FORMA PIEŚNI
JEDNOCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI
Jednoczęściowa forma pieśni jest złożona z jednego małego lub wielkiego okresu,
w którym poprzednik i następnik łączą się na podstawie podobieństwa lub odmiany.
DWUCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI
Dwuczęściowa forma pieśni powstaje przez połączenie dwóch okresów, z których drugi rozwija się motywicznie z pierwszym i łączy z nim na zasadzie wariantu.
TRZYCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI (ABA)
Trzyczęściowa forma pieśni - część środkowa operuje odrębnym materiałem motywicznym.
KANON
Kanon - polifoniczna forma powstała w średniowieczu na gruncie muzyki ludowej; polega na ustawicznym imitowaniu się głosów przez cały ciąg utworu.
Poszczególne głosy kanonu opierają się na jednej linii melodycznej, ale wchodzą
w różnych momentach przebiegu.
Literatura:
kanony średniowieczne, występujące pod nazwami: rota, rondellus, caccia, fuga, round itd.
Summer is icumen in - 6-głosowy kanon wokalny, tzw. rota (z ok. 1310 r.)
G. de Machault (XIV w.), Ballada nr 17
J. des Prés, Fuga trium vocum (kanon zagadkowy)
G.P. Palestrina, Missa ad fugam in perpetuto canone
M. Eckel, Kanon grupowy 16-głosowy (4 grupy kanoniczne 4-głosowe)
H. Purcell, Kanony
A. Caldara, Kanony
G.Ph. Telemann, Kanony
J.S. Bach, Musikalisches Opfer
J.S. Bach, Kunst der Fuge
J.S. Bach, Wariacje...
J.J. Fux, Missa canonica
J. Haydn, 24 kanony
W.A. Mozart, 4 kanony zwierciadlane
J. Brahms, 13 kanonów op. 113 na chór żeński
FUGA I INNE FORMY POLIFONICZNE
FUGA
Fuga (łac. `ucieczka') - ustępy imitacyjne występują na przemian z innymi, swobodnie kontrapunktującymi.
ustępy są zwane epizodami
Pierwsze przeprowadzenie to ekspozycja fugi.
Temat (tzw. dux - głos prowadzący) otrzymuje swą imitacyjną odpowiedź w głosie drugim (zwany comes - głos towarzyszący), po czym przechodzi przez wszystkie pozostałe głosy fugi.
Literatura:
J.S. Bach, Wohltemperiertes Klavier (48 preludiów i fug)
J.S. Bach, Kunst der Fuge
J.S. Bach, Fugi organowe
J.S. Bach, Fugi wokalne
W.A. Mozart, Symfonia C-dur „Jowiszowa” (finał)
L. van Beethoven, Fugi z sonat fortepianowych - B-dur, op. 106; As-dur,
op. 110
L. van Beethoven, Wielka fuga B-dur, op. 133 (na kwartet smyczkowy)
CHACONNE I PASSAGAGLIA
Oparte są na stale powtarzanej w basie frazie melodycznej, tzw. basso ostinato.
Literatura:
J.S. Bach, Passacaglia c-moll (na organy)
J.S. Bach, Chanconne d-moll z IV Sonaty (na skrzypce solo)
TOCCATA
Toccata - utwór na instrument klawiszowy, na przemian ustępy akordowe
i pasażowe.
Literatura:
J.S. Bach, toccaty organowe i klawesynowe
RONDO
Rondo w swej klasycznej postaci jest bardzo złożoną formą trzyczęściowej pieśni.
Polega na przeplataniu jednego tematu głównego (lub całej grupy tematycznej), kilkakrotnie powracającego, innymi myślami, kontrastującymi z tematem i w rozmaity sposób przygotowującymi jego powrót.
Schematy:
A-B-A1-B-A
A-B-A-C-A
A-B-A-C-A-B1-A
A-B-A-C-A-D-A itp.
A-B-A-C-A-D..., typowy dla francuskiej muzyki klawesynowej XVIII wieku
Temat główny - ritornel (lub refren)
Myśli poboczne - epizody (inaczej kuplety)
Rondo starofrancuskie:
F. Couperin, ronda w Suitach klawesynowych
J.-Ph. Rameu, ronda klawesynowe ze zbioru Pièces de clavecin
Rondo klasyczne:
J. Haydn - finały Sonat na fortepian:
e-moll (wg wyd. Petersa nr 2)
C-dur (nr 5)
D-dur (nr 7)
J. Haydn, finał Koncertu D-dur na fortepian (Rondo All'ungherese)
W.A. Mozart, Ronda D-dur i a-moll na fortepian
W.A. Mozart, finał serenady Eine kleine Nachtmusik
L. van Beethoven, Ronda C-dur I G-dur, op. 51 na fortepian
L. van Beethoven, finały wielu sonat na fortepian, m.in.:
A-dur, op. 2 nr 2
Es-dur op. 7
D-dur op. 7
Rondo romantyczne i nowsze:
C.M. Weber, finał Sonaty C-dur, op. 27 na fortepian
C.M. Weber, Rondo brillante Es-dur, op. 62 na fortepian
N. Paganini, finały Koncertów na skrzypce D-dur op. 6, h-moll na fortepian
F. Chopin, Ronda na fortepian
B. Woytowicz, Rondo rustico z 12 etiud na fortepian (nr 6)
SONATA, SYMFONIA, KONCERT, UWERTURA
Klasyczna forma sonaty kształtowała się w XVII i XVIII wieku.
Do jej powstania przyczyniły się różne formy dawniejsze, np. canzona, sonata da chiesa, czyli sonata kościelna, w końcu XVIII wieku składała się z czterech części: adagio - allegro - grave - allegro, oraz sonata da camera o budowie suity. Wzajemna wymiana elementów tych form oraz wpływy form innych, jak np. uwertury włoskiej i francuskiej, doprowadziły do powstania w połowie XVIII wieku formy już bardziej zbliżonej do sonaty. Dokonała się ona w twórczości Haydna i Mozarta
w połowie XVIII wieku. Mówimy zatem oddzielnie o sonacie staroklasycznej
lub przedklasycznej oraz o sonacie klasycznej, takiej jaka skrystalizowała się
u klasyków wiedeńskich, a potem podlegała dalszemu rozwojowi.
Formy allegra sonatowego nie należy utożsamiać z sonatą, która jest formą cykliczną, tj. składa się z kilku zamkniętych w sobie i oddzielnych części, wiążących się w całość cyklu. Allegro sonatowe tworzy I część cyklu sonatowego. Opiera się ono w zasadzie na szeroko rozbudowanej trzyczęściowej formie pieśni.
Allegro sonatowe składa się z trzech części organicznie ze sobą powiązanych: ekspozycji, przetworzenia i repryzy. Zasadą tej formy jest dualizm tematyczny,
tj. kontrast dwóch tematów, które w rozmaitym ustosunkowaniu wzajemnym przewijają się przez ekspozycję, przetworzenie i repryzę.
Ekspozycja - wprowadza słuchacza w materiał tematyczny utworu, przedstawia mu dwa zasadnicze tematy całości. Tematy te mogą mieć formę dwu- lub trzyczęściowej małej pieśni, tzn. być całą grupą tematyczną. Oba tematy kontrastują ze sobą tonacją i ogólnym charakterem.
Pomiędzy obu tematami rozwija się łącznik - ustęp przejściowy, niesemantycznie, motywicznie niekiedy zależny od tematu pierwszego i modulujący do tonacji tematu drugiego.
Ponieważ ekspozycja jest zwykle powtarzana, występujący po drugim temacie ustęp zwany epilogiem, czasem bardzo obszerny, nawiązuje do początkowej ekspozycji.
Przetworzenie - operuje elementami obu tematów, rozbija je na motywy, przeciwstawia je sobie, a głównie przechodzi modulacyjnie przez rozliczne tonacje. Niekiedy w punkcie największego odchylenia modulacyjnego wprowadza zupełnie nowy temat.
Repryza - wraca do tonacji głównej i do obu tematów, które jednak teraz są utrzymane w tej samej tonacji. Może kończyć się kodą, która wprowadza nieraz nowy temat lub też rozwija w charakterze przetworzenia, co nadaje jej bardziej samoistny charakter.
Schemat:
Ekspozycja:
temat pierwszy w tonacji głównej
łącznik modulujący
temat drugi w tonacji dominanty lub paraleli
epilog
Przetworzenie:
element pierwszy i drugi tematu, ewentualnie nowy temat, modulacje
Repryza
temat pierwszy w tonacji głównej
łącznik modulujący
temat drugi w tonacji głównej
koda
Koncert
Cykl sonatowy tworzy podstawę formy solistyczno-orkiestrowej, tj. koncertu.
Koncert klasyczny - 3 części: allegro sonatowe, adagio, allegro.
Dla budowy koncertu charakterystyczna jest wirtuozowska kadencja przed końcem allegra sonatowego.
WARIACJE
Cykl wariacyjny składa się z licznych, krótkich ustępów w nieokreślonej ilości,
z których każdy opera się na tym samym temacie, wariacyjnie zmienianym.
Wariacje to forma w zasadzie czysto instrumentalna, właściwa utworom solowym, kameralnym i orkiestrowym. Występuje bardzo często jako pierwsza, druga
lub ostatnia część cyklu sonatowego, kwartetu lub nawet symfonii.
SUITA
Wykształcona w swej zarodkowej postaci w XX wieku. Przeważnie jest cyklem utworu o charakterze tanecznym (pavana, gagliarda, saltarello itp.).
W XVII w.: allemande, courante, sarabande, gigue.
Z czasem suita wchłonęła formy nietaneczne (preludium, rondo, air itd.).
FORMY TAŃCÓW
Tańce wchodzące w skład suity barokowej:
w takcie nieparzystym
powolne:
sarabande - taniec pochodzenia hiszpańskiego w takcie 3/2
lub 3/4, poważnym z akcentem na drugiej, słabej części taktu,
o charakterystycznym rytmie (ćwierćnuta, ćwierćnuta z kropką, ósemka + ćwierćnuta, półnuta)
loure - takt 6/4, forma 2-częściowa, charakterystyczna figura rytmiczna: ćwierćnuta z kropką, ósemka, ćwierćnuta; taniec francuski
umiarkowane:
menuet - takt 3/4, elegancki, lekki, pierwotnie 2-częściowy, potem 3-częściowy, z triem w środku i drugim menuetem
na końcu; pochodzenie francuskie
siciliana - takt 6/8 lub 12/8, charakter pastoralny, pochodzenie sycylijskie
chaconne - takt 3/4, charakter poważny, całość oparta
na basso ostinato, podobny charakter ma passacaglia
polonaise - takt 3/4, charakter poważny, pochodzenie polskie
szybkie:
courante - takt 3/4, 3/2 lub 6/4, rytm charakterystyczny (ósemka, ćwierćnuta + ćwierćnuta z kropką)
gagliarda - takt 3/4, forma 2- lub 3-częściowa, charakter skoczny, taniec francuski
saltarello - takt 3/8, 6/8, bardzo żywy, skoczny, rytmika punktowana: ósemka z kropką, szesnastka, ósemka, pochodzenie włoskie
passepied - takt 3/8, forma 3-częściowa, niekiedy w suicie występuje dwa razy
w takcie parzystym
powolne:
pavana - takt 4/4, forma 2-częściowa, charakter bardzo poważny, nieustalonego pochodzenia
nieco sybsza odmiana w takcie 2/4 to passamezzo
intrada (entrée) - takt 4/4, charakter marszowy, przeważnie wstęp do suity
umiarkowane:
allemande - takt 4/4, forma 2-częściowa, niekiedy oparta
na technice imitacyjnej, w ruchu szesnastkowym, często zaczyna się odbitką, charakter spokojny, pochodzenie niemieckie
gavotte - takt alla breve, z odbitką o regularnej budowie 2-
-taktowej, forma pierwotnie 2-częściowa, potem 3-częściowa
z triem kontrastowym w środku, tj. drugim gawotem lub ustępem opartym na leżącej w basie kwincie pustej, tzw. á la musette; pochodzenie francuskie
szybkie:
bourée - takt alla breve, forma 2-częściowa, charakter żywy, pochodzenie francuskie
rigaudon - takt alla breve, tempo szybkie, rytm z odbitką, pochodzenie francuskie
W nowszych czasach wchodzą w skład suity takie tańce jak walc, w takcie 3/4,
o płynnej melodyce i charakterystycznym akompaniamencie. Taniec ten (powstały
w Austrii z ludowego ländera) usamodzielnił się jako forma muzyki solistycznej
(F. Chopin). Ujmowany bywa też w ramy cyklów (J. Strauss, Lanner). Odgrywa głównie wielką rolę w operetce.
TAŃCE LUDOWE
Ludowe tańce polskie:
mazurek - takt 3/4, w tempie szybkim, charakterystyczny akcent na II lub III części taktu
polonez - takt 3/4, oparty na układach rytmicznych: na początku okresów: ósemka, szesnastka, szesnastka + 4 ósemki, na końcu zdań lub okresów:
4 szesnastki + ćwierćnuta, ósemka, pauza ósemkowa
polonez ludowy („polski”, „wielki”, „pieszy”, „chodzony”) - oparty na różnych układach rytmicznych, takt 3/4
krakowiak - takt 2/4, w tempie żywym, charakterystyczny rytm synkopowany: 4 ósemki + ósemka, ćwierćnuta z akcentem, ósemka
Tańce innych krajów:
polka - taniec czeski, takt 2/4, tempo szybkie, czasem zawrotne, charakterystyczne rytmy
fandango - taniec hiszpański w takcie trójdzielnym 3/8 lub 3/4, w tempie umiarkowanym lub żywym
bolero - taniec hiszpański w takcie ¾, w tempie umiarkowanym szybkim
o charakterystycznym rytmie towarzyszących kastanietów: ósemka, triola szesnastkowa, ósemka, triola szesnastkowa, ósemka, ósemka, ósemka, triola szesnastkowa, ósemka, triola szesnastkowa, triola szesnastkowa, triola szesnastkowa
czardasz - taniec węgierski złożony z części powolnej lassu oraz części szybkiej friska, w takcie dwudzielnym, o rytmie zmiennym i szybkim tempie
o charakterystycznym zakończeniu fraz: ósemka, ósemka, szesnastka, szesnastka, szesnastka, szesnastka, ósemka, pauza ósemkowa
trepak - taniec ukraiński, takt parzysty, rytm: ćwierćnuta, ósemka, ósemka, ćwierćnuta, ósemka, ósemka, ósemka, ósemka, ósemka, ósemka
hopak - taniec ukraiński, zbliżony do kozaka, skoczny, takt parzysty, rytm: ósemka, ósemka, akcentowana ćwierćnuta, ósemka, ósemka, akcentowana ćwierćnuta
tarantela - taniec neapolitański, takt 6/8, bardzo szybkie tempo, o zawrotnej, ruchliwej melodyce
PROGRAMOWOŚĆ
Treść w muzyce przeważnie jest tylko jakimś bardzo ogólnym zamysłem wyrazowym, choć bywa i tak, że utwór związany jest z jakąś zupełnie konkretną treścią utwór programowy.
FORMY SWOBODNE
POEMAT SYMFONICZNY
Poemat symfoniczny - utwór na orkiestrę symfoniczną, nawiązujący do jakichś określonych treści literackich, przeważnie jednoczęściowy, często forma allegra sonatowego. Może mieścić się w formie ronda, a nawet wariacji.
technika motywów przewodnich wprowadzona do symfonii
przez H. Berlioza
BALLADA
Ballada - obszerna jednoczęściowa forma o charakterze epicznym, niekiedy
o pierwiastkach dramatycznych; występują w niej liczne, kontrastujące ze sobą grupy tematyczne.
RAPSODIA
Rapsodia - forma szeregująca liczne ustępy o odmiennej tematyce, dość swobodnie powiązanej ze sobą.
SCHERZO
Scherzo - forma pierwotnie mniejsza, trzyczęściowa występująca na miejscu menueta w cyklu sonatowym; później usamodzielniona, rozszerza swe rozmiary staje się poematem fortepianowym o dość zmiennym charakterze; w środku występuje zwykle trio, spokojniejsze w nastroju niż otaczające je części.
FANTAZJA
Fantazja - forma swobodna, niekiedy zbliżona do allegra sonatowego, niekiedy zaś do ronda; zmienna tonalność, posiada liczne tematy kontrastujące.
NOKTURN
Nokturn - utwór krótki o lirycznym charakterze. Pierwotnie ilustrował nastroje wieczoru czy nocy ( nastrojowy charakter).
CAPRICCIO
Capriccio - rytmicznie wyraziste, w nastroju zmienne, niekiedy zbliżone do scherza.
LEGENDA
Legenda - spokojny, epicko-liryczny, baśniowy charakter.
HUMORESKA
Humoreska - forma krótka, rytmicznie ożywiona, charakter wesoły, niekiedy groteskowy.
BARKAROLA I GONDOLIERA
Barkarola i gondoliera - pieśni gondolierów weneckich, później samoistne formy instrumentalne.
ROMANCE
Romance - utwór o rozlewnej, sentymentalnej melodyce i treści nastrojowej.
BERCEUSE
Berceuse - kołysanka instrumentalna o charakterze wybitnie lirycznym;
takt i akompaniament ilustrują niekiedy ruch kołyski.
ELEGIA
Elegia - utwór o żałosnym, poważnym, ale nie dramatycznym wyrazie.
BURLESKA
Burleska - utwór o elementach komicznych zawierających liczne kontrasty.
ETIUDA
Etiuda - utwór służący rozwijaniu technicznej biegłości wykonawcy, często operujący jednym zwrotem figuracyjnym lub akordowym; ma niekiedy wysoce artystyczne formy (np. etiudy Chopina)
IMPROMPTU
Impromptu - improwizacyjna forma o kontrastujących tematach.
PRELUDIUM
Preludium - pierwotnie wstęp do jakiegoś większego utworu, u Bacha zwykle łączony z fugą, później na ogół utwór niezależny. Od Chopina preludia łączone bywają w cykle.
MOMENT MUSICAL
Moment musical - swobodna, często trzyczęściowa forma.
BAGATELLE
Bagatelle - krótki, lekki utwór o pogodnym nastroju.
***
Muzyka ilustracyjna - szczególna odmiana muzyki programowej, której zadaniem jest podkreślanie środkami muzycznych zjawisk pozamuzycznych (w teatrze, balecie, filmie, w akompaniamencie do pieśni).
PIEŚŃ
Pieśń - forma wokalna, wykonywana głosem ludzkim.
zwrotkowa
przekomponowana
deklamacyjna
orkiestrowa
masowa
popularna
Przykłady dawnych gatunków wokalnych i wokalno-instrumentalnych, zaliczanych
do rodzaju pieśni w szerokim rozumieniu tego określenia odnaleźć można
w twórczości trubadurów i truwerów (XII-XIII w.), minnesängerów (XIII-XIV w.), meistersingerów (XV-XVI w.) oraz włoskich i niemieckich monodystów XVII w.
(G. Caccini, J. Peri, S. Landi, J. Staden, H. Albert, A. Krieger), a także w formach polifonicznych, jak:
ballada (G. de Machant, G. Dufay)
ballata (F. Landino)
frottola (B. Tromboncino)
caccia (J. da Bologna)
chanson (G. de machant, G. Dufay, J. Obrecht, J. Ockegheim, F. Landino)
rondeau (G. de Machant, G. Dufay, G. Binchois)
madrygał (XIV w. - J. da Bologna, F. Landino; XVI w. J. Arcadelt, A. Willaert, O. Di Lassa, L. Marenzio, G. da Venosa, C. Monteverdi, w Anglii W. Byrd,
w Niemczech H.L. Hassler)
niemiecka pieśń wielogłosowa (H. Finck, M. Issac, L. Seufl, J.H. Schlein)
chorał protestacyjny (J. Walther)
Przykłady:
F. Chopin - 19 pieśni op. 74
M. Glinka - ok. 80 pieśni
S. Moniuszko - ponad 300 pieśni
M. Karłowicz - op. 1, 3, 4
M. Musorgski
S. Wiechowicz
W. Lutosławski
K. Szymanowski
OPERA
Opera - forma muzyczno-teatralna.
Tekst opery nazywamy librettem.
Opera 1780-1900:
W.A. Mozart
1780-81 Idomeneo
1782 Uprowadzenie z seraju (singspiel)
1786 Wesele Figara
1787 Don Juan
1790 Cosi fan tutte
1791 Czarodziejski flet
L. van Beethoven
1805 Fidelio
K.M. Weber
1821 Wolny strzelec
1826 Oberon
R. Wagner
1843 Holender tułacz
1845 Tahnhäser
1850 Lohengrin
1865 Tristan i Izolda (dramat muzyczny)
1868 Śpiewacy norymberscy
1876 Pierścień Nibelunga
1882 Parsifal
G. Bizet
1863 Poławiacze pereł
1875 Carmen
J. Offenbach
1881 Opowieści Hoffmanna (opera komiczna)
G. Rossini
1816 Cyrulik sewilski (opera komiczna)
1929 Wilhelm Tell
G. Verdi
1851 Rigoletto
1853 Traviata
1871 Aida
1887 Otello
1893 Falstaff (opera komiczna)
G. Puccini
1896 Cyganeria
1900 Tosca
S. Moniuszko
1858 Halka
1865 Straszny dwór
Opera XX wieku:
C. Debussy
1902 Peleas i Melizanda
R. Strauss
1905 Salome
1909 Elektra
1911 Kawaler srebrnej róży
M. Ravel
1911 Godzina hiszpańska
1925 Dziecko i czary
G. Gershwin
1935 Porgy and Bess
L. Różycki
1917 Eros i Psyche
K. Szymanowski
1926 Król Roger
Operetka:
J. Offenbach
1858 Orfeusz w piekle
1864 Piękna Helena
1866 Życie paryskie
J. Strauss
1883 Noc w Wenecji
1886 Baron cygański
A. Sullivan
1885 Mikado
F. Lehár
1905 Wesoła wdówka
J.D. Kern
1928 Statek komediantów
BALET
Balet - forma muzyczno-sceniczna.
Przykłady:
P. Czajkowski
1876 Jezioro łabędzie
1888 Śpiąca królewna
1892 Dziadek do orzechów
L. Różycki
1921 Pan Twardowski
K. Szymanowski
1826 Harnasie
FORMY MUZYKI RELIGIJNEJ
CHORAŁ GREGORIAŃSKI
Chorał gregoriański - zbiór melodii jednogłosowej na cały rok kościelny.
MSZA MUZYCZNA
Msza muzyczna
missa brevis (krótka)
missa solemnis (uroczysta)
requiem (żałobna)
Typowe części:
Kyrie
Gloria
Credo
Sanctus
Benedictus
Agnus Dei
Często pojawiają się też inne części, np.:
Introitus
Graduale
Offertorium
Communio
INNE
motet
hymn
psalm
oratorium
pasja
kantata