Wybrane mierniki

Wybrane mierniki

obciążenia

obciążenia

psychicznego pracą

psychicznego pracą

W celu określenia wysiłku

W celu określenia wysiłku

psychicznego, dzielimy procesy pracy

psychicznego, dzielimy procesy pracy

ludzkiej na 3 etapy:

ludzkiej na 3 etapy:

uzyskiwanie informacji,

uzyskiwanie informacji,

podejmowanie decyzji,

podejmowanie decyzji,

wykonywanie czynności.

wykonywanie czynności.

W 3 etapach procesu pracy, istotnymi

W 3 etapach procesu pracy, istotnymi

parametrami wysiłku psychicznego są:

parametrami wysiłku psychicznego są:

złożoność,

złożoność,

powtarzalność,

powtarzalność,

zmienność,

zmienność,

ważność,

ważność,

dokładność.

dokładność.

Uwzględniając poddane parametry wysiłku psychicznego,

Uwzględniając poddane parametry wysiłku psychicznego,

można dokonać analizy niektórych uwarunkowań procesu

można dokonać analizy niektórych uwarunkowań procesu

pracy. Zróżnicowania te uwidacznia poniższa tabela

pracy. Zróżnicowania te uwidacznia poniższa tabela

[1]

[1]

Uzyskiwanie

informacji

Podejmowanie

decyzji

Wykonywanie

czynności

Im większa jest
złożoność informacji,
tym trudniej ja
zrozumieć, dłużej trwa
proces zrozumienia i
wysiłek się zwiększa
Większa zmienność
informacji również
zwiększa wysiłek.
Powtarzalność
informacji zmniejsza
wysiłek psychiczny
Ważność informacji jest
wprost proporcjonalna
do wysiłku.
Dokładność informacji
niezbędna na zakres i
sposób jej
wykorzystania również
zwiększa wysiłek.

Im większa jest
wieloznaczność,
złożoność decyzji, tym
większy jest wysiłek
psychiczny.

Powtarzalność decyzji

znacznie zmniejsza

wysiłek.

Ważność decyzji
znacznie zwiększa
wysiłek psychiczny

Udział procesów
psychicznych w
wykonywaniu czynności
fizycznych zmniejsza się
w miarę nabywania
wprawy.
Złożoność, zmienność i
dokładność czynności
zwiększa wysiłek
psychiczny, jeżeli nie
jest związany z ich
powtarzalnością.

[1] A. Laska, R. Piętowska-Laska, Stanisław Wieczorek, Podstawy działalności projektowej w ergonomii,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2000

Ocena obciążenia psychicznego za

Ocena obciążenia psychicznego za

pomocą pytań pomocniczych:

pomocą pytań pomocniczych:

Czy liczba informacji w czasie nie przekracza możliwości

Czy liczba informacji w czasie nie przekracza możliwości

percepcyjnych człowieka,

percepcyjnych człowieka,

Czy informacje są wieloznaczne,

Czy informacje są wieloznaczne,

Czy sygnały pojawiały się w momencie zaobserwowania innymi

Czy sygnały pojawiały się w momencie zaobserwowania innymi

czynnościami niż ich obserwacja,

czynnościami niż ich obserwacja,

Czy zachodzi konieczność napiętego czuwania związana z

Czy zachodzi konieczność napiętego czuwania związana z

oczekiwaniem na ważne sygnały, których przeoczenie może

oczekiwaniem na ważne sygnały, których przeoczenie może

spowodować awarie lub inne straty,

spowodować awarie lub inne straty,

Czy zachodzą okoliczności utrudniające odbiór informacji,

Czy zachodzą okoliczności utrudniające odbiór informacji,

Czy urządzenia sterujące maszyną znajdują się w zasięgu rak

Czy urządzenia sterujące maszyną znajdują się w zasięgu rak

lub nóg pracownika,

lub nóg pracownika,

Czy prawa i lewa ręką są używane na przemian lub

Czy prawa i lewa ręką są używane na przemian lub

jednocześnie,

jednocześnie,

Czy urządzenia sterujące maszyną mogą być rozróżniane

Czy urządzenia sterujące maszyną mogą być rozróżniane

dotykiem lub zmysłem kinestetycznym,

dotykiem lub zmysłem kinestetycznym,

Monotonię pracy, można opisać za

Monotonię pracy, można opisać za

pomocą następujących kryteriów:

pomocą następujących kryteriów:

niezmienności procesu pracy,

niezmienności procesu pracy,

niezmienności otaczających warunków,

niezmienności otaczających warunków,

konieczności stałego zachowania uwagi bez

konieczności stałego zachowania uwagi bez

możliwości oderwania myśli przedmiotu

możliwości oderwania myśli przedmiotu

działania

działania

kontaktowania się z innymi ludźmi,

kontaktowania się z innymi ludźmi,

łatwość pracy, zmniejszającej potrzeby

łatwość pracy, zmniejszającej potrzeby

występowania procesów intelektualnych.

występowania procesów intelektualnych.

[2]

[2]

[2]

[2]

A. Laska, R. Piętowska-Laska, Stanisław

A. Laska, R. Piętowska-Laska, Stanisław

Wieczorek

Wieczorek

,

,

Podstawy działalności projektowej

Podstawy działalności projektowej

w

w

ergonomii

ergonomii

, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2000

, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2000

Proponuje się uznać, ze monotonia

Proponuje się uznać, ze monotonia

jest:

jest:

Duża

-

-

jeśli jednocześnie występują

jeśli jednocześnie występują

wszystkie wymienione okoliczności

wszystkie wymienione okoliczności

Średnia

-

-

jeśli występują

jeśli występują

jednocześnie

jednocześnie

3 z nich

3 z nich

Mała

-

-

jeśli występują jednocześnie 2

jeśli występują jednocześnie 2

z

z

podanych okoliczności

podanych okoliczności

Ocena poziomu monotonii pracy, ujęta w formie

Ocena poziomu monotonii pracy, ujęta w formie

punktowej może być włączona do ogolonej oceny

punktowej może być włączona do ogolonej oceny

obciążenia psychicznego pracą, co ukazuje tabela

obciążenia psychicznego pracą, co ukazuje tabela

poniżej:

poniżej:

Elementy oceny

Ocena punktowa obciążenia

Małego

Średniego

Dużego

Odbiór informacji;
-trudności odbioru,
-ilość informacji,
-dokładność

informacji

-ważność informacji

4

12

20

1

1

1

1

3

3

3

3

5

5

5

5

Podejmowanie

decyzji
(elementy
wymienione
wcześniej)

4

12

20

Wykonywanie

czynności
(elementy
wymienione
wcześniej)

4

12

20

Monotonia pracy

6

9

12

Tabela: Skala punktowa oceny psychicznego obciążenia praca

[1]

[1]

S. Szumpich, Analiza przedmiotowa warunków pracy i obciążenia pracą robotników wykańczalni przemysłu bawełnianego, Katowice 1975, Praca doktorska.

Metody fizjologiczne, psychologiczne i

Metody fizjologiczne, psychologiczne i

psychofizjologiczne służące do pomiaru

psychofizjologiczne służące do pomiaru

obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym

obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym

podczas pracy.

podczas pracy.

Istnieje wiele możliwości w miarę przybliżonego określenia

Istnieje wiele możliwości w miarę przybliżonego określenia

obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym . W zależności od

obciążenia organizmu wysiłkiem umysłowym . W zależności od

rodzaju stosowanych metod i technik badawczych można ustalić

rodzaju stosowanych metod i technik badawczych można ustalić

trzy podstawowe podejścia :

trzy podstawowe podejścia :

psychologiczne ,

psychologiczne ,

fizjologiczne,

fizjologiczne,

fizjologiczno-psychologiczne

fizjologiczno-psychologiczne

.

.

Podejście Psychologiczne

Podejście Psychologiczne

w którym stosuje się wiele metod

w którym stosuje się wiele metod

do pomiaru wysiłku umysłowego.

do pomiaru wysiłku umysłowego.

Wyodrębnia się tu trzy grupy obejmujące

Wyodrębnia się tu trzy grupy obejmujące

łącznie 12 metod badawczych Najbardziej

łącznie 12 metod badawczych Najbardziej

przydatna z punktu widzenia praktycznego

przydatna z punktu widzenia praktycznego

zastosowania jest metoda z pierwszej

zastosowania jest metoda z pierwszej

grupy i trzy metody z trzeciej grupy .

grupy i trzy metody z trzeciej grupy .

Pierwsza metoda

Pierwsza metoda

,

,

polega na ocenie liczby błędów lub opuszczeń

polega na ocenie liczby błędów lub opuszczeń

składających się na pomyłki popełniane przez operatora i

składających się na pomyłki popełniane przez operatora i

wnioskowaniu na tej podstawie o rozmiarach obciążenia

wnioskowaniu na tej podstawie o rozmiarach obciążenia

psychicznego (zmęczenia) pracownika .Metoda ta pozwala

psychicznego (zmęczenia) pracownika .Metoda ta pozwala

szczególnie dobrze przeprowadzić analizę jakościową

szczególnie dobrze przeprowadzić analizę jakościową

pracy .Natomiast przy analizie ilościowej (ocena wydajności

pracy .Natomiast przy analizie ilościowej (ocena wydajności

pracy ) występują trudności wyizolowania tych czynników

pracy ) występują trudności wyizolowania tych czynników

powodujących wzrost wydajności , które wynikają z

powodujących wzrost wydajności , które wynikają z

obciążenia psychicznego pracą .W pewnych sytuacjach

obciążenia psychicznego pracą .W pewnych sytuacjach

można mierzyć czas rekcji operatora i tą drogą pośrednią

można mierzyć czas rekcji operatora i tą drogą pośrednią

wnioskować o stopniu zmęczenia pracą .

wnioskować o stopniu zmęczenia pracą .

Drugą metodą

Drugą metodą

cieszącą się dziś znaczą popularnością w wielu

cieszącą się dziś znaczą popularnością w wielu

ośrodkach badawczych – jest technika oceny obciążenia

ośrodkach badawczych – jest technika oceny obciążenia

psychicznego za pomocą tzw. Zadania dodatkowego .Polega

psychicznego za pomocą tzw. Zadania dodatkowego .Polega

ona na tym , że jednostka badana ma wykonać , obok

ona na tym , że jednostka badana ma wykonać , obok

swego podstawowego zadania , również inne czynności

swego podstawowego zadania , również inne czynności

dodatkowe . Stopień , w jakim morze ona wykonać

dodatkowe . Stopień , w jakim morze ona wykonać

dodatkowe zadanie – bez obciążenia poziomu wykonywania

dodatkowe zadanie – bez obciążenia poziomu wykonywania

czynności podstawowych – jest miarą “rezerwowanej

czynności podstawowych – jest miarą “rezerwowanej

zdolności do pracy”, pozostającej przy danym

zdolności do pracy”, pozostającej przy danym

zaabsorbowaniu pracą podstawową , a więc pośrednią mirą

zaabsorbowaniu pracą podstawową , a więc pośrednią mirą

obciążenia psychicznego .

obciążenia psychicznego .

Trzecia metoda

Trzecia metoda

,

,

która jest często stosowana w praktyce do

która jest często stosowana w praktyce do

oceny psychicznej uciążliwości pracy , polega na

oceny psychicznej uciążliwości pracy , polega na

interpolowaniu zadań testowych .Metoda ta pozwala na

interpolowaniu zadań testowych .Metoda ta pozwala na

określenie poziomu sprawności psychomotorycznej oraz

określenie poziomu sprawności psychomotorycznej oraz

stanu percepcji i pobudzenia centralnego układu

stanu percepcji i pobudzenia centralnego układu

nerwowego. Oceny poziomu dokonuje się za pomocą

nerwowego. Oceny poziomu dokonuje się za pomocą

dwóch testów : punktowania i kropkowania . Zadania

dwóch testów : punktowania i kropkowania . Zadania

testowe przeprowadza się czterokrotnie : przed

testowe przeprowadza się czterokrotnie : przed

rozpoczęciem pracy , pod koniec trzeciej godziny , pod

rozpoczęciem pracy , pod koniec trzeciej godziny , pod

koniec szóstej godziny i w ósmej godzinie pracy .

koniec szóstej godziny i w ósmej godzinie pracy .

Wykonuje się również pomiary czasu reakcji prostej na

Wykonuje się również pomiary czasu reakcji prostej na

bodziec świetlny oraz próbę sprawności dłoni i palców

bodziec świetlny oraz próbę sprawności dłoni i palców

przy użyciu deksterymetru .

przy użyciu deksterymetru .

Podejście psychologiczne

Podejście psychologiczne

W którym stosuje się wiele metod do

W którym stosuje się wiele metod do

pomiaru wysiłku umysłowego .

pomiaru wysiłku umysłowego .

Pierwsza metoda

Pierwsza metoda

oceny obciążenia umysłowego jest oparta na

oceny obciążenia umysłowego jest oparta na

zmianach zachodzących w procesach

zmianach zachodzących w procesach

wegetatywnych ustroju , przejawiających się w

wegetatywnych ustroju , przejawiających się w

zwiększeniu zapotrzebowania na tlen , zmianach

zwiększeniu zapotrzebowania na tlen , zmianach

temperatury , ciśnienia krwi , częstości tętna itp.

temperatury , ciśnienia krwi , częstości tętna itp.

U podstaw tej metody leży założenie że praca

U podstaw tej metody leży założenie że praca

umysłowa powoduje zwiększenie intensywności

umysłowa powoduje zwiększenie intensywności

zużycia tlenu .

zużycia tlenu .

Ponadto, tego rodzaju pracy towarzyszą

Ponadto, tego rodzaju pracy towarzyszą

wyraźne reakcje wegetatywne , takie jak

wyraźne reakcje wegetatywne , takie jak

wzrost przemiany materii ( tabela 2)

wzrost przemiany materii ( tabela 2)

Reakcje wegetatywne Krytyczna częstość

migotania

świetlnego

Aktywność

elektryczna mózgu

Praca umysłowa

powoduje:

a) zmiany ciśnienia krwi

i częstotliwości tętna

b) wzrost przemiany

materii

Zmęczenie powoduje, że

wrażenie ciągłości

powstaje przy

znacznie

zmniejszonej

częstości migotania

źródła bodźców

świetlnych

W wyniku zmęczenia

następuje stopniowy

rozwój hamowania

korowego.

Aktywność kory

mózgowej

rejestrowana jest

przez

elektroencefalograf

.

J. Rosner, Ergonomia, s. 60.

Mierniki fizjologiczne przy analizie obciążeń psychicznych:

Dużym zainteresowaniem cieszy się

Dużym zainteresowaniem cieszy się

druga

druga

metoda

metoda

,

,

określająca poziom zmęczenia psychicznego człowieka

określająca poziom zmęczenia psychicznego człowieka

na podstawie zjawiska np. “ krytycznej częstotliwości

na podstawie zjawiska np. “ krytycznej częstotliwości

migotania świetlnego ” . Migocące źródło sygnałów

migotania świetlnego ” . Migocące źródło sygnałów

świetlnych dostrzegane jest przy określonej częstości

świetlnych dostrzegane jest przy określonej częstości

migotania jako źródło ciągłe. Stwierdzono, że zmęczenie

migotania jako źródło ciągłe. Stwierdzono, że zmęczenie

powoduje znaczne zmniejszenie się tej częstości migotania

powoduje znaczne zmniejszenie się tej częstości migotania

stwarzającego wrażenie ciągłości . Stosując to kryterium

stwarzającego wrażenie ciągłości . Stosując to kryterium

oceny zmęczenia okazało się , że zmniejszenie się tej

oceny zmęczenia okazało się , że zmniejszenie się tej

częstości może być wywołane zmęczeniem zarówno

częstości może być wywołane zmęczeniem zarówno

umysłowym , jak i fizycznym .

umysłowym , jak i fizycznym .

Trzecią metodą,

Trzecią metodą,

służącą do mierzenia uciążliwości pracy

służącą do mierzenia uciążliwości pracy

umysłowej jest :

umysłowej jest :

analiza czynności serca , zwłaszcza zaś jej komponentu

analiza czynności serca , zwłaszcza zaś jej komponentu

elektrofizjologicznego , tzn. EKG . . Ustalono , że przy zmianie

elektrofizjologicznego , tzn. EKG . . Ustalono , że przy zmianie

jednej czynności na drugą , jak również w trakcie trwania

jednej czynności na drugą , jak również w trakcie trwania

czynności , ujawniła się zmiana rytmu pobudzania serca

czynności , ujawniła się zmiana rytmu pobudzania serca

( chodzi tutaj o arytmię fizjologiczną , którą można uchwycić

( chodzi tutaj o arytmię fizjologiczną , którą można uchwycić

tylko za pomocą przyrządów ) . Jeżeli w przyszłości zaistnieje

tylko za pomocą przyrządów ) . Jeżeli w przyszłości zaistnieje

możliwość dokładnego sprecyzowania , jakie zmiany

możliwość dokładnego sprecyzowania , jakie zmiany

zachodzą w ośrodkowym układzie nerwowym pod wpływem

zachodzą w ośrodkowym układzie nerwowym pod wpływem

pracy umysłowej , wówczas uda się przyporządkować

pracy umysłowej , wówczas uda się przyporządkować

określone stany mózgowia określonym obrazom EKG .

określone stany mózgowia określonym obrazom EKG .

Podejście

Podejście

fizjologiczno-psychologiczne

fizjologiczno-psychologiczne

W badaniach ergonomicznych zwraca

W badaniach ergonomicznych zwraca

się szczególną uwagę na opracowanie

się szczególną uwagę na opracowanie

fizjologiczno- psychologicznych mierników wysiłku

fizjologiczno- psychologicznych mierników wysiłku

umysłowego. Wychodzi się przy tym z założenia ,

umysłowego. Wychodzi się przy tym z założenia ,

że zmiany zachodzące w ośrodkowym układzie

że zmiany zachodzące w ośrodkowym układzie

nerwowym i w niektórych organach i narządach

nerwowym i w niektórych organach i narządach

człowieka powinny być miarą stopnia zmęczenia .

człowieka powinny być miarą stopnia zmęczenia .

Pierwsza metoda

Pierwsza metoda

polega na badaniu aktywności elektrycznej kory

polega na badaniu aktywności elektrycznej kory

mózgowej . Opiera się ona na zasadzie że każda działalność

mózgowej . Opiera się ona na zasadzie że każda działalność

organizmu powoduje zmiany aktywności kory mózgowej .

organizmu powoduje zmiany aktywności kory mózgowej .

Wynika to z tego , że aktywność elektryczna mózgu

Wynika to z tego , że aktywność elektryczna mózgu

wykazuje daleko idące podobieństwo zmian podczas pracy

wykazuje daleko idące podobieństwo zmian podczas pracy

umysłowej i fizycznej

umysłowej i fizycznej

.

.

Druga metoda

Druga metoda

polega na badaniu rezerwy zdolności do pracy kory

polega na badaniu rezerwy zdolności do pracy kory

mózgowej . Jest ona rezultatem prób połączenia metod

mózgowej . Jest ona rezultatem prób połączenia metod

fizjologicznych i psychologicznych dla badania obciążenia i

fizjologicznych i psychologicznych dla badania obciążenia i

zmęczenia umysłowego . W wyniku badań przeprowadzonych

zmęczenia umysłowego . W wyniku badań przeprowadzonych

w laboratorium fizjologii pracy Narodowego Centrum

w laboratorium fizjologii pracy Narodowego Centrum

Badawczego w Paryżu , polegających na pomiarach

Badawczego w Paryżu , polegających na pomiarach

encefalograficznych aktywności elektrycznej mózgu osób

encefalograficznych aktywności elektrycznej mózgu osób

mających wykonywać intensywne krótkotrwałe czynności

mających wykonywać intensywne krótkotrwałe czynności

psychomotoryczne ( reagowanie na sygnały wzrokowe i

psychomotoryczne ( reagowanie na sygnały wzrokowe i

akustyczne ) , okazało się , że wywołane potencjały , będące

akustyczne ) , okazało się , że wywołane potencjały , będące

wyrazem rezerwy zdolności do pracy kory mózgowej , były

wyrazem rezerwy zdolności do pracy kory mózgowej , były

słabsze w czasie wykonywania zadania głównego ,

słabsze w czasie wykonywania zadania głównego ,

szczególnie jeśli polegało ono na reagowaniu na sygnały

szczególnie jeśli polegało ono na reagowaniu na sygnały

wzrokowe .

wzrokowe .

METODY

PSYCHOLOGICZNE

METODY

FIZJOLOGICZNE

METODY

FIZJOLOGICZNO-

PSYCHOLOGICZNE

Pierwsza grupa metod

badająca obciążenie
psychiczne nadmiarem
informacji:

-metoda szacunkowej oceny

obciążenia
psychicznego procesem
pracy ,opracowana w
Centralnym Instytucie
Ochrony Pracy w
Warszawie

-wzory matematyczne do

oceny ilości informacji
odbieranej przez
człowieka

-testy do oceny zmian w

poziomie koncentracji
uwagi pod wpływem
pracy umysłowej

Druga grupa metod badania

obciążenia
psychicznego ogólną
sytuacją:

-Mierniki charakteryzujące

zmiany zachodzące w
procesach
wegetatywnych

-Krytyczna częstotliwość

migotania świetlnego

-Arytmia serca jako

wykładnik obciążenia
wysiłkiem umysłowym

-Aktywność elektryczna

kory mózgowej

-Rezerwa zdolności do

pracy kory mózgowej

Metody badawcze stosowane do

pomiaru obciążenia organizmu

wysiłkiem umysłowym:

-analiza rekcji człowieka na
sytuacje stresowe
-ergonomiczna lista
kontrolna analizy układów
( tzw. lista dortmundzka ),
obejmująca jedną ze swoich
części problematykę
badania obciążenia
psychicznego pracą
Trzecia grupa obejmująca
pozostałe metody badania
obciążenia psychicznego
pracą:
-ocena obciążenia
psychicznego liczbą błędów
lub opuszczeń składających
się na omyłki popełnione
przez operatora
-badanie czasu reakcji
operatora na bodźce
-technika oceny za pomocą
zadania dodatkowego
-interpolowanie zadań
testowych
-badanie wartości progu
bez względnego ,
określającego najmniejszą
wartość bodźca
-mierzenie precyzji
koordynowania czynności
sensomotorycznych
-subiektywna ocena
zmęczenia
-badanie zmęczenia
psychicznego poprzez
zastosowanie mierników
wydajności i jakości pracy .