Podejście teorii cech

Osobowość jako konfiguracja cech.

Podejście to wynika z obserwacji, że:

- te same sytuacje u różnych ludzi

wywołują odmienne zachowania

- ta sama osoba w różnych

sytuacjach zachowuje się podobnie

Definicje cechy

CECHA

(rys) OSOBOWOŚCI to:

Wg Guilforda – każdy dający się wyróżnić, względnie

trwały aspekt jednostki, ze względu na który różni się

ona od innych.

 
Wg Eysencka – współzmieniający się zespół aspektów

behawioralnych; ujawnia się jako zasada organizująca,

wydedukowana z obserwowanej ogólności

zachowania.

 
Wg Cattella – zintegrowana konfiguracja zachowań taka,

że jeżeli jeden ze składników jest obecny u osoby,

możemy przewidzieć, że i inne składniki będą u niej w

pewnym stopniu obecne.

Cecha jako

•

przyczyna zachowania (np. u Allporta)

•

dyspozycja (nie inicjuje zachowania,
ale współdecyduje o ty, jak sytuacja
wpływa na zachowanie (np. Eysenck)

•

skrótowy opis powtarzalnych i
ogólnych form zachowania (Zawadzki)

 

Teoria Gordona Allporta

1937 – Personality. Personalisty psychological interpretation.

OSOBOWOŚĆ – dynamiczna organizacja cech (systemów

psychofizjologicznych), jednostki, które wyznaczają

swoiste dla niej formy przystosowania się do środowiska.
- to czym człowiek jest naprawdę

  -

nacisk na pozytywne, świadome elementy motywacji

oraz traktowanie zachowania jako spójnego wewnętrznie i

zdeterminowanego przez działające czynniki
- zainteresowanie konsekwencją i spójnością zachowania,

pojęciem Ja
- dążenie do uwzględnienia pełni złożoności i

niepowtarzalności indywidualnego zachowania
- przeciwstawiał się zbytniemu zapożyczaniu wzorców z

nauk przyrodniczych
- krytykował badania nad osobowością wykorzystujące

analizę czynnikową

 

Struktura i dynamika osobowości

-

przedstawiona w kategoriach cech

-

nacisk na cechy jako główny konstrukt
motywacyjny (kierujący zach., obok zamiarów i
postaw)

-

zmienność i rozwój

- osobowość istnieje realnie i ma swe neuronalne i

fizjologiczne korelaty

Pojęcie cechy

cechy indywidualne i wspólne, potem

cecha

– struktura neuropsychiczna, mająca zdolność dostarczania

wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i

ukierunkowywania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form

zachowania adaptacyjnego i ekspresyjnego

dyspozycja osobista

– zgeneralizowana struktura neuropsychiczna

(specyficzna dla danej jednostki), mająca zdolność dostarczania

wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i

ukierunkowywania spójnych (równoważnych) form zachowania

adaptacyjnego adaptacyjnego zachowania charakterystycznego

-

dyspozycje dominujące

– ogólne, wpływają niemal na wszystko

-

dyspozycje zasadnicze

– skłonności wysoko charakterystyczne dla

danej osoby, łatwe do rozpoznania, często ujawniające się w

zachowaniu

-

dyspozycje wtórne

– przejawiają się rzadziej, mniej istotne dla

opisu osobowości

Idiograficzne i nomotetyczne

podejście do badania osobowości

IDIOGRAFICZNE

- dyspozycje osobiste
- skoncentrowanie na indywidualnym przypadku
(Allport namawiał do poświęcenia im większej uwagi)

NOMOTETYCZNE

- cechy
- studiowanie zachowania w kategoriach ogólnych

zasad, uniwersalnych zmiennych, obejmuje

badaniami wielką liczbę osób

 

Proprium

wszystkie funkcje Ja czy ego -

propriacyjne funkcje

osobowości

, m.in.:

- poczucie ciągłości cielesnego Ja
- poczucie własnej tożsamości
- szacunek do samego siebie
- obraz samego siebie
- styl poznawczy
- zasięg swego Ja
- myślenie racjonalne

wszystko to razem tworzy proprium, które jest

źródłem spójności, pozwala tworzyć zamiary, plany,

odległe cele, ale to nie jest odrębny od reszty

osobowości byt.

Autonomia funkcjonalana

Każda czynność czy forma zachowania może stać się celem

sama w sobie, chociaż pierwotnie podejmowano ją z jakiegoś

innego powodu; (np. motywująca siła zainteresowań i wartości).

Koncepcja skrytykowana przez Bertocciego – jak to się dzieje że

motywy stają się autonomiczne, czy wystarczy powtarzanie,

dlaczego pewne czynności stają się funkcjonalnie autonomiczne

a inne – nie. Wtedy Allport wyróżnił 2 rodzaje autonomii:

–

perseweracyjna

– nałogi, zrytualizowane czynności (w wyniku

np. opóżnionego wygaszania, samopodtrzymujących się
obwodów nerwowych)

–

Propriacyjna

– zainteresowania, wartości, uczucia, obraz

siebie, styl życia (nie jest jasno według Allporta wyjaśnić jak ta
autonomia się tworzy)

Autonomia umożliwia względne oderwanie się od przeszłości,

zapewnia większą unikatowość jednostki (choć niektóre motywy

pierwotne zostają i mechanizmy homeostatyczne utrzymują

jedność czy równowagę o charakterze fundamentalnym).

Bezpośredni i pośredni pomiar

osobowości

•

bezpośredni – opisywanie samego siebie

•

pośredni – techniki projekcyjne

• pomiar bezpośredni i pośredni a przystosowanie i

zdrowie psychiczne:

metody bezpośrednie pozwalają uzyskać

niedostępne

w inny sposób

osoby zdrowe – motywy świadome i

introspekcyjnie

dostępne, metody pośrednie i

bezpośrednie dają te same rezultaty

Teoria Raymonda Cattella

OSOBOWOŚĆ

– konstrukt psychologiczny, który

pozwala przewidzieć, jak dana osoba zachowa się
w określonej sytuacji.

Cel psychologii osobowości:

ustalenie praw określających, jak ludzie o danych
strukturach osobowości zachowują się w różnego
rodzaju sytuacjach środowiskach

CECHY

– stanowią strukturę psychiczną

osobowości, wnioskujemy o nich na podstawie
zachowania, wyjaśniają międzysytuacyjną i
międzyczasową spójność zachowania.

Cechy

Cechy powierzchniowe

– obserwowalne, reprezentują zewnętrzne

zmienne.

Cechy źródłowe

– reprezentują wewnętrzne zmienne, wpółdeterminują

związki między zachowaniami warunkują ich spójność.

Cechy o podłożu biologicznym

, zdeterminowane konstytucjaonalnie

Cechy kształtujące się pod wpływem oddziaływań środowiska

Cechy zdolnościowe

– dotyczą tego, jak dobrze osoba radzi sobie z

rozwiązywaniem zadań

Cechy temperamentalne

– charakteryzują tempo i ogólny styl, w

jakim osoba wykonuje dowolne czynności.

Cechy dynamiczne

– te, które określają dlaczego i jak jednostka jest

„napędzana”, opisują motywacyjny aspekt zachowania:
ergi
sentymenty
postawy

Hipoteza leksykalna

„wszystkie aspekty ludzkiej

osobowości, które były lub są
istotne, interesujące lub
pożyteczne, zostały utrwalone w
treści języka”

Źródła wiedzy o osobowości

Obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach –

dane L

Samopis, zazwyczaj uzyskiwany drogą odpowiedzi na

pytania kwestionariuszowe –

dane Q

Stwarzanie sytuacji prowokujących do określonych

zachowań i rejestrowanie tych zachowań
(eksperyment) –

dane T

Jeżeli istnieje coś takiego jak struktura osobowości,
to te same cechy lub czynniki powinny ujawnić się
we wszystkich trzech podejściach.

Struktura osobowości

Na podstawie badań leksykalnych analizy czynnikowej (obejmują

zarówno cech zdolnościowe, jak i temperamentalne i dynamiczne):

1.

cyklotymia – schizotymia

2.

ogólna inteligencja – upośledzenie umysłowe

3.

siła ego (równowaga emocjonalna) – nerwicowość

4.

dominowanie – uległość

5.

ekspansywność – brak ekspansywności

6.

silne superego – brak standardów wewnętrznych

7.

smiała cyklotymia – wycofująca się schizotymia

8.

wrażliwość emocjonalna – surowa dojrzałość

9.

paranoidalna schizotymia – ufna przystępność

10.

beztroska – zainteresowania praktyczne

11.

wyrafinowanie – szorstka prostota

12.

niespokojna nieufność – spokojna ufność

Q1. radykalizm – konserwatyzm
Q2. niezależność (samowystarczalność)
Q3. samokontrola i siła charakteru
Q4. napięcie nerwowe

• Osobowość a przewidywanie zachowania

• Teoria Catella a teoria Eysencka:

- czynniki drugiego rzędu: lęk i exvia - invia

 
• Krytyka teorii Catella

- liczba czynników zbyt duża, większość większość nich

koreluje ze sobą, co przemawia za redukcją tej liczby
- wyniki analizy czynnikowej zależą od tego, co jej się

poddaje, a czynniki wyodrębnione przez Cattella

wyznaczone zostały przez subiektywnie dobrane dane

wyjściowe
- nazwy – duży stopień subiektywizmu, nie zawsze

jasne
- teoria opisowa – nie pozwala na dociekanie przyczyn i

poznanie mechanizmów leżących u podstaw

wyodrębnionych wymiarów

Teoria Hansa Eysencka

Osobowość = temperament + inteligencja

• Biologizacja teorii – biologiczne podstawy wymiarów

osobowości (teoria ta ma obecnie status teorii

temperamentu)

• Status wykraczający poza czysty opis, próba

wyjaśniania

• Funkcjonalne znaczenie wymiarów

- ekstrawersja – introwersja a zapotrzebowanie na

stymulację
- ekstrawersja – introwersja a podatność na

warunkowanie

• Ciągłość między normą a patologią

Struktura osobowości

Wymiary:

1.

Ekstrawersja – introwersja

Ekstrawersja: towarzyskość, żwawość, aktywność,
asertywność, poszukiwanie doznań

2.

Neurotyczność – zrównoważenie

emocjonalne

Neurotyczność: lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska
samoocena, napięcie

3.

Psychotyczność

Jeden biegun: altruizm, empatia, uspołecznienie
Drugi biegun: przestępczość, psychopatia, schizofrenia

Krytyka teorii Eysencka

• Grey:

Pierwotne wymiary to

lęk i impulsywność

ekstrawersja:

wysoka impulsywność
niski lęk

introwersja:

niska impulsywność

wysoki lęk

zrównoważenie emocjonalne:

niska impulsywność
niski lęk

neurotyczność:

wysoko impulsywność
wysoki lęk

• Podważenie twierdzenia o introwersji/ekstrawersji a

typowym, chronicznym poziomie aktywacji – zmiany

okołodobowe: introwertycy bardziej pobudzeni rano,

zaś ekstrawertycy wieczorem.

Pięcioczynnikowy model

osobowości

Badania leksykalne

Pierwszy etap:

Donald Fiske (1949)

adaptowalność społeczna
konformizm
wola osiągnięć
kontrola emocjonalna
poszukujący intelekt

Ernest Tupet i Raymond Christal (koniec lat 50-tych):

surgencja
ugodowość
niezawodność
stałość emocjonalna
kultura

Warren Norman

Drugi etap badań:

Badacze amerykańscy, w tym Lewis Goldberg (autor terminu

„Wielka Piątka”):

surgencja
ugodowość
sumienność
stałość emocjonalna
intelekt

Badania psychometryczne

Paul Costa i Robert McCrae (NEO I NEOAC):

badania kwestionariuszem Catella
zredukowali do:

neurotyczność
ekstrawersja

Dodali:

otwartość na doświadczenie

Pod wpływem badań leksykalnych rozszerzyli o:

ugodowość
sumienność

NEUROTYCZNOŚĆ

-

lęk

-

wrogość

-

depresja

-

impulsywność

-

nadwrażliwość

-

nieśmiałość

OTWARTOŚĆ

NA DOŚWIADCZENIE

-

wyobraźnia

-

estetyka

-

uczucia

-

działanie

-

idee

-

wartości

EKSTRAWERSJA

-

towarzyskość

-

serdeczność

-

asertywność

-

aktywność

-

poszukiwanie doznań

-

emocjonalność

pozytywna

UGODOWOŚĆ

-

zaufanie

-

prostolinijność

-

altruizm

-

ustępliwość

-

skromność

-

skłonność do

rozczulania się

SUMIENNOŚĆ

-

kompetencje

-

skłonność do porz.

-

obowiązkowośc

-

dążenie do osiąg.

-

samodyscyplina

-

rozwaga

OSOBOWOŚĆ

Argumenty na rzecz traktowania pięciu

czynników jako podstawowych

wymiarów osobowości

-

czynniki NEOAC istnieją realnie (ujawniają się w

samopisach samopisach szacowaniu)

-

wykazują dużą stałość (w badaniach podłużnych)

-

są uniwersalne: niezależne od płci, rasy, kultury

- podstawy biologiczne – stopień odziedziczalności

30-40 %

Krytyka teorii

pięcioczynnikowych

1.

Czynniki odgrywają ważną jako predykatory powodzenia

zawodowego, odporności na stres, ryzyka zaburzeń w

zachowaniu, patologii.

Ale:

2. Subiektywizm w doborze zmiennych wyjściowych

stanowiących podstawę do wyodrębnienia czynników.

3. Pojedyncze słowa nie ujmują istotnych cech osobowości – jej

dynamicznego funkcjonowania i zmieniających się, w
zależności od kontekstu, relacji jednostki z otaczającym
światem.

4. Czynniki nie są ortogonalne w stosunku do siebie.
5. Badania korelacyjne, nie wykraczające poza opis.

Podejście teorii cech -

podsumowanie

• cechy a mechanizmy motywacyjne i

poznawcze i właściwości sytuacji

• kontekst a zachowanie