Udział czynników psychospołecznych w

powstawaniu chorób somatycznych

CZĘŚĆ 2

Sytuacyjne i osobowościowe czynniki ryzyka chorób

somatycznych

Magdalena Łazarewicz, Zakład Psychologii Medycznej, Akademia Medyczna w Warszawie,

[e-mail]

Poprzednio…

Stres



Stres biologiczny



Stres psychologiczny i

radzenie sobie ze

stresem



Mechanizmy obronne

osobowości jako

sposoby radzenia sobie

ze stresem



Odporność na stres



Powiązania stresu i

zdrowia

Dziś…

Czynniki ryzyka chorób somatycznych:



Sytuacyjne czynniki ryzyka



Osobowościowe czynniki ryzyka



Wzór Zachowania A



Wybrane koncepcje wyjaśniające udział

czynników psychospołecznych w

powstawaniu chorób somatycznych

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych

Trzy grupy badań przemawiających za udziałem

czynników sytuacyjnych w powstawaniu
chorób:



Obserwacje kliniczne i badania wydarzeń życiowych



Badania psychofizjologiczne dotyczące ludzi i
zwierząt



Badania socjodemograficzne

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Obserwacje kliniczne i badania wydarzeń życiowych 1



Dostrzeżenie znaczenia czynników sytuacyjnych

w powstawaniu i rozwoju schorzeń somatycznych



Klinicyści

(klasycy psychosomatyki)

zapoznawali się z

biografiami swoich pacjentów



Wnioski: pacjenci często przeżywali negatywne sytuacje w

okresie przedchorobowym.



Większość nagłych zgonów następuje bezpośrednio

(lub w niedługim okresie czasu)

po wystąpieniu

dramatycznych sytuacji stresowych.



5 – 10krotny wzrost podatności na zachorowania po utracie

kogoś bliskiego



Śmierć Voodoo

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Obserwacje kliniczne i badania wydarzeń życiowych 2



Tanatomania

(opisana pierwotnie przez Cannona jako tzw. „śmierć

Voodoo”)



występuje np. u plemion Ameryki Południowej,
Australii, Afryki Środkowej



jest formą ostrej reakcji na sytuację stresową, jaką
stanowi złamanie tabu i lęk przed gniewem bogów
oraz ostracyzmem plemiennym



osoba, która pogwałciła tabu, opuszcza plemienną
wioskę i bez konkretnej przyczyny umiera po upływie
1-2 dni

Za: Andrzej Jakubik „Kultura a zaburzenia psychiczne”



neurofizjologiczny mechanizm tej „psychologicznej

śmierci” nie jest dobrze znany



niektórzy autorzy podkreślają współistnienie somatycznych

czynników przyczynowych, jak głód i zimno

(gdy osoba

opuszcza plemię)



Cannnon sugerował, że przyczyną śmierci jest wylew

adrenaliny z wewnętrznej części gruczołów nadnerczy



(adrenalina uszkadza ścianki naczyń włosowatych, umożliwiając

przeniknięcie płynu do otaczających tkanek → redukcja ilości krążącej

krwi wywołuje stan szoku → coraz gorsze funkcjonowanie serca i

ośrodków nerwowych)



Richter – śmierć taką poprzedza zwolnienie tempa pracy

serca i obniżenie ciepłoty ciała, co wskazuje, że jest ona

raczej wynikiem nadmiernej stymulacji układu

parasympatycznego niż hiperaktywności gruczołów

nadnerczy.

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Obserwacje kliniczne i badania wydarzeń życiowych 3



Kwestionariusz Wydarzeń Życiowych Holmesa i Rahe’a

analiza 5000 przypadków (biografie pacjentów)

wybór 43 rodzajów zdarzeń poprzedzających pojawienie się

symptomów choroby

duża grupa osób (± 400) oceniła te wydarzenia ze względu na

wielkość zmian jakie wywołują one w przystosowaniu

przeciętnego człowieka do życia

(tym więcej punktów im większy

wysiłek adaptacyjny)

tak powstał Kwestionariusz Ważnych Wydarzeń (Zmian)

Życiowych (The Social Readjustment Rating Scale -SRRS).

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Obserwacje kliniczne i badania wydarzeń życiowych 4

Zdarzenia

Siła

wpływu

Śmierć współmałżonka

100

Rozwód

73

Separacja

65

Kara więzienia

63

Śmierć bliskiego członka rodziny

63

Własna choroba lub uszkodzenie ciała

53

Małżeństwo

50

Utrata pracy

47

Pogodzenie się ze współmałżonkiem

45

Odejście na emeryturę

45

Zmiany stanu zdrowia członka rodziny

44

Ciąża

40

Kłopoty seksualne

39

Pojawienie się nowego członka rodziny

39

Reorganizacja przedsiębiorstwa

39

Zmiana stanu finansów

38

Śmierć bliskiego przyjaciela

37

Zmiana kierunku pracy (zawodu, ścieżki kariery)

36

Zmiana częstotliwości kłótni ze współmałżonkiem (partnerem)

35

Wzięcie znacznego kredytu czy pożyczki

31

Pozbawienie prawa do kredytu czy pożyczki

30

Zmiana obowiązków w pracy

29

Syn lub córka opuszcza dom

29

Kłopoty z teściami

29

Wybitne osiągnięcia osobiste

28

Współmałżonek zaczyna lub przestaje pracować

26

Rozpoczęcie lub zakończenie nauki szkolnej

26

Zmiana warunków życia

25

Zmiana nawyków osobistych

24

Kłopoty z szefem

23

Zmiana godzin lub warunków pracy

20

Zmiana miejsca zamieszkania

20

Zmiana szkoły

20

Zmiana (typu lub ilości) rozrywek

19

Zmiana w zakresie aktywności religijnej

19

Zmiana aktywności towarzyskiej

18

Wzięcie drobnego kredytu lub pożyczki

17

Zmiana nawyków dotyczących snu

16

Zmiana liczby członków rodziny zbierających się razem

15

Zmiana nawyków odżywiania

15

Urlop/wyjazd wakacyjny

13

Boże Narodzenie

12

Pomniejsze naruszenie prawa (e.g., mandat drogowy itp)

11

W sumie

„Punktacja” na skali Ważnych Wydarzeń Życiowych HOLMESa i RAHEa

Mniej niż 150

jednostek zmian
życiowych

=

30% ryzyko zachorowania

na chorobę związaną ze
stresem

150 - 299 jednostek
zmian życiowych

=

50% ryzyko zachorowania

na chorobę związaną ze

stresem

Ponad 300 jednostek

zmian życiowych

=

80% ryzyko zachorowania

na chorobę związaną ze

stresem

Suma punktów wskazuje na wysiłek
przystosowawczy jaki jednostka musiała podjąć
stając wobec zmian życiowych.

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Obserwacje kliniczne i badania wydarzeń życiowych 5

Silne i słabe strony Skali Wydarzeń

Życiowych Holmes’a i Rahe’a



Silne strony:



Obejmuje szerokie spektrum wydarzeń,



Mierzy relatywny wpływ wydarzeń,



Jest szybka i łatwa do wypełnienia.



Słabe strony:



Subiektywna ocena nie jest brana pod uwagę



Doświadczenia życiowe mogą wchodzić w interakcję,

co nie jest uwzględnione



Brak rozróżnienia pomiędzy wydarzeniami

pożądanymi a niepożądanymi.

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Obserwacje kliniczne i badania wydarzeń życiowych 6

Podmiot badań:



Zwierzęta np.:



szympansy



wiewiórki



Ludzie

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania psychofizjologiczne 1

Badania na zwierzętach: eksperyment Brady’ego

• oddzielne aparaty
(klatki) ograniczające
ruchy.

• do aparatów (klatek)
doprowadzony był prąd.

• Każdy aparat (klatka)
miał dźwignię.

„Wykonawca”

Dźwignie
podłączona do
prądu

„Zwykły podmiot”

Dźwignia nie
podłączona do prądu

Prąd
elektryczny

Co 20 minut szympansy
otrzymywały lekki wstrząs
elektryczny

Jeśli „wykonawca” nacisną dźwignię
w odpowiednim momencie dopływ
prądu do obu klatek był przerywany

Uderzenie prądem
stosowano przez 6
godzin,
naprzemiennie z 6
godzinnymi
przerwami

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania psychofizjologiczne 2

„Wykonawca”

- część z małp „wykonawców” padła
po paru tygodniach

- pozostałe były uśmiercane przez
badaczy.

„

Zwykły podmiot”

”/brak

kontroli nad wstrząsem
elektrycznym

- pozostawały przy życiu
- ale zostawały uśmiercane przez
badaczy.

U wszystkich małp wykonano
sekcję

Owrzodzenia w przewodzie
pokarmowym

Brak zmian
chorobowych

Nie działanie samego prądu było przyczyną śmierci, ale stan
stresu w jakim znajdowały się małpy „wykonawcy”.

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania psychofizjologiczne 3

Badania na zwierzętach: eksperyment Brady’ego - WYNIKI

Badania za zwierzętach: wiewiórki z południowej Azji



Mają silnie rozwinięty terytorializm – bronią swojego

obszaru przed osobnikami tej samej płci.



2 w jednej klatce:

walka!

Przegrany siada w

koncie klatki, nie rusza

się i zwykle ginie w

okresie 2-20.

Przegrany ginie także
wtedy, gdy zostanie
oddzielony od
zwycięzcy siatką.

Jeśli po walce

zwierzęta rozdzielone

zostaną

nieprzeźroczystą

przegrodą, przegrany

szybko odzyskuje

zdrowie.

•Szybki spadek wagi

•Dramatyczny wzrost aktywności adreno-
kortykalnej

•Obniżenie poziomu hormonów
wydzielanych przez tarczycę

•Wzrost poziomu cholesterolu

Śmierć nie jest związana z fizycznymi
obrażeniami

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania psychofizjologiczne 4

Badania dotyczące ludzi – sytuacja testu

Sytuacja neutralna:

rozmowa na tematy

obojętne

Wprowadzenie do sytuacji

eksperymentalnej:
osoby badane otrzymywały test

inteligencji i informowane je, że osoba

w tym wieku i z tym wykształceniem

rozwiązuje ten test bezbłędnie w ciągu

10 minut (co jest niemożliwe)

Rozpoczęcie
rozwiązywania testu

Pomiar tętna i ciśnienia
krwi

Po 5 minutach przerywano pracę.
Komentowano upływ czasu i ilość pracy
jaka została do wykonania.

Po 10 minutach przerywano pracę.

Przepraszano osobę badaną,
informowano o wprowadzonej
manipulacji, podejmowano neutralną
rozmowę (zainteresowania, wakacje)

1

2

3

4

5

a, b, c.

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania psychofizjologiczne 5

Badania dotyczące ludzi – sytuacja testu

Wyniki:



U wszystkich badanych w sytuacji stresowej, w

porównaniu z neutralną nastąpiły statystycznie istotne

zmiany w zakresie badanych wskaźników fizjologicznych.



(pomiar 1 vs 2, 3, 4)



Indywidualne różnice między badanymi co do kierunku

tych zmian



Indywidualne różnice między badanymi co do czasu

„zalegania” zmian po ustąpieniu sytuacji stresowej.



(pomiar 4 vs 5 oraz 5a - 5b - 5c)

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania psychofizjologiczne 6

Badania dotyczące ludzi – oficerowie i podoficerowie:



70 h deprywacja snu



W tym czasie badani mierzyli do poruszających się celów i

oddawali symulowane strzały



Urządzenie celownicze pozwalało na sprawdzenie celności

strzałów



Co 3 h osoby badane wypełniały jedenastostopniową skalę

określająca zmęczenie i psychologiczne odczucie stresu



Z upływem czasu:



Rosło zmęczenie i poczucie stresu

+



Istotny wzrost wydzielania adrenaliny i spadek poziomu

żelaza.

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania psychofizjologiczne 7

Dokonywano pomiarów i porównań wskaźników

fizjologicznych:



Studentów w sytuacji neutralnej i tuż przed

egzaminem



Żołnierzy w obozie z dala od działań wojennych

oraz przed wyruszeniem do akcji bojowej



Sportowców na obozie kondycyjnym i przed

ważnymi zawodami.

Wszystkie powyższe badania potwierdzają

wyniki badań laboratoryjnych,

przeprowadzonych z udziałem ludzi i

zwierząt.

Sytuacyjne czynniki ryzyka chorób
somatycznych.

Badania socjodemograficzne (badania w

warunkach naturalnych).

Osobowościowe czynniki ryzyka chorób
somatycznych 1

Badania nad osobowościowymi uwarunkowaniami chorób somatycznych
nawiązują do twierdzeń klasyków medycyny psychosomatycznej

.

Wczesne badania- F. Dunbara



Badania w Columbia Presbyterian Hospital (1934-1938)



Wywiady i analiza struktury popędów, stosowanych

mechanizmów obronnych, rodzaju doświadczeń

emocjonalnych (około 1 600 pacjentów)



Wniosek F. Dunbar: istnieją profile osobowości

charakterystyczne dla poszczególnych jednostek chorobowych



Np. „osobowość wieńcowa”– wysoka potrzeba dominacji i

osiągnięć, wysoka samodyscyplina, cechy kompulsywne,

tendencja do represjonowania ognisk konfliktowych.

Wczesne badania - F. Dunbara cd.



Koncepcja krytykowana i szybko odrzucona ze
względu na brak poprawności
metodologicznej przeprowadzonych badań



Brak grup kontrolnych



Formułowano twierdzenia o osobowościach
przedchorobowych na podstawie badań osób
chorych



Diagnoza osobowości na podstawie wywiadu jest
niewystarczająca do celów naukowych

Osobowościowe czynniki ryzyka chorób
somatycznych 2

Badanie poprawne metodologicznie - B.L. Lebovits (1957,

Chicago)



Związek osobowości z chorobą niedokrwienną serca.

Osoby badane

:

2017 mężczyzn, 40-55 lat, pracownicy Western Electric Company’s

Hawthorne Works.

Wszechstronne badania medyczne
Określenie struktury osobowości - Cattell 16PF i
MMPI

.

OKRES 5
LAT

U 106 osób pojawiła się choroba

niedokrwienna serca (15 zmarło

z tego powodu)

Większa skłonność do
przeżywania napięć
emocjonalnych, silna potrzeba
niezależności, podejrzliwa
postawa w stosunku do
innych.

Wszechstronne badania medyczne
Określenie struktury osobowości - Cattell 16PF i
MMPI.

Osobowościowe czynniki ryzyka chorób
somatycznych 3

Ogólne wnioski:



Mogą istnieć pewne cechy osobowości (nastawienia,

predyspozycje) które przy współwystępowaniu

innych czynników ryzyka zwiększają

prawdopodobieństwo wystąpienia choroby.



Określone cechy osobowości prawdopodobnie

zwiększają ryzyko choroby w sposób niespecyficzny.



Tłumienie emocji (gniewu i wrogości)



Wysoka potrzeba osiągnięć



Poczucie odpowiedzialności



Cechy kompulsywne



Tendencje do depresji

Osobowościowe czynniki ryzyka chorób
somatycznych 4

Sytuacyjne i osobowościowe czynniki
ryzyka chorób somatycznych - wnioski



Badania dotyczące sytuacyjnych i

osobowościowych czynników ryzyka chorób

somatycznych maja charakter

komplementarny



Wspólnym aspektem różnych kierunków

badań jest problem emocji.



Komponenty wegetatywno-somatyczne

emocji mogą stanowić ogniwo pośredniczące

pomiędzy zmiennymi osobowościowymi i

sytuacyjnymi a rozwojem choroby

Specyficzny wzór zachowania jako
czynnik ryzyka chorób somatycznych

Badania nad behawioralnymi uwarunkowaniami

powstania chorób somatycznych uwzględniają

obie grupy omówionych czynników ryzyka –

osobowościowe i sytuacyjne.

Osobowo
ść

Specyficzna
sytuacja

Sposób interpretacji sytuacji (ocena)

Zachowa
nie

Styl życia i sposób
bycia

Zdrowie/choro
ba

Wzór Zachowania A jako czynnik ryzyka
choroby somatycznej 1

Wzór zachowania A:



Koncepcja sformułowana przez Friedmana and

Rosenmana (kardiolodzy) pod koniec lat 50tych.



Podstawa: wieloletnia praktyka kliniczna + dane zebrane

przez badaczy psychosomatycznych



Wnioski: ludzie zapadający na zawał serca wyróżniają się

w okresie przedchorobowym określonym modelem

zachowania:



Permanentna walka o zdobycie jak największej liczby celów

(często niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym czasie.



Umiejętność pokonania oporu stawianego przez innych

ludzi, rzeczy czy okoliczności



Silna skłonność do rywalizacji, pragnienia uznania i awansu.

Treść WZA:



Silna potrzeba osiągnięć



Tendencja do dominacji



Agresywność

Cechy formalne WZA:



Wysoka dynamika zachowań



Energia przejawiana w działaniu



Pośpiech



Niecierpliwość

Wzór Zachowania A jako czynnik ryzyka
choroby somatycznej 2



Liczne badania potwierdziły rolę WZA w

etiopatogenezie choroby niedokrwiennej serca



WZA uznano za jeden z czynników ryzyka choroby

niedokrwiennej serca, obok takich czynników jak:

nadciśnienie tętnicze, otyłość, cukrzyca, palenie

tytoniu, wysoki poziom cholesterolu.



Badania przeprowadzone w ostatnich latach

wskazują, ze WZA może zwiększać ryzyko

zachorowania także na inne choroby niż zawał

serca.

Wzór Zachowania A jako czynnik ryzyka
choroby somatycznej 3

W jaki sposób czynniki psychospołeczne
mogą zwiększać ryzyko zachorowania?

WZÓR
ZACHOWANIA A

SYTUACYJNE
CZYNNIKI
RYZYKA

OSOBOWOŚCIOW
E I
TEMPERAMENTA
LE
UWARUNKOWANI
A

INNE
CZYNNIKI
RYZYKA

CHOROB
A

ZMIANY
CHOROBOWE

WZORY
REAGOWANIA
WEGETATYWNO-
SOMATYCZNEGO

Wzory percepcyjne

Wzory reagowania
emocjonalnego

Znajdź na obrazku wszystkie czynniki
ryzyka.

„Nie jestem śmierdzącym leniem! Jestem

potencjalnym pracoholikiem z dobrze rozwiniętymi

umiejętnościami radzenia sobie ze stresem!”