10. WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWOŚCI

10. WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWOŚCI

SPRZYJAJĄCE ZDROWIU

SPRZYJAJĄCE ZDROWIU

1. poczucie koherencji jako centralny

1. poczucie koherencji jako centralny

konstrukt

konstrukt

salutogenezy;

salutogenezy;

2. optymizm życiowy;

2. optymizm życiowy;

3. poczucie własnej wartości i

3. poczucie własnej wartości i

skuteczności;

skuteczności;

4. poczucie umiejscowienia kontroli

4. poczucie umiejscowienia kontroli

zdrowia.

zdrowia.

5. inne właściwości

5. inne właściwości

1. Poczucie koherencji jako

centralny konstrukt salutogenezy

Poczucie koherencji to
„globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w

jakim

człowiek ma dominujące, trwałe, choć dynamiczne

poczucie

pewności, że:
1) bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska

zewnętrznego i wewnętrznego mają charakter
ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny
(

zrozumiałość

);

2) dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać

wymaganiom stawianym przez te bodźce (

zaradność

)

oraz

3) wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku

i zaangażowania” (

sensowność

) (Antonovsky, 1995, 34).

Poczucie koherencji zawiera więc zarówno
właściwości poznawcze (zrozumiałość),
poznawczo-instrumentalne (sterowalność), jak i
emocjonalno-motywacyjne (sensowność)
i jest złożoną zmienną osobowościową, która posiada
strukturę przekonań o świecie, własnej osobie i swoich
relacjach ze światem (Heszen, Sęk, 2007).

Jest to więc zmienna odnosząca się w większym

stopniu do

bazalnych struktur osobowościowych, niż inne –

częściej

sytuacyjnie wzbudzane – zasoby (Pasikowski, 2000).

Według Antonovsky’ego (1995),

Według Antonovsky’ego (1995),

poczucie koherencji wyznacza pozycję

poczucie koherencji wyznacza pozycję

jednostki na

jednostki na

biegunie „zdrowie – choroba”.

biegunie „zdrowie – choroba”.

Zdecydowana większość prowadzonych w tym

Zdecydowana większość prowadzonych w tym

obszarze badań wykazuje pozytywną

obszarze badań wykazuje pozytywną

współzależność

współzależność

poczucia koherencji z różnymi zmiennymi

poczucia koherencji z różnymi zmiennymi

odnoszącymi się do zdrowia człowieka,

odnoszącymi się do zdrowia człowieka,

tak fizycznego, jak i psychicznego.

tak fizycznego, jak i psychicznego.

2. Dyspozycyjny optymizmu

Optymizm wyraża przekonanie, że sytuacja potoczy się

Optymizm wyraża przekonanie, że sytuacja potoczy się

w dobrym kierunku i nasze działania zakończą się

w dobrym kierunku i nasze działania zakończą się

powodzeniem.

powodzeniem.

Prezentowane w literaturze definicje optymizmu

Prezentowane w literaturze definicje optymizmu

można

można

sprowadzić do dwóch ujęć, tj.

sprowadzić do dwóch ujęć, tj.

1. do skłonności jednostki do spostrzegania

1. do skłonności jednostki do spostrzegania

i wartościowania

i wartościowania

świata w kategoriach pozytywnych albo

świata w kategoriach pozytywnych albo

2. do oczekiwania raczej pomyślnych niż

2. do oczekiwania raczej pomyślnych niż

niepomyślnych

niepomyślnych

zdarzeń.

zdarzeń.

Pierwsze podejście reprezentuje m. in. Czapiński,
według którego optymizm jest wyrazem funkcjonowania
inklinacji pozytywnej, przejawiającej się w skłonności
człowieka do akcentowania w dokonywanych ocenach
pozytywnych aspektów rzeczywistości (Czapiński, 1985).
Drugie podejście do optymizmu prezentują m. in. Scheier
i Carver oraz Tiger.
Ci pierwsi optymistami nazywają ludzi oczekujących
pomyślnych wydarzeń, przy czym konstrukt optymizmu
wiążą bardziej z oczekiwaniami związanymi z sytuacją, niż
przekonaniami dotyczącymi osobistej kontroli.
Z kolei Tiger (1979) określa optymizm jako postawę

związaną

z oczekiwaniami i przewidywaniami dotyczącymi społecznej
lub materialnej przyszłości.

Regulacyjna teoria optymizmu Scheiera i
Carvera

Teoria odwołuje się do mechanizmu
autoregulacji i zakłada,
że ważnym motywem ludzkiej aktywności jest
dążenie do osiągania wyznaczonych sobie celów,
rozumianych jako pożądany dla jednostki stan
rzeczy, czy pożądana wartość.

Mechanizmem regulacji, decydującym o
wyborze celów
i ukierunkowaniu aktywności jest skłonność do
optymizmu,
zwana

dyspozycyjnym optymizmem

, traktowana

jako względnie trwała cecha osobowości.

Dyspozycyjny optymizm wyraża zgeneralizowane
oczekiwania pozytywnych wydarzeń w
przyszłości oraz przekonanie,
że wydarzenia niepomyślne będą zdarzały się
sporadycznie
lub wcale.

M. Scheier, Ch.S.Carver i M. Bridges: LOT-R;
adaptacja: R. Poprawa i Z. Juczyński

Proszę ocenić, w jakim stopniu podane

poniżej stwierdzenia

odnoszą się do Ciebie.
Proszę być szczerym w swoich odpowiedziach

i uważać,

aby odpowiedź na jedno pytanie nie wpływała

na pozostałe.

Nie ma tu odpowiedzi ani dobrych ani złych.

Do każdej kratki należy wpisać odpowiednią

liczbę

stosując następującą skalę:

0 = zdecydowanie nie odnosi się do mnie

1 = raczej nie odnosi się do mnie
2 = ani się odnosi ani się nie odnosi
3 = raczej odnosi się do mnie
4 = zdecydowanie odnosi się do mnie

1. W trudnych chwilach zazwyczaj oczekuję

pomyślnego

rozwiązania;

2. Łatwo się relaksuję;
3. Jeżeli ma mnie spotkać niepowodzenie,

to mnie spotka;

4. Zawsze patrzę w przyszłość

optymistycznie;

5. Towarzystwo moich przyjaciół sprawia mi

dużą radość;

6. Jest dla mnie ważne, aby zawsze mieć

jakieś zajęcie;

7. Prawie nigdy nie oczekuję, że sprawy

ułożą się po

mojej myśli;

8. Trudno jest wytrącić mnie z równowagi;
9. Rzadko liczę na to, że przytrafi mi się coś

dobrego;

10. Ogólnie oczekuję, że przytrafi mi się

więcej dobrego

niż złego.

Ogólny wynik testu jest sumą oceny sześciu

Ogólny wynik testu jest sumą oceny sześciu

stwierdzeń, w tym trzech pozytywnych (nr: 1,

stwierdzeń, w tym trzech pozytywnych (nr: 1,

4, 10)

4, 10)

oraz trzech negatywnych (nr: 3, 7, 9).

oraz trzech negatywnych (nr: 3, 7, 9).

Tym ostatnim, przed dodaniem wyników,

Tym ostatnim, przed dodaniem wyników,

należy zmienić oceny:

należy zmienić oceny:

0=4

0=4

1=3

1=3

2=2

2=2

3=1

3=1

4=0

4=0

Ogólny wynik może się mieścić w granicach

Ogólny wynik może się mieścić w granicach

od 0 do 24 punktów.

od 0 do 24 punktów.

Im wyższy wynik, tym wyższy poziom

Im wyższy wynik, tym wyższy poziom

optymizmu.

optymizmu.

NORMY (dorośli, N=786)

NORMY (dorośli, N=786)

Sten Wynik surowy

Sten Wynik surowy

1

1

0 – 6

0 – 6

2

2

7 – 8

7 – 8

3

3

9 – 10

9 – 10

4

4

11 – 12

11 – 12

5

5

13 – 14

13 – 14

6

6

15 – 16

15 – 16

7

7

17 – 18

17 – 18

8

8

19 – 20

19 – 20

9

9

21 – 22

21 – 22

10

10

23 – 24

23 – 24

Optymistyczna postawa nie tylko sprzyja zdrowiu

Optymistyczna postawa nie tylko sprzyja zdrowiu

ale także wydłuża życie człowieka i sprzyja jakości życia.

ale także wydłuża życie człowieka i sprzyja jakości życia.

Badania podłużne prowadzone w Holandii na grupie osób

Badania podłużne prowadzone w Holandii na grupie osób

starszych (65-85 lat) wykazały, że optymiści żyją dłużej,

starszych (65-85 lat) wykazały, że optymiści żyją dłużej,

a ryzyko śmierci z powodów kardiologicznych jest u nich

a ryzyko śmierci z powodów kardiologicznych jest u nich

niższe niż u pesymistów (Giltay i in., 2004).

niższe niż u pesymistów (Giltay i in., 2004).

Optymiści rzadziej chorują, a jeśli chorują to z reguły krócej

Optymiści rzadziej chorują, a jeśli chorują to z reguły krócej

i mają lepsze rokowania. Na szybszy powrót do zdrowia

i mają lepsze rokowania. Na szybszy powrót do zdrowia

mężczyzn optymistów, w porównaniu z pesymistami,

mężczyzn optymistów, w porównaniu z pesymistami,

wskazują m. in. badania przeprowadzone przez Scheiera i

wskazują m. in. badania przeprowadzone przez Scheiera i

Carvera (1992). Optymiści z reguły wykazują niższe

Carvera (1992). Optymiści z reguły wykazują niższe

ciśnienie

ciśnienie

krwi, które w przypadku doświadczania stresu sytuacyjnego

krwi, które w przypadku doświadczania stresu sytuacyjnego

wzrasta u nich wolniej, niż u pesymistów (Raikkonen i in.,

wzrasta u nich wolniej, niż u pesymistów (Raikkonen i in.,

1999).

1999).

Optymizm wykazuje ochronne działanie przede wszystkim
w sytuacji zagrożenia utraty zdrowia czy występowania
poważnej choroby.

Pacjenci, którzy wykazują przekonanie, że potrafią skutecznie
zwalczyć chorobę i wierzą w skuteczność zastosowanego

leczenia

szybciej wracają do zdrowia. Różnią się także podejściem do
sytuacji zagrażających zdrowiu oraz sposobami radzenia sobie
z poważną chorobą.

Optymizm jest istotnym czynnikiem, który wpływa nie tylko na
percepcję choroby, ale także na przystosowanie się do niej

(Molloy i in., 2001, Włodarczyk, 2004).

Optymistyczne nastawienie może przyczynić się do wzrostu
aktywności układu immunologicznego, przede wszystkim
w warunkach stresu.

Jest prawdopodobne, że optymizm pełni rolę mediatora między
doświadczanym stresem, a jego negatywnymi skutkami,
np. w postaci choroby. Wydają się o tym świadczyć badania
przeprowadzone przez Segerstrom i in. (1998).

U badanych studentów, wykazujących optymistyczne

nastawienie,

wykazano podwyższony poziom limfocytów T oraz wyższy

poziom

komórek cytotoksycznych, zaś wzrostowi aktywności układu
immunologicznego towarzyszyło złagodzenie reakcji

emocjonal-

nych związanych ze stresem oraz zmniejszenie poziomu lęku
i poprawa nastroju.

3. Poczucie własnej wartości

i skuteczności

Poczuciu własnej wartości wyraża 3 właściwości, tj.

Poczuciu własnej wartości wyraża 3 właściwości, tj.

1) podstawową potrzebę, konieczną do normalnego i

1) podstawową potrzebę, konieczną do normalnego i

zdrowego

zdrowego

rozwoju człowieka,

rozwoju człowieka,

2) automatyczną i nieuniknioną konsekwencję sumy

2) automatyczną i nieuniknioną konsekwencję sumy

wszystkich

wszystkich

indywidualnych wyborów oraz

indywidualnych wyborów oraz

3) doświadczania poczucia własnej wartości jako tła dla

3) doświadczania poczucia własnej wartości jako tła dla

wszystkich swoich myśli, uczuć i działań (Branden (1969).

wszystkich swoich myśli, uczuć i działań (Branden (1969).

Reykowski (1992) definiuje poczucie własnej wartości jako

przekonanie o pozytywności i ważności własnego "ja".

Poczucie własnej wartości wiąże się z dobrym

Poczucie własnej wartości wiąże się z dobrym

samopoczuciem

samopoczuciem

i może być jego wskaźnikiem.

i może być jego wskaźnikiem.

Zmienna ta wydaje się odgrywać istotną rolę w środowisku

Zmienna ta wydaje się odgrywać istotną rolę w środowisku

pracy. Jednostki charakteryzujące się wysoką samooceną

pracy. Jednostki charakteryzujące się wysoką samooceną

wykazują silne poczucie odpowiedzialności, postrzegają

wykazują silne poczucie odpowiedzialności, postrzegają

siebie

siebie

jako ważnych, efektywnych i cennych pracowników swej

jako ważnych, efektywnych i cennych pracowników swej

organizacji (Ogińska-Bulik, 2003.

organizacji (Ogińska-Bulik, 2003.

W badaniach zwraca się uwagę nie tylko na poziom

poczucia

własnej wartości, ale także na jego stabilność. Wysokie,

lecz

niestabilne poczucie własnej wartości wiąże się z większą
wrogością i gniewem i jest jedną z form tzw. ”kruchego
poczucia własnej wartości” (fragile self-esteem).
To z kolei, jak zauważa Kernis (2003), jest powiązane
z gorszym zdrowiem.

Pojęcie własnej skuteczności

Pojęcie własnej skuteczności

(samoskuteczności,

(samoskuteczności,

kompetencji)

kompetencji)

wprowadzone zostało przez A. Bandurę (1977) na określenie

wprowadzone zostało przez A. Bandurę (1977) na określenie

przekonania jednostki, że jest zdolna do osiągnięcia

przekonania jednostki, że jest zdolna do osiągnięcia

zamierzonego celu w określonej sytuacji.

zamierzonego celu w określonej sytuacji.

Przekonanie o własnej skuteczności należy odróżnić od

Przekonanie o własnej skuteczności należy odróżnić od

oczekiwania pozytywnych lub negatywnych rezultatów.

oczekiwania pozytywnych lub negatywnych rezultatów.

To pierwsze wiąże się z przeświadczeniem, że jednostka

To pierwsze wiąże się z przeświadczeniem, że jednostka

potrafi

potrafi

sobie poradzić nawet w niesprzyjających okolicznościach,

sobie poradzić nawet w niesprzyjających okolicznościach,

ale nie oznacza to gwarancji rezultatu.

ale nie oznacza to gwarancji rezultatu.

Przekonanie, iż działanie doprowadzi do pożądanego efektu

Przekonanie, iż działanie doprowadzi do pożądanego efektu

wydaje się czymś szerszym niż przekonanie o możliwości

wydaje się czymś szerszym niż przekonanie o możliwości

poradzenia sobie. Wskazuje także, że poczucie własnej

poradzenia sobie. Wskazuje także, że poczucie własnej

skuteczności jest warunkiem koniecznym, ale

skuteczności jest warunkiem koniecznym, ale

niewystarczającym

niewystarczającym

do podjęcia działań (Oleś, 2003).

do podjęcia działań (Oleś, 2003).

OCZEKIWANIA

OCZEKIWANIA

OSOBA

OSOBA

SKUTEK

SKUTEK

WYNIK

WYNIK

Oczekiwanie kompetencji

Oczekiwanie kompetencji

Oczekiwanie wyniku

Oczekiwanie wyniku

Oczekiwanie instrumentalne

Oczekiwanie instrumentalne

DZIA

DZIA

Ł

Ł

ANIE

ANIE

Faza planowania zmiany

Faza planowania zmiany

w

w

ł

ł

asnej

asnej

skuteczno

skuteczno

ś

ś

ci

ci

odleg

odleg

ł

ł

ych

ych

skutk

skutk

ó

ó

w

w

planowanych

planowanych

dzia

dzia

ł

ł

ań

ań

Oczekiwanie kompetencji

Oczekiwanie instrumentalne

Oczekiwanie skutk

Oczekiwanie skutk

ó

ó

w

w

R. Schwarzer, M. Jerusalem, Z. Juczyński:

wersja polska GSES

Poniżej przedstawiono kilka stwierdzeń

odnoszących się do różnych cech osobistych.
Po przeczytaniu każdego stwierdzenia należy
zdecydować, czy w stosunku do siebie są one
prawdziwe czy fałszywe.

Poszczególne punkty skali oznaczają:

1 – NIE
2 - raczej nie
3 – raczej tak
4 - TAK

1. Zawsze jestem w stanie rozwiązać trudne

problemy, jeśli tylko

wystarczająco

się staram;

2. Jeśli ktoś mi się sprzeciwia, mam sposoby, aby

osiągnąć to, co chcę;

3. Łatwo jest mi trzymać się swoich celów i je

osiągać;

4. Jestem przekonany, że skutecznie poradziłbym

sobie

z niespodziewanymi

wydarzeniami;

5. Dzięki swojej pomysłowości potrafię dać sobie radę
w

nieoczekiwanych sytuacjach;

6. Potrafię rozwiązać większość problemów, jeśli

włożę w to

odpowiednio

dużo wysiłku;

7. Potrafię zachować spokój w obliczu trudności, gdyż

mogę polegać

na swoich umiejętnościach

radzenia sobie;

8. Gdy zmagam się z jakimś problemem, zwykle

znajduję kilka

rozwiązań;

9. Gdy jestem w kłopotliwej sytuacji, na ogół wiem,

co robić;

10. Niezależnie od tego co mnie spotyka, potrafię

sobie z tym poradzić.

NORMY (N=496, wiek: 30-

55)

Wynik surowy Sten

0 - 16 1
17 - 19 2
20 - 21 3
22 - 24 4
25 - 27 5
28 - 29 6
30 - 32 7
33 - 35 8
36 - 37 9

38 – 40 10

Poczucie własnej skuteczności wiąże się ze stanem zdrowia
fizycznego i psychicznego. M. in. wykazano wpływ tej

zmiennej na

ciśnienie krwi i poziom katecholamin w sytuacji stresu
(Schwarzer, 1997).

Osoby z wysokim poczuciem własnej skuteczności,
w porównaniu z tymi, których charakteryzowała niska

własna

skuteczność, demonstrowały mniejsze nasilenie i wyższą
tolerancję bólu (Bandura, 1992).

Korelacja między tolerancją bólu, a poczuciem własnej
skuteczności u kobiet przed i w trakcie porodu wynosiła 0,42
(Manning, Wright, 1983).

Zwiększenie poczucia własnej skuteczności podczas terapii
poznawczo-behawioralnej zmniejszało u pacjentów cierpiących
na artretyzm dolegliwości bólowe i przyczyniało się do poprawy
funkcjonowania psychospołecznego (O’Leary i in. za: Schwarzer,
1997).

Funkcje układu krążenia w chorobie wieńcowej szybciej
stabilizowały się u tych pacjentów, którzy spostrzegali swój
wpływ na radzenie sobie z chorobą (Schwarzer, Fuchs, 1996).

Konstrukt umiejscowienia kontroli (locus of control),
wyrażający uogólnione oczekiwania, że własne działania

są

narzędziem do uzyskania celu, został wprowadzony przez
Rottera (1954).
Autor wyróżnił wewnętrzne i zewnętrzne umiejscowienie
kontroli.
Pierwsze ujmuje zdarzenia jako konsekwencje własnych
działań, osobistej kontroli,
natomiast drugie – jako zdeterminowane czynnikami
pozostającymi poza kontrolą osobistą.

4. Poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia

Wewnętrzne umiejscowienie kontroli,
w porównaniu z zewnętrznym,
wyraża własne wysiłki do kontrolowania swojego

środowiska,

branie odpowiedzialności za własne działania,
poszukiwanie informacji,
uczenie się i podejmowanie bardziej autonomicznych

decyzji.

Takie zróżnicowanie wprowadzono odnosząc konstrukt
umiejscowienia kontroli do problematyki zdrowia.
Przyjęto założenie, że wewnętrzne umiejscowienie kontroli
zdrowia (internal HLC), wiążące się z przyjęciem większej
odpowiedzialności za swoje zdrowie, sprzyja zdrowiu.
Sytuacja jest bardziej złożona z zewnętrznym

umiejscowieniem

kontroli, które podzielono na dwa,
tj. związane z wpływem innych (powerful others HLC) oraz
z przekonaniem o wpływie przypadku czy losu (chance

HLC).

Do pomiaru konstruktu najczęściej używana jest
Wielowymiarowa Skala Umiejscowienia Kontroli Zdrowia
(The Multidimensional Health Locus of Control Scale –
MHLC), skonstruowana przez Wallstona i wsp. (1978).
Polska wersja skali (Juczyński, 2001) zawiera 18 stwierdzeń
ocenianych w skali 6-stopniowej.
Skala ujmuje przekonania dotyczące zgeneralizowanych
oczekiwań w trzech wymiarach umiejscowienia kontroli
zdrowia.

Umiejscowienie kontroli zdrowia u osób zdrowych i chorych

W badaniach dorosłych wykorzystujących skalę MHLC
stwierdzono, że wraz z wiekiem maleje poczucie znaczenia
kontroli wewnętrznej, wzrasta zaś waga wpływu na własne
zdrowie innych osób (lekarzy) oraz przypadku.

Osoby badane zamieszkujące duże miasta, w porównaniu
z ludnością wiejską i małych miast, większą rolę

w oddziaływaniu

na własne zdrowie przypisują sobie samym, mniejszą

natomiast

oddziaływaniom innych osób i przypadku.
Brak jest natomiast istotnego zróżnicowania wyników ze
względu na płeć, jakkolwiek u mężczyzn widoczna jest
tendencja do przypisywania większego znaczenia

wewnętrznemu

umiejscowieniu kontroli zdrowia.

W badaniach porównawczych różnych grup

stwierdzono

występowanie zróżnicowania wyników między osobami
zdrowymi, a różnymi grupami klinicznymi.
Ci pierwsi znacznie większą wagę przypisują kontroli
wewnętrznej, zaś niższą wpływowi innych oraz

przypadkowi.

Najniższe wskaźniki kontroli wewnętrznej przejawiają
pacjenci dializowani oraz kobiety w ciąży.
Najsilniejsze przekonanie o wpływie innych na własne

zdrowie

ujawniają pacjentki onkologiczne (Juczyński, 2001).

5. Inne właściwości

5. Inne właściwości