dr Przemysław Bury

dr Przemysław Bury

PSYCHOLOGIA

PSYCHOLOGIA

OGÓLNA

OGÓLNA

Instytut Socjologii UAM

Instytut Socjologii UAM

Zakład Badań Problemów

Zakład Badań Problemów

Społecznych

Społecznych

i Pracy Socjalnej

i Pracy Socjalnej

[e-mail]

[e-mail]

LITERATURA

LITERATURA

Jan Strelau (red.): Psychologia.

Jan Strelau (red.): Psychologia.

Podręcznik akademicki.

Podręcznik akademicki.

Tom 2. Psychologia ogólna.

Tom 2. Psychologia ogólna.

Gdańsk: GWP 2000.

Gdańsk: GWP 2000.

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA

Maciej Karwowski: Konstelacje

Maciej Karwowski: Konstelacje

zdolności.

zdolności.

Typy inteligencji a kreatywność.

Typy inteligencji a kreatywność.

Kraków: OW Impuls 2005.

Kraków: OW Impuls 2005.

Psychologiczne teorie inteligencji powstały

w odpowiedzi na pytanie o źródła różnic

indywidualnych.

Ludzie różnią się między sobą sprawnością

myślenia, rozumowania i rozwiązywania

problemów. Międzyosobnicza zmienność

i wewnętrzosobnicza względna stałość

ludzkich sprawności intelektualnych to

fakty, które skłaniają do wniosku, że

istnieje psychologiczna (ukryta) cecha za

nie odpowiedzialna.

Cecha ta nazwana została inteligencją

(konstrukt teoretyczny).

INTELIGENCJA I

INTELIGENCJA I

MYŚLENIE

MYŚLENIE

Inteligencję definiuje się na kilkadziesiąt

sposobów. Podstawowe współczesne sposoby

rozumienia tego konstruktu wywodzą się w dużej

mierze z dokonań

pionierów badań nad inteligencją:

Francisa Galtona

Alfreda Bineta

oraz Wiliama Sterna.

POJĘCIE INTELIGENCJI

F.Galton (angielski podróżnik, antropolog, lekarz, eugenik) –

prekursor badań statystycznych nad inteligencją. Był pod silnym

wpływem poglądów swojego kuzyna, K. Darwina, stąd m.in.

uważał, że zdolności umysłowe

są dziedziczone.

sir Charles Darwin sir Francis Galton

FRANCIS GALTON (1822-1911)

Galton w swoich badaniach skupił się na

zagadnieniu

„geniuszu” – poszukiwał istoty zdolności

umysłowych.

Zakładał, że poziom sprawności intelektualnej zależy

od dwóch cech: energii działania oraz wrażliwości

zmysłowej.

Uważał, że „geniusz” charakteryzuje się zdolnością

do wytężonego, długotrwałego wysiłku myślowego

oraz że wykazuje podwyższoną wrażliwość

sensoryczną

(na dźwięki, zapachy i inne wrażenia zmysłowe).

Pierwsza cecha jest niezbędna, aby „geniusz” był w

stanie oddawać się długotrwałej pracy umysłowej,

druga ma zagwarantować niezakłócony odbiór

informacji z otoczenia.

Galton wprowadził do psychologii pojęcie „testu"

i „testu umysłowego" (sprawdzian uzdolnień).

Zapoczątkował badania empiryczne nad

zdolnościami, opracował i wprowadził pierwsze

testy – zadania psychofizyczne wymagających

długotrwałego wysiłku

lub różnicowania fizycznych cech przedmiotów.

Uważał, że „geniusz” jest dziedziczny. Jako pierwszy

opisał zjawisko „regresji od średniej”, polegające na

tym,

że potomstwo osób uzdolnionych jest przeciętnie

mniej uzdolnione od swoich rodziców

(cecha jak gdyby „cofa” się” w wyniku dziedziczenia).

Galton nie zauważył jednak zjawiska odwrotnego,

czyli wzrostu przeciętnego poziomu uzdolnień

potomstwa osób mniej zdolnych w stosunku do

pokolenia rodzicielskiego.

A.Binet, psycholog francuski –twórca pierwszego zestawu

(baterii) testów

do pomiaru inteligencji. Prowadził badania nad zagadnieniami

pamięci, koncentracji, postrzegania oraz myślenia. W 1905 r.

opublikował metryczną skalę inteligencji (skala Bineta)

pozwalającą określić wiek umysłowy oraz iloraz inteligencji. Skala

ta po niewielkich zmianach stosowana jest do dzisiaj (głównie w

USA).

ALFRED BINET (1857-1911)

Na zlecenie francuskiego ministerstwa oświaty, A.

Binet podjął się (wraz ze swoim studentem T.

Simonem) opracowania wystandaryzowanych metod

pomiaru opóźnień w rozwoju umysłowym u dzieci

niezdolnych do korzystania

z nauki w szkołach publicznych.

Zainteresował się więc nie tyle „geniuszem”, co jego

przeciwieństwem – „upośledzeniem intelektualnym”.

W swoich rozważaniach teoretycznych uznał, że

kluczową zdolnością intelektualną jest umiejętność

dokonywania sądów.

Źródeł zdolności umysłowych poszukiwał w cechach

procesu myślenia. Z tego względu uważany jest za

prekursora współczesnych, procesualno-poznawczych

koncepcji intelektu. Uważał, że myślenie osób

inteligentnych charakteryzuje się: ukierunkowaniem,

przystosowaniem i kontrolą.

Ukierunkowanie polega na planowaniu procesu

myślenia

i składających się na niego operacji mentalnych.

Często dokonuje się ono poprzez przestrzeganie

instrukcji,

formułowanych przez człowieka samemu sobie.

Przystosowanie polega na przyjęciu właściwego

sposobu rozwiązywania zadania (strategia), w

szczególności na przestrzeganiu właściwej kolejności

operacji umysłowych. Polega też na stosowaniu wielu

alternatywnych sposobów

podejścia do problemu.

Kontrola w procesie myślenia sprowadza się natomiast

do umiejętności „krytykowania” własnych myśli i

działań.

Zdaniem Bineta osoby upośledzone wyróżniają się

tym,

że ich myślenie jest nieukierunkowane,

nieprzystosowane

i niepoddane skutecznej kontroli.

W.Stern, niemiecki psycholog i filozof – jeden z twórców

personalizmu psychologicznego i psychologii różnic

indywidualnych.

Pionier psychologii osobowości i badań nad inteligencją.

Wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji (IQ).

Profesor Uniwersytetu Wrocławskiego i Uniwersytetu w

Hamburgu.

WILIAM STERN (1871-1938)

Stern wprowadził do badań nad inteligencją pojęcie

i formułę ilorazu inteligencji (1912 r.),

rozumianego jako iloraz wieku umysłowego dziecka

do wieku życia, pomnożony przez 100.

II = (WU/WŻ) x 100

Wiek umysłowy to umowne (względne) określenie

stwierdzonego poziomu rozwoju intelektualnego

konkretnego dziecka, odpowiadające przeciętnemu

wiekowi, w którym dzieci zazwyczaj osiągają ten

właśnie

poziom rozwoju.

Przykładowo, jeśli dziecko ma 5 lat, ale umysłowo

funkcjonuje na poziomie typowym dla dzieci

sześcioletnich, to jego wiek umysłowy określa się na

6 lat.

Jeśli wiek umysłowy dziecka (np. 6 lat) podzielimy

przez wiek życia (np. 5 lat), a wynik przemnożymy

przez 100, otrzymamy wygodny wskaźnik rozwoju

intelektualnego, zwany

ilorazem inteligencji (ang. intelligence quotient).

Ponieważ zaproponowany przez Sterna sposób

ustalania wyniku testów inteligencji opierał się na

założeniu,

iż inteligencja rozwija się równolegle z wiekiem

życia, obliczany według tej formuły IQ nazywany

jest

IQ rozwojowym.

Założenie o równoległości rozwoju umysłowego do

wieku życia jest jednak prawdziwe tylko w

odniesieniu do dzieci. Stwierdzono ponadto, że

proporcjonalny wzrost poziomu umysłowego

obserwuje się jedynie do wieku ok. 13 lat.

Od 13 r.ż. wzrost ten staje się coraz wolniejszy

i zatrzymuje się około 16 r.ż. Koncepcja IQ

rozwojowego stwarza w związku z tym oczywiste

problemy przy obliczaniu IQ u osób dorosłych, u

których poziom umysłowy pozostaje względnie

stały, przy zwiększającej się wartości wieku życia.

J. Piaget, szwajcarski

psycholog, biolog i

filozof (epistemolog) –

autor teorii rozwoju

poznawczego dziecka,

która w nowatorski

sposób opisuje rozwój

inteligencji i procesów

myślowych człowieka.

JEAN PIAGET (1896-1980)

Koncepcja rozwoju intelektualnego J. Piageta

opiera się na założeniu, że inteligencja jest

rozwiniętą formą adaptacji biologicznej, w wyniku

której dochodzi do strukturalizacji procesów

poznawczych.

Przystosowanie jest rozpatrywane zatem w

kategoriach poznawczych – jest zrównoważeniem

procesów asymilacji i akomodacji. Zdolność

dopasowywania wzrasta dzięki wzrastającej

złożoności i stałości struktur poznawczych, które

rozwijają się na bazie struktur odziedziczonych

(odruchy bezwarunkowe) i tworzą schematy

składające się na wiedzę człowieka.

Główne pojęcia koncepcji J. Piageta:

1. SCHEMATY- są to struktury intelektu organizujące zdarzenia,

spostrzegane i klasyfikowane na podstawie ich ogólnych cech.

Tworzą się w skutek różnicowania. Na trafniejsze precyzowanie

schematów wpływa coraz lepsze generalizowanie bodźców.

2. ASYMILACJA - jest to proces poznawczy, dzięki któremu nowe

treści percepcyjne, motoryczne czy pojęciowe włączane są do

istniejących schematów lub wzorów zachowania. Asymilacja

wpływa na rozbudowę schematu, nie zmieniając go.

3. AKOMODACJA - tworzenie nowych schematów (w którym nowy

bodziec znajdzie miejsce) lub modyfikacja starych

(aby bodziec do niego pasował).

4. RÓWNOWAŻENIE - proces pozwalający na włączenie

zewnętrznego doświadczenia do struktur wewnętrznych

(schematów), przy założeniu,

że procesy asymilacji i akomodacji są równie ważne.

5. RÓWNOWAGA - stan zrównoważenia struktur poznawczych,

który osiągany jest w momencie pomyślnego zakończenia

asymilacji nowych bodźców.

Używając wyżej wymienionych pojęć autor wyjaśnia,

jak i dlaczego następuje rozwój intelektualny.

Rozwój umysłowy jest procesem towarzyszącym

dziecku od początku jego istnienia. Czekając na pełen

rozkwit swych zdolności umysłowych, nie może

pominąć żadnego etapu. Zachowanie intelektualne w

każdym wieku wynika bezpośrednio z wcześniejszego

poziomu zachowania.

W rozwoju dzieci Piaget wyszczególnił

charakterystyczne okresy:

- sensoryczno-motoryczny

- przedoperacyjny

- operacji konkretnych

- operacji formalnych.

ETAPY ROZWOJU

POZNAWCZEGO

Okres sensoryczno-motoryczny (inteligencji

praktycznej).

Trwa od urodzenia do ~ 2 roku życia.

Przedmiotem poznania są stosunki przestrzenne między

przedmiotami w otoczeniu dziecka.

W tym okresie kształtują się następujące schematy

poznawcze:

a) schemat stałego przedmiotu (założenie o jego

istnieniu mimo zniknięcia z pola widzenia);

b) schemat uniwersalnej przestrzeni (poczucie

istnienia przestrzeni niezależnej od doznań

sensorycznych);

c) schemat następstwa czasowego (umożliwiający

rejestrowanie kolejności zdarzeń);

d) schemat przyczynowości (system umożliwiający

osiąganie pożądanych stanów rzeczy).

Okres sensoryczno-motorycznego rozwoju

umysłowego dziecka cechuje:

- dominacja czynności odruchowych, głównym

osiągnięciem rozwojowym jest powstanie

struktury umożliwiającej przemieszczanie się z

miejsca na

miejsce („praktyczna grupa przekształceń„),

- stopniowy wzrost świadomości sensorycznej

i motorycznej,

- słabo rozwinięta pamięć,

- kształtujące się wyodrębnianie siebie od

środowiska,

- kształtowanie się pojęcia istnienia.

Okres wyobrażeń przedoperacyjnych

(inteligencji reprezentującej)

Trwa od 2 do 7 roku życia.

Okres ten cechuje myślenie konkretno-

wyobrażeniowe

(tj. za pomocą obrazów) – jest ono intuicyjne i

impulsywne.

Występuje intensywny rozwój języka i związany z

tym

rozwój pojęć, szybkie przyswajanie znaków i

symboli.

Rozumowanie dziecka oparte jest na zdarzeniach

zewnętrznych (a nie na „wewnętrznych” operacjach

logicznych), i wyznaczone jest przez:

nieodwracalność oraz interioryzację.

Nieodwracalność oznacza brak zdolności

dziedzięcego umysłu w tym okresie rozwoju do

przekształceń, egocentryzm, centrację,

animizm, artyficjalizm, antropomorfizm,

sprawiedliwość immanentna.

Po tej fazie pojawia się interioryzacja – to

przekształcanie czynności faktycznych w

umysłowe, czego przejawami są:

odroczone naśladownictwo, zabawa

symboliczna,

„wyobrażanie sobie” – wywoływanie obrazów

umysłowych, mowa wewnętrzna oraz

kształtująca się zdolność do antycypowania

(przewidywania) przyszłości.

Okres operacji konkretnych

Trwa od ok. 7 do 11-12 roku życia.

Okres ten wyznacza:

- myślenie słowno-logiczne,

- wykształcone pojęcie stałości ilości,

- odwracalność operacji umysłowych,

- przyswojenie pojęć logicznych oraz zdolność

do klasyfikacji hierarchicznej,

- brak myślenia abstrakcyjnego,

- możliwość dokonywania kategoryzacji

- rozumienie relacji.

Okres operacji formalnych

Trwa od ok. 12 roku życia.

Zaczyna dominować myślenie hipotetyczno-

dedukcyjne, postępuje rozwój myślenia

abstrakcyjnego oraz

dominacja inteligencji werbalnej.

Teoria Piageta była wielokrotnie weryfikowana

empirycznie,

i współcześnie w swoim podstawowym zarysie w dalszym

ciągu jest traktowana jako jedna z najlepiej opisujących i

wyjaśniających proces rozwoju intelektualnego człowieka.

Niewiele jej elementów uległo dezaktualizacji, np. Piaget

zakładał, że niemowlęta nie potrafią posługiwać się

liczbami - późniejsze wyniki badań podważyły to

stanowisko. Niektórzy badacze wyodrębniają ponadto

jeszcze jedno, ostatnie stadium myślenia człowieka

dorosłego – stadium myślenia postformalnego (które ma

charakter relatywistyczny i dialektyczny).

D.Wechsler, amerykański psycholog – twórca powszechnie

stosowanych

skal do pomiaru standaryzowanego ilorazu inteligencji (od

1939 r.).

DAWID WECHSLER (1896-1981)

Istotną zmianę do sposobu obliczania wyników

wykonania testów inteligencji wniósł amerykański

psycholog

David Wechsler. Pracując nad konstrukcją testu

inteligencji dla dorosłych, przy ustalaniu sposobu

obliczania wyniku badania, napotkał wspomniane już

trudności wynikające

z braku proporcjonalnego przyrostu inteligencji do

wieku życia u osób dorosłych. Zdecydował się zatem

zrezygnować

z koncepcji IQ rozwojowego i wykorzystać fakt, iż

rozkład

poziomu inteligencji jest podobny do rozkładu

normalnego.

W 1939 r. wydał test inteligencji dla dorosłych,

nazwany Testem Inteligencji Wechsler-Bellevue

(Bellevue – nazwa szpitala w Nowym Jorku), w którym

po raz pierwszy zastosował nową koncepcję obliczania

wyników,

nie odwołującą się do pojęcia wieku umysłowego.

D.Wechsler do obliczenia wyniku IQ zastosował tzw.

dewiacyjny (standaryzowany) iloraz inteligencji.

Jest to skala pomiarowa, w której wynikowi

przeciętnemu

dla danej populacji przypisano umowną wartość 100,

a standardowemu odchyleniu od średniej umowną

wartość 15.

Tak określony wskaźnik IQ, w sensie matematycznym

nie jest ilorazem, pozwala jednak w odniesieniu do

modelu rozkładu normalnego ocenić poziom rozwoju

intelektualnego

jednostki na tle całej populacji.

Dewiacyjny iloraz inteligencji jest wskaźnikiem

pokazującym

w jednostkach odchylenia standardowego (ang. SD),

w jakim stopniu pozostaje wynik osiągnięty przez daną

osobę do przeciętnego rozkładu wyników dla jej wieku i

płci.

KRZYWA GAUSSA

SKALE INTELIGENCJI D.WECHSLERA

WAIS – test inteligencji dla dorosłych

WISC – test inteligencji dla dzieci (6-16 lat)

Opis: WAIS-R (PL) składa się

z sześciu testów słownych oraz

pięciu testów bezsłownych. Wyniki

surowe w poszczególnych testach

zamienia się na wyniki przeliczone

(dla każdej grupy wieku jest

oddzielna tabela przeliczeniowa),

a następnie oblicza się ilorazy

inteligencji w skalach: Słownej,

Bezsłownej i Pełnej oraz

w czynnikach: Rozumienie

Werbalne, Organizacja

Percepcyjna, Pamięć i Odporność

na Dystraktory.

WECHSLER ADULT INTELLIGENCE
SCALE

SKALA INTELIGENCJI D.WECHSLERA DLA

DOROSŁYCH

WERSJA ZREWIDOWANA (WAIS-R)

TESTY SŁOWNE:

- WIADOMOŚCI

-POWTARZANIE CYFR

- SŁOWNIK

- ARYTMETYKA

- ROZUMIENIE

- PODOBIEŃSTWA

TESTY BEZSŁOWNE:

- BRAKI W OBRAZKACH

- PORZĄDKOWANIE OBRAZKÓW

- KLOCKI

- UKŁADANKI

- SYMBOLE CYFR

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE

Wg kryteriów diagnostycznych ujętych w

Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i

Problemów Zdrowotnych – rewizja X (ICD-10)

upośledzenie umysłowe to zahamowany lub niepełny

rozwój umysłowy, wyrażający się przede wszystkim

w upośledzeniu umiejętności, które ujawniają się w

okresie rozwojowym i stanowią o ogólnym poziomie

inteligencji, tzn. zdolności poznawczych, mowy,

motorycznych i umiejętności społecznych.

W literaturze fachowej coraz częściej pojawia się

określenie

„niepełnosprawność intelektualna”, zastępując

wcześniej używane: „niedorozwój umysłowy” czy

„oligofrenia”

(dosł. małomyślenie, gr. oligos - mały, phrene –

rozum).

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE - KATEGORIE

F70 – upośledzenie umysłowe lekkie (II 50-69 pkt.,

u dorosłych wiek umysłowy odpowiednio

od 9 do mniej niż 12 lat)

F71 – upośledzenie umysłowe umiarkowane (II 35-49

pkt.,

u dorosłych wiek umysłowy odpowiednio

od 6 do mniej niż 9 lat)

F72 – upośledzenie umysłowe znaczne (II 20-34 pkt.,

u dorosłych wiek umysłowy odpowiednio

od 3 do mniej niż 6 lat)

F73 – upośledzenie umysłowe głębokie (II poniżej 20

pkt.,

U dorosłych wiek umysłowy odpowiednio poniżej lat

3).

POSTACIE INTELIGENCJI

Z końcem lat 90-tych ub.w. przestano sprowadzać

pojęcie inteligencji do zdolności czysto

intelektualnych.

Obecnie uważa się, że tak rozumiana inteligencja

racjonalna współdziała z pozostałymi zdolnościami: w

sferze emocjonalnej, motywacyjnej, interpersonalnej.

Współdziałanie różnych zdolności z różnych sfer

ludzkiej psychiki pozwala na wykorzystanie potencjału

intelektualnego. Dlatego współcześnie termin

„inteligencja" stosuje się szerzej i wyszczególnia się

różne jej typy.

Inteligencja kognitywna (abstrakcyjna) – zdolność do

skutecznego myślenia, szczególnie w sytuacjach

nieprzewidywalnych i niepewnych (życiowych). Wiąże

się

z umiejętnością stawiania celów, uczenia się,

planowania

i myślenia o własnym myśleniu oraz podejmowania

decyzji.

Inteligencja kognitywna jest przedmiotem studiów

i modelowań do wyjaśniania zachowań ludzkich

i do projektowania różnych form współpracy

między człowiekiem i komputerem/robotem

(ang. Human–Computer Cognitive Interaction).

Inteligencja werbalna - zdolność formułowania

wypowiedzi, szybkiego i adekwatnego znajdowania

słów oraz dobrego rozumienia komunikatów

(wypowiedzi lub tekstu pisanego). Bardzo wysoką

inteligencją werbalną charakteryzują się na przykład

poeci, potrafiący improwizować wiersze.

Inteligencja emocjonalna – zdolność rozpoznawania

stanów emocjonalnych własnych oraz innych ludzi, a

także umiejętności radzenia sobie ze swoimi

emocjami, nazywania ich oraz zauważania i

wpływania na emocje innych. Wiążą się z nią takie

umiejętności umysłowe jak empatia i asertywność.

Inteligencja społeczna - pokrewna inteligencji

emocjonalnej zdolność rozumienia i kierowania ludźmi

(wpływania na środowisko społeczne człowieka) oraz

umiejętność samokontroli i samokreacji.

Inteligencja twórcza - czyli zdolność do generowania

nowych pojęć lub ich nieoczekiwanych połączeń,

głównie w sferze twórczych działań artystycznych.

Inteligencji twórczej nie da się mierzyć, nie ulega

jednak wątpliwości, że ludzie posiadają różny jej

poziom.

KONTROWERSJE

INTELIGENCJA I MYŚLENIE KOBIET A

MĘŻCZYZN

INTELIGENCJA A RASA

- to wzrost ilorazu inteligencji obserwowany od

początku XX wieku w państwach zachodnich, o ok. 0,3

punktu rocznie lub trzech punktów w ciągu dekady.

Efekt ten zauważył w 1984 r. James R. Flynn z

University of Otago w Nowej Zelandii, po

przeanalizowaniu wyników testów z 24 krajów,

przeprowadzonych od początku XX wieku.

Obserwowany wzrost jest monotoniczny, prawie

liniowy.

Szczegółowe analizy wyników testów na inteligencję

pokazały, że wzrost następuje prawie wyłącznie w

tych obszarach, gdzie zadania wymagają

abstrakcyjnego myślenia, gdy należy znaleźć

podobieństwa łączące wiele obiektów ze zbioru lub

odnaleźć powiązania figur geometrycznych.

Niezmienne pozostają wyniki zadań językoznawczych

oraz opartych o wiedzę ogólną. Wyniki z zadań

arytmetycznych nawet nieco się obniżyły od czasu

rozpowszechnienia się kalkulatorów.

EFEKT
FLYNNA

Efekt Flynna - różnice płciowe

Szczególnie szybko wzrasta średni iloraz inteligencji

żeńskiej części populacji. Na początku stulecia

kobiety osiągały średnie wyniki o około 5 punktów

niższe niż mężczyźni, jednak badania Flynna z roku

2012 wykazały, że różnica ta zniknęła i u większości

narodowości średnie IQ kobiet jest

o pół lub o cały punkt wyższe niż IQ mężczyzn. Jedynie

u ludzi pochodzenia żydowskiego ta różnica się

zachowała.

Niższe średnie wyniki testów na inteligencję kobiet

z wcześniejszych okresów tłumaczy się zjawiskiem

Matyldy.

Większość naukowców jest zgodna co do tego, że za

efekt Flynna odpowiada rozwój technologiczny i

rewolucja przemysłowa oraz w dużym stopniu

zmiany w systemie

edukacji, zwłaszcza jej rozpowszechnienie.

Wg Rodgers’a, za utrzymywanie się efektu Flynna

odpowiadają cztery niezależne czynniki: lepsze

odżywianie, rozpowszechnienie się edukacji,

zmniejszenie się liczebności rodzeństwa i mające duży

wpływ na swoje potomstwo lepiej wyedukowane matki.

Wykres obrazujący efekt Flynna w różnych obszarach testów na

inteligencję

VCD

Zagadki wszechświata z Morganem Freemanem:

Czy istnieje rasa doskonała?