KOGNITYWIZM

KOGNITYWIZM

Koncepcja

idealizacyjnych modeli

poznawczych

(ICM – idealized cognitive models)

ICMy – są strukturami pojęciowymi (nie

semantycznymi), organizują
doświadczenie i wiedzę podmiotu
(strukturyzują przestrzenie
umysłowe), stanowiąc tło pojęciowe
(nie językowe) w odniesieniu do
którego dany element interpretuje
się jako aspekt bądź fragment całości

Koncepcja

idealizacyjnych modeli

poznawczych

(ICM – idealized cognitive models)

Gestalty (ICM) mają strukturę zorganizowaną wg 4

rodzajów zasad

Lp

zasady

źródła

1

Struktura propozycjonalna

Fillmore - semantyka ram
Rumelhart – teoria schematów
Schank, Abelson – teoria

skryptów
Minsky – ramy wykorzystujące

wartości standardowe (defaults)

2

Struktura wyobrażeniowo-

semantyczna

Langacker – gramatyka

kognitywna

3

Odwzorowanie metaforyczne i

metonimiczne

Lakoff i Johnson – teoria metafory

i metonimii

4

Porządkowanie przestrzeni

umysłowej

Fauconnier – teoria przestrzeni

umysłowych

Dwa modele ICMów:

konstrukcje i gestalty

• Konstrukcje – składają się z wzajemnie od

siebie niezależnych jednostek znaczących, a

ich połączenie daje całość, której znaczenie

jest sumą znaczeń poszczególnych

elementów

• Gestalty – stanowią strukturę pierwotną

względem składających się na nią elementów,

których istnienie zależne jest od tej struktury,

znaczenia jej nie da się wyprowadzić z sumy

znaczeń elementów; elementy wypełniające

nałożoną na nie strukturę gestaltu poprzez

osadzenie w tej strukturze zyskują znaczenie

Hipoteza uprzestrzenienia

formy

Wiele różnych konfiguracji (układów

elementów) interpretowanych jest w

kategoriach struktur abstrakcyjnych

wskutek nakładania na nie

przestrzennych schematów

wyobrażeniowych

Schematy wyobrażeniowe – są

typowym przykładem gestaltu; np. na

schemat wyobrażeniowy POJEMNIK,

składają się elementy: WNĘTRZE,

ZEWNĘTRZE, GRANICA itd.

Schematy wyobrażeniowe

• kategorie pojęciowe rozumiane są w

odniesieniu do struktury schematu
POJEMNIK z jego elementami:
WNĘTRZE, ZEWNĘTZRE, GRANICA
(np. wydobyliśmy się z trudności;
popadł w depresję; dochodzi do
formy; tkwi w problemach po uszy
itd.)

Schematy wyobrażeniowe

• struktury hierarchiczne rozumiane są

w kategoriach schematów CZĘŚĆ –
CAŁOŚĆ oraz GÓRA – DÓŁ (np.
wartościowanie: dobry 0 zły:

wysokie wymagania, nie bądź
podstępny, nie zniżę się do tego, to
jest poniżej mojej godności, wpadł w
otchłań itd.)

Schematy wyobrażeniowe

• struktury relacyjne rozumiane są w

kategoriach schematów
ZWIĄZEK/POŁĄCZENIE – BRAK
ZWIĄZKU/POŁĄCZENIA (np. łączy nas
wspólny interes, zjednoczmy się w
walce, brak łączności, poróżnienie,
rozerwanie związku itd.)

Schematy wyobrażeniowe

• struktura radialna kategorii rozumiana

jest w kategoriach schematów

CENTRUM – PERYFERIE (np. tkwi w

samym środku spraw, centralny punkt

programu, margines społeczny, jest na

poboczu polityki itd.)

• struktury zorganizowane na zasadzie

„pierwszy plan” – „tło” rozumiane są w

kategoriach schematów PRZÓD – TYŁ

(np. stać na czele, iść do przodu, zostać

w tyle, mówić za czyimiś plecami itd.)

Schematy wyobrażeniowe

• liniowe skale ilościowe rozumiane są

w kategoriach schematów GÓRA –
DÓŁ oraz UPORZĄDKOWANIE
LINIOWE (np. metafora podróży:
wychodzimy od; jak dotąd widzimy
że; będziemy postępować krok po
kroku; naszym celem jest; doszliśmy
do itd.)

Sposoby organizowania danych w

ICM-ach – modele poznawcze

propozycjonalne

metaforyczne

metonimiczne

amalgamaty

Koncepcja

idealizacyjnych modeli

poznawczych

(ICM – idealized cognitive models)

Gestalty (ICM) mają strukturę zorganizowaną wg 4

rodzajów zasad

Lp

zasady

źródła

1

Struktura

propozycjonalna

Filmore - semantyka ram
Rumelhart – teoria schematów
Schank, Abelson – teoria

skryptów
Minsky – ramy wykorzystujące

wartości standardowe (defaults)

2

Struktura wyobrażeniowo-

semantyczna

Langacker – gramatyka

kognitywna

3

Odwzorowanie metaforyczne i

metonimiczne

Lakoff i Johnson – teoria metafory

i metonimii

4

Porządkowanie przestrzeni

umysłowej

Fauconnier – teoria przestrzeni

umysłowych

Modele propozycjonalne

Elementami ontologicznymi

modelu są: obiekty, własności,
stany, działania itd. rozumiane
jako konstrukty umysłowe.

Modele propozycjonalne

Postacie modeli propozycjonalnych:
• sąd w sensie logicznym (propositio),

np. ptak lata, ryba pływa, pies ma cztery

łapy itd.

• scenariusz (lub skrypt) – rozbudowany

model sekwencyjny; organizuje typowy

przebieg zdarzeń; konceptualizowany jest

jako całość, a jego elementy jako części

tworzące konfiguracje wg schematu:

ŹRÓDŁO – KIERUNEK/CEL – ŚCIEŻKA – PUNKT

DOJŚCIA (np. Janek przyjechał do Warszawy)

Modele propozycjonalne

• wiązka cech – zespół cech

ustrukturowanych w kategoriach schematu
wyobrażeniowego POJEMNIK (np. pokój: sufit,
podłoga, ściany, okna itd.)

• taksonomia – zespół cech ustrukturowanych

w kategoriach schematów wyobrażeniowych
CZĘŚĆ-CAŁOŚĆ i GÓRA-DÓŁ; pojęcie
dziedziczy cechy kategorii do której należy;
elementami ontologicznymi są kategorie o
schemacie POJEMNIKA (np. pies –jamnik)

Modele propozycjonalne

• kategoria radialna – organizuje

dane wg schematów: POJEMNIK,
CENTRUM-PERYFERIE, ZWIĄZEK-BRAK
ZWIĄZKU; elementy wewnętrzne są
bardziej lub mniej wyraziste (np. w
kategorii ‘ptak’: wróbel i struś; w
obrębie kategorii ‘klucz’: klucz do
drzwi i klucz do tajemnicy)

Koncepcja

idealizacyjnych modeli

poznawczych

(ICM – idealized cognitive models)

Gestalty (ICM) mają strukturę zorganizowaną wg 4

rodzajów zasad

Lp

zasady

źródła

1

Struktura propozycjonalna

Filmore - semantyka ram
Rumelhart – teoria schematów
Schank, Abelson – teoria

skryptów
Minsky – ramy wykorzystujące

wartości standardowe (defaults)

2

Struktura wyobrażeniowo-

semantyczna

Langacker – gramatyka

kognitywna

3

Odwzorowanie

metaforyczne i

metonimiczne

Lakoff i Johnson – teoria metafory

i metonimii

4

Porządkowanie przestrzeni

umysłowej

Fauconnier – teoria przestrzeni

umysłowych

Modele metaforyczne

Metafora – „rozumienie i doświadczanie

pewnego rodzaju rzeczy w terminach

innej rzeczy” (Lakoff, Johnson) –

odwzorowanie (projekcja) jednego

obszaru (domena wyjściowa) na drugi

(domena docelowa); oba obszary

reprezentowane są w kategoriach

POJEMNIKA, a operacja odwzorowywania

przez schemat: ŹRÓDŁO – KIERUNEK/CEL

– ŚCIEŻKA – PUNKT DOJŚCIA

Modele metaforyczne

Postacie modeli metaforycznych:
• metafory ontologiczne – system

pojęć związanych z doświadczaniem
przedmiotów fizycznych przez ludzi
(np. CZŁOWIEK TO POJEMNIK: nosi to
w sobie; wychodzi z siebie, żeby mu
pomóc; nie bierz tego do siebie; mam
to z głowy itd.)

Modele metaforyczne

• metafory orientacyjne – system

pojęć związanych z orientacja
przestrzenną (np. wartościowanie:
DOBRO TO GÓRA: głowa do góry;
uszy do góry; spuścił głowę; sprawy
osiągnęły dno, wysoko mierzy; odbił
się od dna itd.)

Modele metaforyczne

• metafory strukturalne – pojęcie o

wyrazistej strukturze nadaje strukturę
innemu (np. CZAS TO BOGACTWO
NATURALNE: tracić czas, oszczędzać
czas, zyskać na czasie itd.)

Modele metonimiczne

Metonimia – wyodrębnienie danego

obiektu spośród innych pozostających
w tym samym obszarze (domenie),
by mógł reprezentować inne jego
elementy; do organizacji danych w
tym obszarze wykorzystane są dwa
schematy wyobrażeniowe: POJEMNIK
oraz ŹRÓDŁO – KIERUNEK/CEL –
ŚCIEŻKA – PUNKT DOJŚCIA

Modele metonimiczne

Postacie modeli metonimicznych:
• stereotypy społeczne –

reprezentacje obiektów, zjawisk

• przypadki typowe – reprezentacje

konkretnych elementów kategorii,
których cechy są traktowane jak
standardy generalizacji i wnioskowania
o cechach innych obiektów

Modele metonimiczne

• przypadki idealne – reprezentacje idealnych

odpowiedników konkretnych obiektów

• przypadki paradygmatyczne –

reprezentacje konkretnych przedstawicieli
danej kategorii, ucieleśniających maksimum
wyobrażeń dotyczących tego, jaki powinien
być obiekt, by go można było zaliczyć do
kategorii – swoiste wzorce do porównywania
do nich innych obiektów (np. Syzyf, Łazarz i
Krezus itd.)

Modele metonimiczne

• generatory – reprezentacje „centralnie

usytuowanych” egzemplarzy danej

kategorii, odwołanie do których pozwala

„wyprowadzić pozostałe przypadki (np.

każda z liczb 0-9 jest generatorem liczb

naturalnych, kategorie kolorów)

• modele przybliżenia – struktury

relacyjne ułatwiające interpretację

danych przez odniesienie do szczególnie

wyrazistych przypadków (np. porównanie

purpurowego do czerwonego)

Koncepcja

idealizacyjnych modeli

poznawczych

(ICM – idealized cognitive models)

Gestalty (ICM) mają strukturę zorganizowaną wg 4

rodzajów zasad

Lp

zasady

źródła

1

Struktura propozycjonalna

Filmore - semantyka ram
Rumelhart – teoria schematów
Schank, Abelson – teoria

skryptów
Minsky – ramy wykorzystujące

wartości standardowe (defaults)

2

Struktura wyobrażeniowo-

semantyczna

Langacker – gramatyka

kognitywna

3

Odwzorowanie metaforyczne i

metonimiczne

Lakoff i Johnson – teoria metafory

i metonimii

4

Porządkowanie przestrzeni

umysłowej

Fauconnier – teoria przestrzeni

umysłowych

Porządkowanie przestrzeni umysłowej

G.Faucounnier, M.Turner, Tworzenie amalgamatów jako jeden z

procesów w gramatyce, w: Językoznawstwo kognitywne II, Gdańsk

2001

Przestrzenie mentalne są niewielkimi

zespołami konceptualnymi powstającymi
w toku myślenia i mówienia. Ich
zadaniem jest pomoc w osiągnięciu
chwilowego zrozumienia i podjęciu
doraźnego działania. Są one wzajemnie
powiązane i wraz z rozwojem myśli czy
dyskursu podlegają modyfikacji

Amalgamaty konceptualne

Na przestrzeniach mentalnych tworzone

są amalgamaty konceptualne. W
tym procesie kognitywnym struktury
dwóch przestrzeni wyjściowych tworzą
odrębną przestrzeń – amalgamat
(blend). Amalgamat częściowo
dziedziczy strukturę przestrzeni
wyjściowych, jak również wytwarza
swoją własną, doraźną strukturę

Amalgamaty konceptualne

Tworzenie amalgamatów

Analiza przykładu:

(wykład filozofa): Twierdzę, że rozum jest

samorozwijającą się zdolnością. Kant się

tutaj ze mną nie zgadza. Powiada on, ze

rozum jest wrodzony, ale ja odpowiadam

na to, że opiera się to na niedowiedzionych

przesłankach, co on kwituje w „Krytyce

czystego rozumu” stwierdzeniem, ze tylko

idee wrodzone mają moc. A ja na to – a co

z selekcją grup neuronowych? I on mi na

to pytanie nie odpowie

PRZESTRZEŃ

WYJŚCIOWA 1

PRZESTRZEŃ

GENERYCZNA

PRZESTRZEŃ

WYJŚCIOWA 2

Kant [k1]

filozof

Ja [j2]

twierdzenia/przemy
ślenia

twierdzenia/przemy

ślenia

twierdzenia/przemy

ślenia

na piśmie

sposób

wyrażania

w mowie

niemiecki

język

angielski

rozum

temat

wypowiedzi

procesy

poznawcze

poszukiwanie
prawdy

cel

poszukiwanie

prawdy

1784

czas

1995

Kant [k2]

k2 nie żyje

k2 nieświadomy

istnienia j2

j2 świadomy

istnienia k2

Amalgamaty konceptualne

AMALGAMAT (w strukturze ramowej dyskusji):

• k [=k1+k2], j

• twierdzenia, zaprzeczenia, pytania, odpowiedzi itd.

• język angielski (wspólny język)

• poznanie

• poszukiwanie prawdy

• wspólny czas

• j, k żyją

• j świadomy istnienia k

• k świadomy istnienia j
Kiedy amalgamat już powstanie, możemy w nim

dokonywać operacji kognitywnych, co pozwala

nam traktować różne wydarzenia jako jedną

zintegrowaną całość

Cechy charakterystyczne

amalgamatów

1. przy powstawaniu amalgamatów są

wykorzystywane i rozwijane połączenia miedzy

odpowiednikami w przestrzeniach wyjściowych.

Jakiekolwiek dwa odpowiedniki mogą, ale nie

muszą być zintegrowane w amalgamacie

• zintegrowane: zagadnienia, języki,

sposoby wyrażania opinii

• niezintegrowane: 2 filozofów

2. elementy połączone nie muszą być identyczne

(np. k1 i k2)

3. w amalgamacie następuje konceptualna

integracja powiązanych ze sobą wydarzeń w

jedno złożone wydarzenie (np. dyskusja)

Cechy charakterystyczne

amalgamatów

4. użycie i rozwinięcie struktur ramowych w

amalgamacie nie zakłada obowiązkowej (lub w wielu

wypadkach nawet konwencjonalnej) ich obecności w

przestrzeniach wyjściowych – tu: rama dyskusji nie

jest wymagana w przestrzeniach wyjściowych

5. w amalgamacie następuje rozwój nowej struktury

konceptualnej – tu: czas nie pochodzi z żadnej

przestrzeni wyjściowej – czas transcendentalny

6. w przestrzeniach amalgamatów rozgrywają się

główne operacje kognitywne tu:

•

rozumowanie (intelektualne dociekania filozofa

dotyczące poznania)

•

wnioskowanie (tylko w amalgamacie Kant może

odpowiadać na pytania filozofa, opierać się na

niedowiedzionych przesłankach, spotkać się z

krytyką)

•

reakcje emocjonalne (filozofowi może pochlebiać

dyskusja z Kantem)