1

PROGRAM ZAJĘĆ Z PRZEDMIOTU SOCJOLOGIA

 

(

1) ZDROWIE I CHOROBA JAKO POJĘCIA SPOŁECZNE

Pojęcie zdrowia – definicje oraz subiektywne kryteria zdrowia. Pojęcie choroby – ujęcie obiektywne i
subiektywne. Społeczna rola chorego. Społeczne funkcjonowanie w chorobie.

(2) KULTUROWE I SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA ZDROWIA I CHOROBY

Socjologiczna definicja kultury. Kultura a choroba – rozumienie kultury, różnice kulturowe w ujmowaniu
zdrowia i choroby (leczenie w innych kulturach). Uwarunkowanie zachowań związanych ze zdrowiem i
chorobą;

(3) WYBRANE PROBLEMY PATOLOGII SPOŁECZNYCH

Pojęcie patologii społecznej. Przegląd wybranych zjawisk społecznych zaliczanych do patologii;

AGRESJA, PRZEMOC, PRZESTĘPCZOŚĆ

Interpretacja zjawisk przestępczość i dewiacja. Socjologiczne teorie przestępczości i dewiacji. Sposoby i
strategie walki z przestępczością w społeczeństwie ryzyka. Ofiary i sprawcy przemocy. Poczucie zagrożenia
przestępczością w społeczeństwie polskim.

PRZEMOC DOMOWA, PRZEMOC W RODZINIE

Najważniejsze perspektywy i aspekty przemocy. Pojęcie przemocy gorącej i chłodnej. Fazy cyklu przemocy.
Rola sprawcy i ofiary przemocy domowej. Konsekwencje przemocy domowej. Przemoc wobec dzieci. Sposoby
walki z przemocą domową. Kampanie społeczne na rzecz ograniczenia przemocy domowej.

BIEDA I BEZROBOCIE

Społeczne i zdrowotne konsekwencje bezrobocia i biedy. Łódzka bieda. Bieda wśród dzieci. Przyczyny i skutki
bezrobocia. Bieda a proces marginalizacji społecznej. Sposoby walki z bezrobociem i biedą.

(4) KOMUNIKACJA W UKŁADZIE LEKARZ – PACJENT

Komunikacja werbalna i niewerbalna. Poziomy komunikowania. Modele relacji w układzie lekarz – pacjent. Rola
efektywnej komunikacji między lekarzem a pacjentem. Źródła zakłóceń w komunikacji i ich konsekwencje.

(5) ŚMIERĆ I UMIERANIE W PERSPEKTYWIE SOCJOMEDYCZNEJ

Biologiczna definicja śmierci. Klasyczne i współczesne kryterium śmierci biologicznej. Aspekt psychologiczny
i społeczny śmierci. Proces umierania. Powolne i szybkie umieranie. Problemy umierającego człowieka, jego
rodziny i personelu medycznego. Instytucjonalizacja śmierci – śmierć w instytucjach – w domu, w szpitalu, w
hospicjum.

  
(6) TEST ZALICZENIOWY

2

SOCJOLOGIA

SOCJOLOGIA

Ćwiczenie 1: Zdrowie i

Ćwiczenie 1: Zdrowie i

choroba jako pojęcia

choroba jako pojęcia

społeczne

społeczne

• Prowadzący: mgr Agata Wyrębska

•

Podstawa zaliczenia: TEST + OBECNOŚĆ

•

Obecności: dozwolona 1 nieobecność

3

Stan zdrowia społeczeństwa

Główne problemy zdrowotne:

  ubóstwo: ok. 20% ludności świata
  niedożywienie: 1/3 populacji dzieci
  brak dostępności leków: ½ ludności ziemi
  zbyt szybki wzrost ludności ziemi (przeludnienie)
 
• Niektóre dane (WHO, 2001)
•  6,122 mld populacja świata
    730 mln populacja w Europie (32 osoby na km2 -

110 w Azji)

4

Trzy grupy chorób (Leowski, 1999):



       

Stare, znane choroby i stare dotąd nie rozwiązane problemy w

ich leczeniu, np. choroba niedokrwienna serca



       

Stare, znane choroby i nowe pojawiające się problemy w ich

leczeniu np. lekooporność (nowe postaci gruźlicy, alergie)



       

Nowe choroby i nowe problemy – jak je szybko rozpoznawać i jak

je leczyć, np. Ebola, HIV/AIDS, Choroba Creutzfeldta-Jacoba

 

Zgony według przyczyn:

47% choroby układu krążenia
25% nowotwory
7% urazy i zatrucia

     

 

5

Sytuacja zdrowotna ludności w Polsce:

1. Maleje współczynnik urodzeń (ok. 400 000), umieralności ogólnej (ok.

420 000), umieralności niemowląt (7,7/ 1000 w 2002 r.)

2. Niewielki spadek liczby ludności

3. Wzrost oczekiwanej długości życia

4. Obniżanie poziomu niektórych czynników ryzyka

5. Spadek umieralności z powodu chorób układu krążenia (ok. 47%

wszystkich zgonów, M 43%, K 54%)

6. Stabilizacja umieralności z powodu nowotworów złośliwych (ok. 25%

wszystkich zgonów, M 26%, K 22%, niewielki spadek umieralności z
powodu raka płuc u M i raka piersi u K)

7. Dalszy spadek umieralności z powodu przyczyn „zewnętrznych”-

wypadki, zatrucia, urazy (7% wszystkich zgonów, M 10%, K 4%,
wysoka umieralność z powodu wypadków drogowych, wzrost liczby
samobójstw)

8. Dramatyczny wzrost liczby leczonych z powodu chorób psychicznych i

uzależnień (alkohol, narkotyki)

9. Wyraźny spadek zachorowalności na choroby zakaźne (np. WZWB) ;

(rola szczepień ochronnych, wysoka częstość występowania gruźlicy –
umiera ok. 3,5 tys. osób rocznie; niewielki spadek HIV/AIDS)

6

C

zynniki warunkujące zdrowie

 
I

stnieje wiele różnych prób klasyfikacji czynników wpływających na zdrowie. Do lat 70.
XX wieku uważano, że zdrowie w największym stopniu zależy od służby zdrowia. Na
początku lat 70. nastąpiła wyraźna zmiana w postrzeganiu czynników warunkujących
zdrowie.

M

. Lalonde, minister zdrowa Kanady zaproponował schemat „pól zdrowia”, w którym
wyróżnił 4 podstawowe grupy czynników, wpływających na zdrowie:

 
1

.

    

Styl życia (ok. 50% „udziału”)

1

.

    

Środowisko fizyczne i społeczne (ok. 20%)

2

.

    

Czynniki genetyczne (ok. 20%)

3

.

    

Organizacja opieki medycznej (ok. 10%)

 
P

odejście to wpłynęło na zmianę polityki zdrowotnej i stworzyło podstawę rozwoju
promocji zdrowia.

R

yc. 1. Pola zdrowia według M. Lalonde (1974)

7

O

becnie zwraca się uwagę, że w największym stopniu na
zdrowie ludzi wpływają czynniki społeczno-ekonomiczne,
np.: dochody, status społeczny, poziom wykształcenia,
wsparcie społeczne. Od tych czynników zależy też czy styl
życia ludzi może sprzyjać zdrowiu (prozdrowotny).

U

bóstwo, niski poziom wykształcenia są przyczyną
nierówności w zdrowiu. Ludzie o niskim statusie społeczno-
ekonomicznym mają gorsze zdrowie, podejmują częściej
zachowania ryzykowne dla zdrowia, mają utrudniony dostęp
do instytucji ochrony zdrowia.

W

sparcie społeczne w środowiskach życia człowieka jest
uważane za znaczący czynnik dla kształtowania pozytywnego
zdrowia oraz przeciwdziałania chorobotwórczemu wpływowi
potencjalnych stresorów.

 
 
 

8

Priorytety w

zdrowiu

(WHO)

• Około 47% całkowitej światowej

umieralności związane jest z 20
głównymi czynnikami ryzyka, a
ponad 33% umieralności jest
związana z 10 wiodącymi
czynnikami ryzyka

The World Health Report 2002, Reducing Risks,

Promoting Healthy Life

1.

Tytoń

2.

Nadciśnienie tętnicze

3.

Alkohol

4.

Cholesterol

5.

Nadwaga

6.

Niskie spożycie warzyw i
owoców

7.

Niska aktywność fizyczna

8.

Niedozwolone leki

9.

Niebezpieczny seks

10. Niedobór żelaza

9

•1

820

1 miliard

•1

930

2 miliardy

•1

960

3 miliardy

•1

976

4 miliardy

•1

987

5 miliardów

•1

995

5,7 miliardów

•2

020

8 miliardów

•2

050

10 miliardów

2

050                                                   

110 lat
30 lat
16 lat
11 lat
8 lat

Ludność świata:

10

Średnia długość życia (1995)
(za: Leowski, 1999)

 

Świat (

średnia

):

65 lat

w tym:
Kraje rozwinięte:

77 lat

Kraje rozwijające się

64 lata

Kraje najniżej rozwijające się:

52 lata

Najwyższa średnia: Japonia

79,7 lat

Najniższa średnia: Sierra Leone 40 lat
 
 

11

12

P

ojęcie „zdrowie” jest wieloznaczne i bardzo trudne do
zdefiniowania. Istnieją dwie grupy definicji zdrowia:

1

.

     

Potoczne czyli laickie,

w których zdrowie rozumiane

jest jako brak choroby lub dolegliwości.

2

. Profesjonalne

tzn. formułowane przez przedstawicieli

różnych dyscyplin nauki.

O

d wielu lat podejmowane są próby ustalenia satysfakcjonującej
wszystkich definicji zdrowia. Istnieje już około 130 definicji
Niektórzy autorzy uważają, że „zdrowie i choroba nie są to
wyłącznie stany obiektywne, lecz w dużej mierze konstrukcje
społeczne i dlatego też nie jest możliwe sformułowanie jednej
„ostatecznej” definicji zdrowia”

DEFINICJE ZDROWIA

13

DEFINICJE ZDROWIA

    zdolność do normalnego funkcjonowania organizmu mając na względzie

wszystkie jego organy i funkcje,

    zdolność do adaptacji w zmieniającym się środowisku,

    pewien potencjał fizyczny lub psychiczny, dający możliwość rozwijania

aktywności,

   

wyraz równowagi i harmonii możliwości fizycznych, psychicznych i

społecznych osoby ludzkiej.

    stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej, potwierdzony

subiektywnie i obiektywnie również przez badanie lekarskie,

   stan uzasadnionego dobrego samopoczucia, obejmującego łącznie sferę

fizyczną, psychiczną i społeczną życia człowieka.

   radosną postawę wobec życia i pogodną akceptację różnych obowiązków.

14

Definicja zdrowia wg WHO:

Zdrowie to stan pełnego fizycznego, psychicznego i
społecznego dobrego samopoczucia- dobrostanu, a
nie jedynie brak choroby i niepełnosprawności.

Z definicji tej wynika, że zdrowie:
-

jest kategorią pozytywną – dobre samopoczucie (dobrostan),

-

ma trzy wymiary – zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne (obecnie

wyróżnia się także czwarty wymiar - zdrowie duchowe).

 

Dobrostan psychiczny:

Poczucie szczęścia,
zadowolenie,
równowaga emocjonalna,
pozytywne zdrowie psychiczne,
dobre samopoczucie.

15

Wielowymiarowa koncepcja zdrowia, obejmująca 6 obszarów aktywności

człowieka:

Zdrowie = sześć wymiarów dobrostanu

 
Wymiar fizyczny:

Wykazywanie aktywności fizycznej, Zróżnicowana dieta, Bezpieczna jazda samochodem
Samoopieka w zakresie zdrowia (nie palenie papierosów, nie nadużywanie narkotyków,
alkoholu)
 

Wymiar społeczny:

Satysfakcjonujące, dające zadowolenie relacje z rodziną, przyjaciółmi, Aktywność w życiu
publicznym,
Troska o środowisko, Zdolność do interakcji z ludźmi i ze środowiskiem
 

Wymiar emocjonalny:

Umiejętność wyrażania i akceptacji własnych uczuć, ograniczeń i możliwości
Zdolność panowania nad emocjami, pokonywania sytuacji stresowych
 

Wymiar intelektualny:

Poczucie kreatywności i pokonywania wyzwań; Rozwijanie wiedzy i umiejętności
 

Wymiar duchowy:

Rozumienie wartości życia, Spokój "ducha"
Posiadanie systemu wierzeń i wartości, które decydują o celu życia
 

Wymiar zawodowy:

Satysfakcja z pracy, Równowaga między życiem zawodowym a czasem wolnym
Satysfakcja z nowych wyzwań i osiągnięć
Postawy wobec pracy: interakcje ze współpracownikami.

16

K

ryteria zdrowia w ujęciu subiektywnym:

(

jak poszczególne osoby postrzegają swoje
zdrowie?)

 
J

estem zdrowy gdy:

1

.

    

Kryterium medyczne:

jestem zdrowa, gdy wyniki analiz są w normie, lekarz

nie wykrywa choroby

2

.

   

 

Kryterium witalistyczne:

jestem zdrowa, gdy jestem silna i energiczna;

3

.

    

Kryterium poczucia komfortu:

gdy czuje się dobrze pod każdym

względem i nie widzę u siebie choroby;

4

.

    

Kryterium funkcjonalistyczne:

jestem zdrowa, gdy sprawnie wywiązuję

się z obowiązków w pracy i w domu;

5

.

    

Kryterium „productive life”:

gdy rozwijam własne zdolności i

wykorzystuje je dla społeczeństwa

6

.

  

  

Kryterium równowagi:

gdy jestem spokojna, opanowana, zrównoważona,

gdy radzę sobie z przeciwnościami losu.

 

17

Subiektywna ocena stanu zdrowia
Polaków:

15% dobry
26,5% dość dobry
43% średni
12,5% raczej zły
2% zły

 

W ciągu ostatnich 12 miesięcy:

68% badanych korzystało z porad lekarskich
14% było hospitalizowanych
>60% zgłasza rozmaite dolegliwości
16% odczuwa stale stres
48% osób zatrudnionych korzystało ze zwolnień lek.

18

3 wymiary choroby:

Biomedyczny- Disease

(choroba)- tradycyjny obszar działania lekarzy, ujęcie obiektywne,

jest to stan patologiczny organizmu, który może być skutkiem załamania się struktury

anatomicznej organizmu, lub rezultatem zaatakowania przez inny organizm. Jest to ujęcie

naukowe, nie podlegające relatywizacji kulturowej.

Psychologiczny - Illness

(poczucie dyskomfortu)- ujęcie subiektywne, subiektywny stan

człowieka, złe samopoczucie bez względu na to czy występuje zmiana patologiczna w
organizmie czy też nie. To ujęcie ma 2 wymiary: jednostkowy i społeczny. Tak rozumiana
choroba podlega relatywizacji kulturowej.

Socjokulturowy - Sickness-

rodzaj społecznej tożsamości, która staje się udziałem ludzi

uznanych przez innych za niezdrowych, lub takich którzy sami określili się jako niezdrowi i w
wyniku tego otrzymali etykiety „chory” i zaczęli być traktowani w inny sposób niż osoby
zdrowe.

Ujęcie obiektywne (disease)

Ujęcie subiektywne ( illness)-
poczucie dyskomfortu

Jestem chora, bo lekarz zdiagnozował chorobę

Jestem chora, bo czuję się chora, bez
względu na diagnozę

Patologiczna zmiana organizmu

Poczucie dyskomfortu niezależnie od
występowania patologicznych zmian
organizmu.

Choroba posiada zespół objawów ( ujętych wg
międzynarodowej klasyfikacji WHO chorób,
urazów i przyczyn zgonów)

Złe samopoczucie nie musi być
potwierdzone obiektywną opinią lekarza

Choroba stanowi obszar działania
profesjonalistów medycyny

Samoobserwacja organizmu, pacjent
jest osoba kompetentną, aby określić,
co jest chorobą.

19

Socjologiczna definicja zdrowia

wg Talcotta Parsonsa

- ojca socjologii medycyny:

 
Zdrowie psychiczne i choroba to stany organizmu.
 

Zdrowie to stan, w którym jednostka wykazuje

optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról

społecznych i zadań wyznaczonych jej przez

społeczeństwo.

 

Zdrowie jest stanem optymalnej zdolności do efektywnego wykonywania
cenionych zadań.
 

Rola społeczna:

system względnie trwałych zachowań, przebiegających wg

obowiązujących w danej grupie wzorów postępowania.
 
Rola społeczna = wielość zadań.
 

Zadanie

jest bardziej zróżnicowane i wyspecyfikowane niż rola.

 

20

D

efinicja choroby wg Talcotta Parsonsa
(1952):

 

a

)

   

Niezdolność do efektywnego pełnienia ról społecznych i zadań.

 
C

horoby somatyczne powodują niemożność pełnienia zadań

C

horoby psychiczne- niemożność pełnienia ról społecznych.

 

b

)

   

To zinstytucjonalizowany społecznie typ roli

 

c

)

    

To nowa rola, którą osoba pełni, gdy nie może efektywnie

pełnić dotychczasowych ról społecznych i wykonywać zadań.

 

Parsons chorobę traktuje jako swoisty rodzaj zakłócenia porządku społecznego
(dewiację).

 
P

arsons jako pierwszy wprowadził pojęcie roli chorego. Chciał opisać wzory
zachowań, jakie podejmuje chora osoba, aby zmniejszyć szkodliwe działanie
choroby.

 
W

g Parsonsa ludzie uczą się roli chorego w procesie socjalizacji i odgrywają ją, gdy
wystąpią określone symptomy. Zachowują się więc tak, jak otoczenie tego oczekuje
w danej sytuacji.

21

4

Cechy społecznej roli chorego

(

wymogi roli chorego):

 
-

        

Choroba jest podstawą do

zwolnienia całkowitego lub

częściowego z pełnienia dotychczasowych ról i zadań

. Czas

zwolnienia jest zależny od rodzaju choroby.

 
-

        

Brak odpowiedzialności chorego za swój stan

(tzn. nie jest

aktem woli, osoba chora nie jest odpowiedzialna za swój stan, nie
ma kontroli, nie zdrowieje na żądanie).

-

        

Warunkowe uznanie stanu choroby

(warunkiem uzyskania

statusu osoby chorej jest uznanie, że choroba jest niepożądana,
chory powinien dążyć do wyzdrowienia. Aby wyzdrowieć
jednostka musi szukać kompetentnej pomocy.

 

-

        

Współdziałanie chorego z czynnikami terapeutycznymi.

Osoba chora i jej bliscy mają obowiązek szukania kompleksowej
pomocy i współdziałania w celu wyzdrowienia.

22

P

odstawowe konsekwencje pełnienia roli
chorego:

1

.

    

Izolacja

:

-

        

bakteriologiczna- choroby somatyczne,

-

        

motywacyjna- choroby psychiczne.

2

.

    

Uzależnienie

człowieka chorego od pomocy innych osób –

rodziny, lekarzy itp

 
R

ola chorego przynosi, więc pewne przywileje, ale nakłada także
obowiązki. Jedynie pod warunkiem wywiązywania się z obowiązków
chory może korzystać z przywilejów. Obowiązkiem jest dążenie do
wyzdrowienia, prawem zaś zwolnienie z dotychczasowych ról i/lub
zadań.

 
P

rzyjęcie roli chorego zależy min. od tego jak bardzo jest ona
atrakcyjna i czy warto porzucić dla niej swoje dotychczasowe role.

23

Rola chorego wg Parsonsa została przedefiniowana przez innych socjologów, którzy
uznali, że nie wszystkie choroby są takie same i doświadczenie roli chorego jest różne w
zależności od typu choroby, gdyż reakcje na osobę chorą zależą od powagi choroby i od
ich stosunku do choroby.
A więc dodatkowe prawa i przywileje wynikające z roli chorego nie zawsze są takie same.

Eliot Freidson wyróżnił 3 typy społecznej roli chorego

,

odpowiadające trzem typom i stopniom choroby:

1.

            

         

 

Warunkowa rola chorego:

( chorujący przejściowo, oczekuje się poprawy, choroby

uleczane- chory wyzdrowieje: np. grypa)

 
2.

            

          

B

Bezwarunkowo prawomocna: choroby nieuleczalne:

Chory nie może nic

zrobić. Rola chorego przysługuje jej automatycznie. Więcej przywilejów, mniej obowiązków np.
nowotwory, choroby przewlekłe.

 

3.

            

          

Ni

Nieprawomocna rola chorego: choroby piętnowane

Pełnienie roli

chorego uznawane jest za nielegalne, naganne, a tym samym szanse na uzyskanie praw i
przywilejów związanych z tą rolą są znikome. Choroby nieakceptowane, bez przywilejów i
współczucia, spotykające się z reakcją typu „ sama sobie winna”, choroby nieznane, budzące
lęk, wstydliwe np. trąd, AIDS, alkoholizm,. ch. weneryczne, schizofrenia

Piętnem

jest każda cecha, która wyróżnia jednostkę lub grupę i sprawia, że są one

traktowane podejrzliwie lub wrogo.
Większość normalnych chorób budzi w ludziach zdrowych współczucie. Osoby cierpiące na
wstydliwe, zakaźnie choroby są odrzucane przez społeczeństwo
np. trąd w średniowieczu.
Piętno rzadko opiera się na rzetelnej wiedzy. Rodzi się ze stereotypów i mylnego
pojmowania sprawy

24

MODEL ZACHOWAŃ A i B

 

Wzór percepcyjny

to sposób postrzegania przez jednostkę sytuacji i zdarzeń, w

których uczestniczy, interpretowania i przewidywania ich skutków.

Typ zachowania A:

-

        

zespół reakcji i emocji dzieci i dorosłych na szczególne sytuacje odbierane przez

nich jako wyzwanie do walki
-

        

walka nasycona agresywnością i dążeniem do osiągnięcia jak najwięcej w jak

najkrótszym czasie
-

        

walka pod stałą presją czasu, przy łatwo ujawniającej się wrogości wobec

otoczenia

Cierpliwość

Niecierpliwość

Umiarkowana agresja

Łatwo wyrażana agresja

Skłonność do współpracy

Nadmierna rywalizacja

Bez presji czasu i pośpiechu

Poczucie presji czasu, stały pośpiech

Bez wrogości

Wrogie nastawienie do otoczenia

Zmierzanie do celu bez walki

Stała walka o osiągnięcie

celu/sukcesu

Typ B

Typ A

25

 

Typ A jest niezależnym czynnikiem ryzyka choroby wieńcowej (obok palenia
papierosów, podwyższonego ciśnienia i podwyższonego poziomu cholesterolu)

 

Osoby o typie A:

-

        

3-4x częstsza zapadalność na chorobę wieńcową

-

        

wyższy % patologicznych zmian w tętnicach wieńcowych

-

        

częstsze nawroty choroby i wyższa śmiertelność

-

        

intensywniejsza odpowiedź humoralna na emocjoalny stres

 
O

soby o

WZB

doznają rzadko zawału serca przed 70 rokiem życia, niezależnie od

wykonywanej pracy, choć również są ambitne, tak jak osoby ze

WZA

. Osoba typu B

doświadcza znacząco mniej stresu zarówno podczas pracy jak i podczas wypoczynku,
w porównaniu z osobą typu A.

W

zór zachowania A ujawnia się głównie na płaszczyźnie życia
zawodowego:

-

        

silna potrzeba osiągnięć, bardzo ambitne, obowiązkowe, rzetelne,

-

        

za wszelką cenę chęć osiągnięcia celu, pokonywania przeszkód

-

        

coraz wyższe pozycje społeczne i zawodowe

-

        

tendencja do dominacji, stałe współzawodnictwo z innymi

-

        

stałe sprawdzanie siebie

-

        

źle znoszą porażkę

-

        

autokratyczny sposób funkcjonowania („ja wiem lepiej”)

-

        

wolą wydawać polecenia, źle znoszą osoby o podobnym charakterze

-

        

dynamiczne

 
P

referowane do stanowisk samodzielnych i kierowniczych, zapewniają szybkie
zmiany i zyski

T

yp B: do pracy grupowych, zespołowych, liderzy grup

26

M

odyfikacja wzoru A:

 
1

.

    

dbaj o rozwój wielu aspektów swojego życia, nie koncentruj się

jedynie na pracy, zawodzie, stanowisku

 
2

.

    

Rób to, co w danym momencie życia da się zrobić bez nadmiernego

angażowania sił

 
3

.

    

Nie kontroluj swojego czasu, spróbuj chociaż 1 dzień w tygodniu

przeżyć bez zegarka

 
4

.

    

Chodź, jedz, mów wolno. Nigdy nie wstawaj od stołu zanim ni

przełknąłeś ostatniego kęsa. Staraj się nigdy nie przerywać rozmówcy,
nawet jeśli mówi rzeczy w twojej ocenie bzdurne

 
5

.

    

stań na końcu kolejki w sklepie czy urzędzie i cierpliwie czekaj nie

patrząc na zegarek

 
6

.

    

zainteresuj się otoczeniem. Spójrz na gałęzie dębu i zobacz, że urósł

duży i mocny bo rósł długo i spokojnie...