Koncepcje polskiej polityki

wschodniej po 1989 roku

początki

• Ostrożność wobec ZSRR, generowana

obawą o los przemian w ZSRR;

• W miarę rozpadu państwa

sowieckiego polska polityka straciła
podstawy koncepcyjne,

• Pozycja polski wzmocniła się wobec

ZSRR, co Polska starała się skrzętnie
wykorzystać.

Koncepcje ogólne w latach

1989-1992

• Poszukiwanie nowego systemu

bezpieczeństwa międzynarodowego Polski;

• Dyplomatyczne wspieranie realizowanych w

kraju reform ustrojowych, w tym przejścia

do gospodarki rynkowej, co miało

owocować rozwojem gospodarczym;

• Utrzymanie i podniesienie

międzynarodowego prestiżu Polski jako

pierwszego kraju który odrzucił poprzedni

system.

• Polska starała się włączać do trwających

rokowań międzynarodowych.

Koncepcje ogólne 1989-

1992

• Próby akcentowania tendencji proeuropejskich i

proatlantyckich przez Polskę, jednak wtedy było to

nierealne, zwłaszcza iż kraje zachodnie próbowały

akcentować rolę KBWE jako swoistego substytutu

integracji, czym nasz kraj nie był zbytnio

zainteresowany. Akcentując nieśmiało chęć dołączenia

do EWG/UE i NATO.

• Po roku 1992 kierunek zachodni polskiej polityki

zagranicznej był akcentowany z coraz większą mocą.

• Ważnym elementem było wówczas wzmacnianie

współpracy z krajami regionu, które także przechodziły

proces transformacji licząc na wspólne akcentowanie

tendencji integracyjnych z zachodem. Koncepcja

polityki zachodniej oparta była w tym czasie na

akcentowaniu konieczności „powrotu Polski do

Europy”.

Koncepcje polityki

wschodniej

• Jesienią 1990 r. w Ministerstwie Spraw

Zagranicznych zostały opracowane

założenia tak zwanej polityki dwutorowości.

Odtąd polska polityka wschodnia miała się

składać z polityki wobec Moskwy, stolicy

sowieckiego imperium, oraz polityki

prowadzonej wobec coraz bardziej

usamodzielniających się republik

ekssowieckich. Polityka dwutorowości

wytyczała zasadniczą linię polskiej polityki

wschodniej przez następne dwa lata.

Koncepcja dwutorowości

• Realizowana przez wszystkie polskie

organa państwowe,

• Dyplomaci skupiali się głównie na

utrzymaniu stosunków poprawnych z
Moskwą, natomiast pozostałe organy
prowadzące politykę starały się
rozwijać współpracę z krajami
usamodzielniającymi się.

Wykonanie polityki

dwutorowości

• W 1989 roku rząd T. Mazowieckiego

zadeklarował chęć podtrzymania przez Polskę

sojuszu z ZSRR i wypełniania zobowiązań

wynikających z udziału w RWPG i Układzie

Warszawskim, już jednak w roku następnym te

deklaracje zostały poddane weryfikacji.

• Polska zachowała się bardzo ostrożnie wobec

niepodległości krajów bałtyckich. Obawiano

się zantagonizowania sobie nieobliczalnego

ZSRR, zwłaszcza obawiano się o tamtejszy

arsenał jądrowy. Dlatego w zasadniczych

zrębach akceptowano politykę Zachodu.

Polityka dwutorowości

• De facto to Rosja została uznana za

głównego przeciwnika Polski, zaś
Ukrainę uznano za strategicznego
partnera na wschodzie zaś Białoruś
za kraj, który należy za wszelką cenę
skierować ku zachodowi.

Podsumowanie

• W pierwszych koncepcjach po 1989 roku

właściwie zrezygnowano z angażowania się

we współpracę z krajami Azji, Afryki i

Ameryki Południowej. Atrakcyjnymi

partnerami dla Polski pozostały jedynie kraje

związane z Zachodem, z którymi można

było nawiązać współpracę gospodarczą

obopólnie korzystną. Istotne dla regresu

było nawiązanie współpracy z krajami

ogólnie nienajlepiej postrzeganymi na

arenie światowej: Izraelem, Chile czy RPA.

ZACHÓD

Państwo średniej wielkości

(M. Wight)

• Koncepcja państwa średniej wielkości.
• Zajmował się nią angielski teoretyk

Martin Wight.

• Według jego definicji:

• Średnie państwo

:

ma wystarczającą

siłę i autorytet by polegać samo na
sobie bez potrzeby pomocy innych
krajów.

Państwo średniej wielkości

(Hedley Bull)

• Los średnich państw nie jest pewny w warunkach

anarchicznej wspólnoty międzynarodowej w której dominuje
zasada balance of power państwa te łatwo mogą paść łupem
krajów większych.

• Generuje to:
• metodę multilateralizmu;
• przyjmowanie postawy umiarkowanej, mediacyjnej i

moderującej,

• państwa te dążą do stabilizacji systemu międzynarodowego;
• mogą one świadomie wybierać swe specjalizacje i dzięki

temu w dużym stopniu wpływać na bieg rzeczy, kryzysy,
wojny i w rezultacie na ewolucję systemu
międzynarodowego.

Konkluzja wyjściowa

• Średnie państwo może odgrywać

role:

• - narzucane lub oczekiwane przez

system międzynarodowy;

• - zakładane i wybierane przez te

państwa;

• - odgrywane na arenie

międzynarodowej.

ROLE OCZEKIWANE OD
POLSKI PRZEZ
ŚRODOWISKO
MIĘDZYNARODOWE

Rola państwa pomyślnej

transformacji

demokratycznej

• - wsparcie przemian w Polsce przez

Zachód, nie tylko polityczne ale i
finansowe – program PHARE (XII
1989), redukcja zadłużenia w Klubie
Londyńskim, Klubie Paryskim i WE.

• - Moskwa również do pewnego

stopnia życzliwie patrzy na Polskę
uznając ją jako „laboratorium
przemian”.

Stabilizator sytuacji

politycznej w regionie

• - przykład pokojowej i spokojnej

transformacji, mający zachęcić
pozostałe kraje do podobnej drogi
przemian. Zachód akcentuje
potrzebę włączenia się Polski do
ugrupowań subregionalnych np.
Grupy Wyszehradzkiej.

Rola „przedpokoju salonu

europejskiego”

• - IX 1989 Tadeusz Mazowiecki ogłasza „powrót

Polski do Europy”

• XII 1991 układ o stowarzyszeniu Polski z EWG,

nakładający na Polskę szereg wymogów
koniecznych do akcesji do UE.

• 31 III 1997-XII 2002 negocjacje akcesyjne z UE.
• Brak współpracy z Polskę i innymi krajami

kandydującymi w trakcie opracowywania
ważnych dokumentów europejskich, co w
pewnym sensie potęgowało eurosceptycyzm w
tych krajach.

Aktywny uczestnik integracji

europejskiej

• Unia oczekuje od Polski aktywnego

włączenia się w proces integracji
europejskiej, istotna jest rola Polski jako
dużego kraju w poszerzaniu wspólnego
rynku i zacieśnianie współpracy także i w
innych dziedzinach.

• - Formułowane jest też przez Zachód

oczekiwanie aktywnej i konstruktywnej roli
Polski w stosunkach ze wschodem, ale bez
budowania stosunków i sytuacji
konfliktowych.

Pomocnik USA

• - szczególnie wypełniana za czasów

prezydentury G. W. Busha, gdzie nasz
kraj wspierał aktywnie USA w walce o
wpływy na dawnym terytorium ZSRR
(UKRAINA, Gruzja). Można to określić rolą
lokalnego szeryfa w Europie Wschodniej.

• Wizję Polski w tym systemie

odzwierciedlało także „zaproszenie” do
interwencji w Iraku w 2003 r.

POLSKIE KONCEPCJE RÓL
MIĘDZYNARODOWYCH

Rola inicjatora i lidera

przemian demokratycznych

• Głoszenie tezy o tym, że Polska była liderem

przemian. Wskazywanie pionierskiej roli
„Solidarności” w próbach obalenia socjalizmu,
już w 1980 r. i inspiracji dla NRD i
demokratyzacji bloku wschodniego.

• Działacze dawnej PZPR wskazywali na

pionierską rolę „okrągłego stołu” w
pokojowych przemianach w bloku wschodnim.
Po 1989 roku konkurencyjne poglądy
prezentowały także: Czechosłowacja i Węgry.

Rola przywódcy

regionalnego

• - inicjowanie i zacieśnianie współpracy w

ramach Grupy Wyszehradzkiej, wsparcie
udzielane krajom poradzieckim w ich
aspiracjach europejskich i atlantyckich.

• Inicjowanie „wspólnych frontów” w

negocjacjach z UE (2001-2002)

• Od wiosny 2005 – Polska uczestniczy w

szczytach GUAM i lokalnych szczytach
energetycznych poświęconych poszukiwaniu
alternatywnych dla Rosji dróg dostaw energii do
Europy.

Eksporter demokracji na

wschód

• Wiąże się z poprzednim założeniem. Szczególnym kierunkiem

działań demokratyzacyjnych miała być Białoruś i Ukraina oraz
Rosja.

• Szczególna rola Ukrainy jako potencjalnego bufora przeciw

zapędom Rosji. Kierunek białoruski utrudniony po 1994 roku, w
związku z przejęciem władzy przez Łukaszenkę. Utrzymywanie
kontaktów na niskim szczeblu po 1996 r., ale brak sankcji.

• Dwa dokumenty programowe – Partnerstwo dla transformacji

(1994). Założenia polskiej polityki zagranicznej wobec Rosji
(2000).

• Wady tego podejścia: - polityka antyrosyjska, wszystko

czynione w konfrontacji z Moskwą. Brak wsparcia dla sił
demokratycznych w samej Rosji. Te elementy przyczyniły się do
porażki tej koncepcji

Rola wiernego sojusznika

USA

• - wsparcie ze strony USA traktowane jako nagroda za przemiany

ustrojowe;

• Niejako w dowód wdzięczności za poparcie starań o przystąpienie

do NATO Polska od początku reprezentowała kurs proamerykański.
Poparła politycznie zaproponowaną przez Waszyngton interwencję
wojskową przeciwko Federalnej Republice Jugosławii, rozpoczętą 24
marca 1999 r., a następnie - podobnie jak do Bośni i Hercegowiny -
wysłała swoje wojska do sił KFOR do Kosowa dowodzonych przez
NATO. Już latem 2000 r. wyszło na jaw, że polski rząd skłaniał się do
zakupu amerykańskich samolotów wielozadaniowych F-16, a
umowę w tej sprawie podpisał 16 kwietnia 2003, na dwa dni przed
układem o przystąpieniu do Unii Europejskiej.

• Wybrana przez władze Polski rola wiernego sojusznika USA

prowadziła je do poparcia amerykańskiej polityki wobec Gruzji,
Ukrainy i Białorusi, następnie planu zainstalowania na obszarze
kraju amerykańskiej tarczy antyrakietowej.

Silne państwo europejskie

• Sukcesy w procesie transformacji demokratycznej dawały

asumpt części polskiej klasy politycznej do formułowania tezy o
tym, że Polska jest dużym i silnym państwem europejskim, z
którym inni powinni się liczyć. Poglądy te reprezentowały głównie
partie prawicowe, takie jak: Zjednoczenie Chrześcijańsko-
Narodowe, Porozumienie Centrum (później Prawo i
Sprawiedliwość), Akcja Wyborcza Solidarność czy Liga Polskich
Rodzin. Środowiska te reprezentowały eurosceptyczną lub nawet
antyunijną postawę (LPR). Uważały, że Polska jest dużym i silnym
krajem, a zatem powinna przystąpić do UE na korzystnych
warunkach. Temu niechętnemu Unii Europejskiej stanowisku
towarzyszyła paradoksalnie proamerykańska postawa. Partie
prawicowe uważały (poza LPR), że właśnie Stany Zjednoczone
będą bronić polskiej suwerenności rzekomo zagrożonej przez UE.

• - twarda postawa wobec Rosji,
• - twarda postawa wobec UE;

ROLE ODGRYWANE PRZEZ
POLSKĘ
(W RZECZYWISTOŚCI)

ocena

• Role oczekiwane lub narzucane przez

środowisko międzynarodowe wraz z
rolami deklarowanymi (wybieranymi)
przez danego aktora stosunków
międzynarodowych w praktyce
skutkują rolami przez niego
odgrywanymi.

Polska na przestrzeni

minionych 20 lat odgrywała lub
odgrywa kilka ról równocześnie.

Rola wzorca pomyślnej

transformacji ustrojowej

• Dobry przykład transformacji

gospodarczej, gdzie wskaźniki
ekonomiczne „ruszają” w górę już w
1992 roku, przykład dla innych krajów.

• Próba eksportu polskich wzorców:
• Udana – idea „okrągłego stołu” udana

na Węgrzech

• Nieudana – pomysły Balcerowicza

nieprzyjęte na Ukrainie.

Rola „osłabiacza"

imperialnych ambicji Rosji

• Odgrywana zwłaszcza w czasie rządów partii prawicowych.
• Rola Polski jako „osłabiacza" Rosji była uwarunkowana szeregiem czynników, wśród

których najważniejsze znaczenie miały następujące:

• •

trudności rozliczenia ze skomplikowaną historią stosunków polsko-rosyjskich i

domaganie się przez Polskę kolejnych aktów ekspiacji ze strony Moskwy (przede
wszystkim za zbrodnię katyńską),

• • oczekiwanie przez Zachód, że Polska będzie eksporterem demokracji na Wschód,

a pojmowanie tego przez władze RP jako wspieranie sił antyrosyjskich w innych
krajach WNP,

• • odmienne wizje kształtu systemu bezpieczeństwa europejskiego; Polska wybrała

drogę do przystąpienia do NATO, a Rosja sprzeciwiając się temu, lansowała
koncepcję wzmocnienia OBWE,

• •

różnice interesów powstałe w związku z przystąpieniem Polski do Unii

Europejskiej,

• •

zależność Polski od dostaw rosyjskich surowców energetycznych i nieumiejętność

oddzielenia spraw gospodarczych od kwestii politycznych,

• •

przyjęcie przez Polskę roli satelity Stanów Zjednoczonych, po przystąpieniu do

NATO, i różnice zdań w ważnych kwestiach międzynarodowych (problemy Kosowa,
Iraku, tarczy antyrakietowej).

Rola wasala i klienta USA

• Wynika z dążenia do umocnienia naszej pozycji wobec Rosji i UE.

• Przejawy:

• poparcie zainicjowanej w marcu 1999 r. przez USA interwencji

wojskowej Sojuszu Północnoatlantyckiego przeciwko FR Jugosławii,
w związku z kryzysem humanitarnym w Kosowie,

• • na obradującym w dniach 23-25 kwietnia 1999 r.

jubileuszowym szczycie NATO w Waszyngtonie Polska wspierała
stanowisko Stanów Zjednoczonych, które zmierzały do takiej
rewizji koncepcji strategicznej Sojuszu (z 1991 r.), aby upoważnić
NATO do prowadzenia operacji out of area bez autoryzacji Rady
Bezpieczeństwa ONZ i uczynienia z NATO sojuszu globalnego,

• • Polska zgłosiła szereg zastrzeżeń do proklamowanej przez Unię

Europejską w 1999 r. Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony
(European Security and Defence Policy - ESDP), w ślad za krytyką
tej inicjatywy przez USA. Z tych powodów Polska oponowała
przeciwko wzmocnieniu WPZiB UE w trakcie prac nad nowym
traktatem o UE

,

Rola wasala i klienta USA

• • zakup samolotów wielozadaniowych F-16 w Stanach

Zjednoczonych na podstawie umowy zawartej w 2003 r.,

• • poparcie dla inwazji wojskowej USA na Afganistan (w

październiku 2001 r.),

• a następnie udział w wojnie w tym kraju,
• • udział w wojnie USA z Irakiem oraz udział w stabilizacji

(okupacji) tego kraju,

• • wspieranie amerykańskiej polityki na obszarze WNP i

aspiracji Gruzji i Ukrainy do członkostwa w NATO,

• • zgoda na zainstalowanie w Polsce elementów amerykańskiej

tarczy antyrakietowej i podpisanie umowy w tej sprawie (20
sierpnia 2008 r.),

• • podpisanie nie do końca równoprawnej umowy (SOFA) z USA

o statusie wojsk amerykańskich w Polsce (11 grudnia 2009 r.), co
wiąże się z zapowiedzianym rotacyjnym stacjonowaniem baterii
obrony powietrznej „Patriot".

Rola hamulcowego

integracji europejskiej

• Zastrzeżenia wynikają z przesadnej

obawy o wzmocnienie roli dużych
państw w Unii i wzmocnienia WPZiB

.

• Powstrzymywanie się od prac nad

reformą „konstytucji UE”.

Rola pragmatycznego

uczestnika integracji

europejskiej

• Przegrana PiS w wyborach parlamentarnych w październiku

2007 r. stanowiła punkt zwrotny w polityce zagranicznej RP.
Nowy rząd, choć kierowany przez dotychczas krytyczną
wobec UE Platformę Obywatelską, przyjął pragmatyczny kurs
w sprawach europejskich. Rząd ten włączył się do debat w
ramach Unii, a przede wszystkim stojąca za nim większość
parlamentarna opowiedziała się za ratyfikacją Traktatu z
Lizbony. Jedynym, ale za to dużym ustępstwem wobec PIS i
chyba hierarchów Kościoła katolickiego, było podtrzymanie
wyłączenia się Polski tzw. protokołem brytyjskim z obowiązku
stosowania Karty praw podstawowych.

• Podkreśleniem tej roli był wybór w 2009 r. popieranego przez

PO Jerzego Buzka na przewodniczącego Parlamentu
Europejskiego.