jest
w odmienny sposób. W wielu dziełach krzyżują się
rozmaite schematy formalne, nadto schematy te
w poszczególnych etapach rozwoju muzyki ulegają
ciągłym przeobrażeniom. W historii muzyki można
prześledzić rodzenie się form, ich rozwój i zamieranie.

SYSTEMATYKA

FORM

MUZYCZNYCH

Klasyfikacji form muzycznych można

dokonać z różnych punktów widzenia

1. Ze względu na środki wykonawcze:

Formy wokalne

Formy instrumentalne

np. pieśń, opera

np. sonata, poemat symfoniczny

2. Ze względu na fakturę:

Formy polifoniczne

Formy homofoniczne

np. kanon, fuga

np. sonatina, rondo

3. Ze względu na ilość części:

Formy jednoczęściowe

Formy cykliczne

np. etiuda, preludium

np. suita, sonata, msza

4. Biorąc pod uwagę mniejsze cząstki formalne:

Formy dwuczęściowe

Formy trzyczęściowe

Formy wieloczęściowe

np. poszczególne części

suity barokowej, aria

dwuczęściowa

np. ABA, typowe dla

tańców czy liryki

instrumentalnej okresu

romantyzmu

5. Ze względu na szczególne znaczenie jednego elementu muzycznego:

Formotwórcze znaczenie rytmu –

w tańcach

Specjalny rodzaj melodyki –

w formach figuracyjnych

np. walc, mazur, polonez

np. preludium, etiuda

6. Ze względu na ogólny wyraz utworu Chomiński wyodrębnia lirykę

instrumentalną

np. nokturn, impromptu

Konkretny utwór może reprezentować różne typy

formy jednocześnie, np. fuga może być formą

wokalną lub instrumentalną, jest formą

polifoniczną, może być formą samodzielną

(jednoustępową), a także wchodzić w skład formy

cyklicznej (np. sonaty).

WYBRANE

FORMY

MUZYCZNE

Motet

Msza

Fuga

Polonez

Preludium

Poemat symfoniczny

Suita

Symfonia

Sonata

Motet

• Od XIII wieku przez przeszło 5 następnych motet był jedną

z najważniejszych form polifonicznych. Jego znaczenie zmniejszyło się
wraz z nadejściem romantyzmu. Pomimo to kompozytorzy nadal
tworzyli motety, jednak w mniejszym stopniu i w sposób niezależny.
W XIII oraz XIV wieku motet składał się z serii wariacji polifonicznych
na temat danego śpiewu lub cantus firmus czyli melodii pochodzenia
liturgicznego, na której opierała się kompozycja polifoniczna. Ta nowa
melodia miała inny tekst, bazujący na fragmencie Biblii, była bardziej
skomplikowana oraz urozmaicona i znana była pod nazwą tropo.

• W późniejszych czasach motet stał się polifoniczną formą wokalną

a capella o dramatycznym i naśladowniczym charakterze. Tak więc na
przestrzeni wieków od Perotina przez Palestrinę, Orlando di Lasso,
Tomasa Luisa de León po kompozytorów epoki romantyzmu gatunek
ten wyewoluował od kontrapunktu stworzonego na bazie surowego
cantus firmus stając się później źródłem do powstania innych form
takich jak ricercar oraz fuga.

Msza

• Msza jest formą liturgiczną o budowie cyklicznej, śpiewaną a capella

bądź z akompaniamentem instrumentalnego obligatta lub nawet całej
orkiestry. Msza zwyczajna czyli Ordinearium missae to utwór
składający się ze stałych sześciu części, którymi są Kyrie, Gloria,
Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei. W niecodziennych liturgiach
części mszy ulegają zmianie, wplątywane są motety jak i również
Introitus, Graduale, Alleluia, Offertorium jak i Communio. Msza może
być złożona z chorałów gregoriańskich, kantat, motetów.

• Przed powstaniem całej, złożonej mszy w kościołach można było

usłyszeć chorały gregoriańskie. Pierwszą, we właściwym tego słowa
znaczeniu mszą była „Messe de Nostre Dame” Guillaume de Machaut,
która powstała w pierwszej połowy XIV wieku. Natomiast począwszy
od baroku powstało wiele mszy, w romantyzmie najsłynniejsze to
Requia, a w wieku XX nabrały one nowych form i komponowane były
w przeróżnych stylach.

Fuga

•

Fuga, z łaciny ucieczka, jest jedną z najważniejszych oraz najbardziej
skomplikowanych form muzycznych. Bazuje na rozwinięciu jednego tematu,
używając techniki kontrapunktu. Głosy występujące w fudze imitują się
wzajemnie, najczęściej jest ich od dwóch do pięciu. Jest to forma muzyczna,
która rozwinęła się zarówno w muzyce instrumentalnej jak i wokalnej. Może
być osobnym utworem bądź stanowić część innego gatunku (np. mszy, opery).
Powstała w połowie XVII wieku i wydaje się być spokrewniona z ricercar lub
kanonem. W epoce baroku fuga była na ogół kultywowana. Podczas
klasycyzmu rozwinęła się, a w romantyzmie straciła znacznie swoją przewagę
wśród kompozycji tego okresu.

•

Fuga składa się zazwyczaj z trzech lub czterech części. Rozpoczyna ją
ekspozycja (wprowadzenie tematu we wszystkich głosach), następnie pojawia
się niezależny epizod, w którym kompozytor w wersji oryginalnej bądź
modyfikowanej prezentuje temat. Zmiany tematu mogą objawiać się przez
dyminucję (skrócenie wartości rytmicznej), augmentację (wydłużenie wartości
rytmicznej), fragmentację (rozdzielenie materiału tematycznego i użycie go
oddzielnie), inwersję (zmianę kierunku interwałów) itp. Kolejną częścią jest
stretto, w którym zbiegają się głosy. Na koniec w części zwanej codą pojawia się
ponownie przetworzony oraz zestawiony ze sobą materiał muzyczny.

Polonez

• Ten dostojny taniec rozpoczynający i kończący niegdyś ważne uroczystości,

bale, a obecnie studniówki swój początek zawdzięcza tańcu ludowemu,
który wiadomo, że końcem XVI wieku pojawił się na ziemiach polskich.
Z biegiem lat polonez stał się tańczony przez wszystkie warstwy społeczne
naszego kraju i wraz z drugą połową XVII wieku został nazwany narodowym
tańcem polskim.

• Polonez to taniec o umiarkowanym tempie na ¾ o prostej melodii

opierającej się na krótkich frazach. Rytm tej formy muzycznej jest bardzo
charakterystyczny, typowy składa się z samych ósemek i dwóch szesnastek.
Podczas XVIII wieku polonez stanowi część suity barokowej. Jan Sebastian
Bach zawarł ten taniec w suicie francuskiej oraz w suicie orkiestrowej. W
epoce klasycznej Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwig van Beethoven
dodali do poloneza różne rytmy, np. w postaci bolera hiszpańskiego.
Niemniej jednak, najsłynniejszym twórcą polonezów jest bez wątpienia
Fryderyk Chopin, który skomponował 10 polonezów. Co ciekawe, formę
poloneza możemy usłyszeć w znanych nam kolędach, takich jak „Bóg się
rodzi”, „Dzisiaj w Betlejem” czy „W żłobie leży”, pochodzących z XVII wieku.

Preludium

• Jest to krótki, zazwyczaj bez określonej wewntrznej struktury utwór,

który może służyć jako wstęp do kolejnych części większego oraz
bardziej skomplikowanego dzieła. W swoich początkach preludia były
improwizacją instrumentalną. Najstarsze zachowane preludia
pochodzą z XV wieku, natomiast począwszy od XVII wieku były czystą
improwizacją, niezwiązaną z innymi utworami.

• Niemniej jednak to w XVIII wieku preludium staje się ważną formą

muzyczną, gdyż łączy się z fugą i tak powstaje wiele mistrzowskich
dzieł m.in. Jana Sebastiana Bacha. W klasycyźmie preludium zostaje
częściowo zapomniane, jednak wraca wraz z romantyzmem, a to
głównie za sprawą Brahmsa, Liszta, Mendelssohna. W tej epoce
pojawiają się również preludia samoistniejące, głównie na fortepian,
których znakomitym twórcą był Chopin. Trochę później Debussy
i Rachmaninow także tworzyli takie preludia.

Poemat symfoniczny

• Forma muzyczna powstała w epoce romantyzmu, której pochodzenie jest

pozamuzyczne, tzn. wywodzi się z dzieł literackich bądź tradycyjnych
opowieści. Należy do muzyki programowej, której celem jest wywołanie
w umyśle słchacza obrazów oraz scen poprzez samą muzykę. Forma ta
bazuje na skojarzeniach, tak więc jest przeciwieństwem muzyki absolutnej,
która skupia się na samej muzyce (sonata, koncert itp.). Jako produkt
romantyzmu poemat symfoniczny ma na celu łączenie poszczególnych
dziedzin sztuki.

• Na ogół składa się z jednej części i pisany jest głównie na orkiestrę,

niemniej jednak istnieją równiez poematy symfoniczne na fortepian bądź
mniejszy skład instrumentalny. Forma ta może występować sama tworząc
niezależne dzieło lub być częścią cyklu poematów symfonicznych (np. „Má
vlast” Bedřicha Smetany złożony jest z sześciu poematów symfoniczncyh).

• Twórcą poematu symfonicznego był Franciszek Liszt, który skomponował

trzynaście kompozycji w tej formie. Gatunek ten pojawił się również w
twórczości takich artystów jak: R. Straussa, J. Sibeliusa, P. Czajkowskiego,
C. Debussego, A. Dvořáka, C. Saint-Saënsa, I. Strawińskiego.

Suita

•

Jedną z najważniejszych form powstałych w epoce baroku jest suita. Jest to
seria tańców, które wraz z Bachem i Heandlem zostały uporządkowane
w następujące cztery główne tańce: allemande (melodyjny i wolny taniec na
2/4), courante (taniec żywy na ¾, który znacznie kontrastuje
z poprzedzającym), sarabandę (wolny, majestatyczny taniec na 3/4) oraz
giguea (taniec pochodzenia angielskiego, o żywym charakterze na 3/8, 6/8,
9/8 i 12/8) poprzedzone wstępem (improwizacją melodyjnego i rytmicznego
tematu) w postaci preludia bądź uwertury. Tańce, z których składa się suita są
różnorodne. Cztery główne występują zawsze, jednak mogą być wzbogacone
innymi, takimi jak: bourré, menuet, musette, capriccio.

•

W epoce klasycyzmu suita zostaje zastapiona przez sonatę natomiast
w romantyźmie suita praktycznie zanika, jej nazwa pojawia się jedynie
w twórczości niektórych kompozytorów późnoromantycznych, np. Suity
Orkiestrowe P. Czajkowskiego. W wieku XX suita powraca do partytur i choć
wiele utworów powstałych w tym czasie nie nosi w swoich tytułach terminu
suita to jednak są to suity, np. „Nagrobek Couperina” Maurycego Ravela.
Przykładów odtworzenia suit barokowych w wieku XX jest również sporo, jest
to np. Suita Taneczna B. Bartóka.

Symfonia

• W swej formie klasycznej symfonia tak jak i sonata składa się z czterech

części: pierwszej szybkiej w formie sonatowej, drugiej wolnej, trzeciej
zmiennej, złożonej z tańca na ¾ (np. z menueta lub scherza) i lostatniej
czwartej szybkiej w formie sonatowej lub ronda.

• Niemniej jednak istnieje również wiele symfonii, które zostały

zmodyfikowane przez swoich autorów i różnią się od swej klasycznej
wersji. Sam geniusz tego gatunku Beethoven zaczął eksperymentować ze
strukturą poszczególnych części swojej VI Symfonii, a następnie dodał
śpiewaków do IX Symfonii.

• W epoce romantyzmu niektórzy kompozytorzy również modyfikowali

swoje symfonie. Pojawiły się symfonie o większej ilości części bądź takie,
których części miały różne etapy („Romeo i Julia” H. Berlioz) jak
i symfonie z tylko jedną częścią lub następującymi po sobie częściami.
Zaczęto również komponować symfonię na orkiestry kameralne, dla
śpiewaków oraz chórów oraz na pojedyncze instrumenty takie jak organy
czy fortepian. Natomiast symfonie współczesne często posiadają jedynie
trzy części tak jak np. symfonie Artura Honeggera.

Sonata

• Dawniej (XVII wiek) sonata był to utwór instrumentalny na wiele głosów i

w taki sposób stała się przeciwieństwem wokalnej kantaty. Generalnie jest
ona wykonywana przez jeden lub dwa instrumenty, z czego jeśli piojawia
się ten drugi to jest to zazwyczaj fortepian.

• W epoce klasycyzmu oraz romantyzmu sonata złożona była z czterech

części, które później pojawiły się w symfonii. Pierwsza część to allegro, z
dwoma głównymi, zestawionymi ze sobą tematami, w których używano
modulacji w celu zmian tonacji. Następna część to adiagio, część wolna
oraz o wolnej strukturze. Natomiast trzecia część taneczna początkowo
był to jedynie menuet, później zastępowany często przez scherzo.
Ostatnia część sonaty to allegro czasem w postaci ronda.
Warto również wspomnieć o dwóch rodzajach sonaty, które rozwinęły się
w baroku, a mianowicie o sonata da camara oraz sonata da chiesa.
Pierwsza składa się z preludium lub wstępu oraz dwóch, trzech lub
czterech części zazwyczaj powiązanych z tańcem. Natomiast w sonata da
chiesa brak elementów tanecznych, jest zbudowana z czterech kawałków:
szybkiego-wolnego-szybkiego-wolnego.

Źródła:

• Danuta Wójcik – ABC form muzycznych, wyd.

Musica Iagiellonica, Kraków 2006

• www.cameralmusic.pl

Dziękuję za uwagę