(8)

TEMPERAMENT

OSOBOWOŚĆ

DZIAŁANIE

TREŚĆ

I. SPOSOBY DEFINIOWANIA TEMPERAMENTU,

WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE POJĘCIA

TEMPERAMENT - PODSUMOWANIE

II. TEMPERAMENT A OSOBOWOŚĆ W WĄSKIM

ROZUMIENIU

1. Zakresy zainteresowań
2. Różnice między T i O
3. Relacje między T i O – założenia, dane

empiryczne

III.TEMPERAMENT A DZIAŁANIE

1. PREFERENCJE – WYBÓR CZYNNOŚCI I

SYTUACJI

A) STYLE DZIAŁANIA

B) STRATEGIE DZIAŁANIA

2. EFEKTY I KOSZTY W RÓŻNYCH SYTUACJACH

3. TEMPERAMENT JAKO MODERATOR STRESU

I. SPOSOBY

DEFINIOWANIA

TEMPERAMENTU

WSPÓŁCZESNE

ROZUMIENIE POJĘCIA

TEMPERAMENT

-PODSUMOWANIE

1) TEMPERAMENT JAKO

POJĘCIE OGRANICZONE DO

SFERY EMOCJONALNEJ

a) odnosi się do zjawisk

charakteryzujących emocjonalną

naturę człowieka (Wundt, Allport,

Eysenck, Goldsmith i Campos):

charakterystyka formalna emocji

(czasowa i energetyczna) - siła,

zakres, szybkość, ruchliwość reakcji

emocjonalnych

charakterystyka treściowa: rodzaj emocji

(+,-), dominujący nastrój

2) DEFINICJE WYWODZĄCE SIĘ

Z ORIENTACJI

BIOLOGICZNEJ

Podstawowe założenie – różnice ind. w

zakresie temperamentu mają podłoże

całkowicie lub częściowo biologiczne

a) Temperament jako przejaw typu układu

nerwowego (Pawłow, neopawłowiści -

Tiepłow, Niebylicyn, Strelau)

b) Temperament jako odziedziczony

składnik osobowości (Allport, Buss i

Plomin, Eysenck) – temperamentem

nazywamy te cechy osobowości, które są

dziedziczne i obecne od wczesnego

dzieciństwa

2) DEFINICJE WYWODZĄCE SIĘ

Z ORIENTACJI BILOGICZNEJ

c.d.

c) Temperament jako pojęcie odnoszące

się do cech, u których podstawy leżą
określone mechanizmy fizjologiczne,
biochemiczne lub struktury mózgowe

> Eysenck: E – pętla kora – układ siatkowaty

N – układ limbiczny

> Grey: Lęk – behawioralny układ hamujący

BIS
Impulsywność –ukł. aktywacyjny (BAS)

a) dotyczy względnie stałego sposobu, w jaki

zachowuje się jednostka - odpowiada na

pytanie „w jaki sposób” (Thomas i Chess – tylko

opis)

b) odnosi się do formalnych cech zachowania -

aspektu energetycznego i czasowego, e+z

(Strelau i Zawadzki, Eliasz, częściowo Thomas i

Chess)

3) TEMPERAMENT JAKO STYL

ZACHOWANIA I FORMALNA

CHARAKTERYSTYKA

ZACHOWANIA

PODSTAWOWE WYRÓŻNIKI

POJĘCIA TEMPERAMENTU

a) Temperament odnosi się do

względnie stałych cech osobowości

(warunek: osobowość ujmowana

jako układ cech)

b) Cechy temperamentu należą do

tych charakterystyk psychicznych,

które w postaci pierwotnych emocji

i motoryki obecne są od wczesnego

niemowlęctwa

c)

Temperament ma podłoże

biologiczne - różnice indywidualne w

zakresie cech temperamentu są

częściowo zdeterminowane

genetycznie

d) Temperament w porównaniu z

innymi zjawiskami psychicznymi

cechuje się większą, względną

stałością –

podlega powolnym zmianom

spowodowanym procesem

dojrzewania oraz specyficznym dla

jednostki oddziaływaniem G i Ś

e)

Cechy temperamentalne mają

status właściwości latentnej

f) Cechy temperamentalne mają

status konstruktów
hipotetycznych (temperament
jako taki nie istnieje, odnosi się
jedynie do zjawisk realnie
istniejących i opisuje te zjawiska)

II. TEMPERAMENT A

OSOBOWOŚĆ W

WĄSKIM ROZUMIENIU

ZAKRES ZAINTERESOWAŃ

Psych. Osobowości

Psych. Różnic Indywid.

Właściwości

Właściwości

wolicjon.

/

kierunkowe

stylistyczne

/

sprawnościowe

Zdolność

Wartości,

Temperament

Inteligencja

realizacji

motywy,

Style poznawcze

Zdolności

zamiarów

postawy,

(Jak? W jaki

(Jak

cele

sposób?)

dobrze?)

(Co i dlaczego?)

RÓŻNICE MIĘDZY

OSOBOWOŚCIĄ

I TEMPERAMENTEM

O

T

Determinanty:

b. społeczne

---------

b.

biologiczne

Czas ujawniania:

dorośli

---------------

dzieci

Populacja:

ludzie

-----------------

ludzie i zwierzęta

Przedmiot:

treść

-----------------

forma

Centralne funkcje

ważne

---------------

nieistotne

regulacyjne (integracja

(ekspresja i

i samokontrola)

modyfikacja)

Wartościowanie:

dotyczy

---------------

nie dotyczy

TEMPERAMENT - OSOBOWOŚĆ

PODSTAWOWE RELACJE

1/ Ś-T-O

:

Te same oddziaływania środowiska, w

zależności od T mogą kształtować odmienne

cechy O

np. wrażliwość na kary (WR>NR)–> orientacja na ludzi vs

rzeczy; uległość vs dominacja; orient. na „ja” vs na

„świat”

2/ T-Ś-O:

T

wyznaczając odmienne reakcje na

otoczenie, prowokuje Ś do innych oddziaływań,

które wpływają na ukształtowanie cech O

np. konformizm (uleganie, upodobnienie) (WR>NR)
WR: a) większa wrażliwość na inf. od innych ->

oczekiwanie wskazówek i inf. zwrotnych (wzmocnień,

ocen zewn.)

b) konformizm redukuje stan lęku

skutek ? – zwiększa się nacisk środowiska
NR: reaktancja, opór skutek? - dawanie większej

swobody

PODSTAWOWE RELACJE c.d.

3/ T-Akt. -O

: Temperament wyznacza preferencje

dotyczące czynności i sytuacji, a

doświadczenia z nimi związane wpływają na

kształtowanie O

np. T a makiawelizm (r=0,56)
„Syndrom chłodu”- odporność na wpływ i nacisk

Ś, odporność emocjonalna, efektywne

działanie i inicjowanie sytuacji

zagrożenia społ., tendencja do

manipulacji, brak respektu dla potrzeb i

dążeń innych, instrumentalne traktowanie

innych

NR – duża tolerancja na sytuacje silnie stymulujące

(konflikt) –> podejmowanie działań o dużej wart.

stymulacyjnej skutek? - makiawelizm traktowany

jako skuteczny sposób realizacji własnych potrzeb

PODSTAWOWE RELACJE c.d.

4/ O -W

stym

. -T

: wymiary O poprzez swą

wartość stymulacyjną mogą wpływać na

kształtowanie T

np. poziom samoakceptacji (Ja Realne – Ja

Idealne) (WR<NR)

WR - wrażliwość na oddziaływania społeczne i

kary, wysokie standardy (wysokie Ja

Idealne), porównywanie siebie z innymi +

wrażliwość na oceny negat., silniejsze RE(-),

gorsze wyniki -> niskie Ja Realne => duża

rozbieżność (duża wartość stymulacyjna)

Skutki:
- obniżanie Aktywności - unikanie wyzwań
- wzrost Reaktywności - uwrażliwienie na

sygnały niepowodzeń, kar

5/

Temperament nie determinuje rozwoju

osobowości

–

wymiary osobowości mogą

kształtować się niezależnie od cech
temperamentu, a nawet niezgodnie z
możliwościami temperamentu!

a) zewnątrz -, wewnątrzsterowność (opieranie się

na wewnętrznych standardach, samodzielne
formułowanie celów i sposobów ich realizacji)

b) Wzór A - wymiar osobowości: silna potrzeba

osiągnięć, agresywność, pośpiech,
niecierpliwość, niezdolność do relaksacji,
mobilizacja, silne dążenie do kontroli

PODSTAWOWE RELACJE c.d.

TEMPERAMENT A ZEWNĄTRZ-

WEWNĄTRZSTEROWNOŚĆ

Temperament a zewnątrz- i

wewnątrzsterowność jako cecha osobowości

WR – b. wrażliwe na oczekiwania społeczne,

częściej zależne od zewnętrznych

standardów

ALE: silniej internalizują (sztywna realizacja)

NR – odporne na wymagania Ś
ALE: słabiej internalizują; jeśli brak

wewnętrznych standardów, reagują na

doraźne bodźce zewnętrzne

TEMPERAMENT a WZÓR A

U WR i NR inne są:

a) geneza Wzoru A

b) struktura Wzoru A
c) konsekwencje Wzoru A

a) GENEZA WZORU A u WR i NR:
DOSTĘPNE AMBITNE CELE (brak – Wzór

B)
WR

NR

SWOBODA

:

WZÓR B

WZÓR A

PRESJA Ś

:

WZÓR A

opór -

WZÓR B

Wzór A – silnie stymulujący wymiar

osobowości (WR powinni go unikać), ale
kształtuje się równie często u WR i NR

TEMPERAMENT a WZÓR A

b) STRUKTURA Wzoru A u WR i NR:

WR

NR

P. osiągnięć:

zgeneralizowana

specyficzna

Cele:

bliskie

odległe

Reakcja na przeszkody:

lęk

wyzwanie

Agresja:

zgeneralizowana

specyficzna

Motywy zadaniowe

<

Motywy kontroli

=

Motywy samooceny

>

TEMPERAMENT a WZÓR A

c) KONSEKWENCJE Wzoru A u WR i NR:

WR i Wzór A – taki układ stanowi TCR
• Więcej i b. intensywne negatywnych emocji (lęk)
• Gorszy bilans emocjonalny
• Przewaga emocjonalnych strategii radzenia

sobie

• Gorzej zaspokojone motywy zadaniowe, kontroli,

związane z samooceną

• Więcej i silniejsze objawy somatyczne

niż

NR z wzorem A

Konsekwencje niespójności T-Ś: niespójność T-O,

zmiany w T, częściej stres – obniżanie efektów,

wyższe koszty, ryzyko zaburzeń

III. TEMPERAMENT

A DZIAŁANIE

1. PREFERENCJE – WYBÓR

CZYNNOŚCI I

SYTUACJI

A/ STYLE DZIAŁANIA

STYL DZIAŁANIA

– powtarzalny, typowy dla

jednostki sposób wykonywania czynności

(dotyczy struktury celowej)

• T jeden ze współwyznaczników stylu działania
• Styl działania tworzy się na bazie

temperamentu (xŚxOx...)

• Styl jest jednym z regulatorów dopływu

stymulacji – przejawia się w Aktywności

(cesze T)

CZ Zasadnicze – bezpośrednio prowadzą do celu
CZ Pomocnicze – umożliwiają, ułatwiają

czynności zasadnicze (przygotowawcze,
zabezpieczające, kontrolne, korekcyjne)

Funkcje:
a) zmniejszają wartość stymulacyjną sytuacji

i czynności zasadniczych - redukują
napięcie

• upraszczają wykonanie czynności zasadniczych
• zwiększają prawdopodobieństwo sukcesu

i zmniejszają prawdopodobieństwo
porażki

STYLE DZIAŁANIA

STYLE DZIAŁANIA

WR: CZ P > CZ Z - styl wspomagający
NR: CZ P < = CZ Z - styl prostolinijny

Badania (Klonowicz, Czyżykowska) dot.

preferencji instrukcji algorytmicznych i

heurystycznych

Instrukcje:

WR – algorytmiczne, NR-

heurystyczne

Efekty i koszty: WR (gdy heurystyczne – więcej

błędów, dłuższy czas, intensyfikacja wysiłku i

wzrost kosztów) NR (niezal. od instrukcji -

brak różnic)

Ale: Jeśli styl zgodny z T – brak różnic w

efektach między WR i NR !

STYLE DZIAŁANIA -

STRUKTURA CZASOWA

CZYNNOŚCI

WR: CZ Przerywane > CZ Ciągłe
NR: CZ Przerywane < lub = CZ Ciągłe

bo: duża wydolność, mniejsza męczliwość -

odporność na zmęczenie NR

Ale: w sytuacjach małej stymulacji

(monotonnych, stereotypowych) –

odwrotnie (znużenie

– hamowanie reaktywne/warunkowe)!

WR: CZ Różnorodne < CZ Jednorodne (?)

Wyniki niejednoznaczne – u WR i NR: lepsze

efekty, gdy CZ R > CZ J

Możliwe, że różne mechanizmy: WR –

zmęczenie (hamowanie ochronne); u NR-

znużenie (hamowanie

reaktywne/warunkowe)  

B) STRATEGIE DZIAŁANIA

STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

:

Badania Kozłowskiego

RYZYKOWNA

(preferowanie wartości wyniku):

WR < NR

KOSERWATYWNA /OSTROŻNA

( preferowanie

prawdopodobieństwa osiągnięcia wyniku):

WR > NR

Badania: ASEKURANCI – RYZYKANCI:
Wśród

WR: As > Ry NR: As < Ry

STRATEGIE DZIAŁANIA c.d.

PREFERENCJE A AWERSJE I FUKCJONOWANIE

ZAWODOWE (badania empiryczne)

1/ Danielak: zawody słabo S > WR, zawody silnie S>NR
2/Oleszkiewicz: silna S - zagrożenie fizyczne, społeczne

(odpowiedzialność, wystawienie na ocenę)

PREFERENCJE:

WR NR AWERSJE:

WR NR

Zawody - słaba S:

10

10

3

11

Zawody - silna S:

10

10

17 9

DLACZEGO SELEKCJA NEGATYWNA gł. wśród WR?

U NR – szersze pasmo OPS i większa tolerancja na

odchylenia od OPS?

Może łatwiej zniwelować niedobór iż nadmiar

stymulacji?

2. EFEKTY I KOSZTY W RÓŻNYCH

SYTUACJACH

Jeśli osoba funkcjonuje w OPS (OPA) – max. efekty

i min. koszty

A) W sytuacjach o silnej stymulacji: większe

koszty lub gorsze efekty WR

W sytuacjach o słabej stymulacji: większe

koszty lub gorsze efekty NR

B) Spadek efektów i wzrost kosztów bardziej

widoczny u WR w sytuacjach silnej

stymulacji niż u NR w sytuacjach

słabej stymulacji

Dlaczego?: wg Eliasza - u NR szersze pasmo i

większa tolerancja na odchylenia od OPS niż u

WR

C) U WR wysoki poziom wykonania ale przy

znacznie większych kosztach

3. TEMPERAMENT A STRES

STRES - PODSTAWOWE POJĘCIA

Stres = bodziec/ stresor
Stres = reakcja fizjologiczna wyznaczana

przez intensywność bodźca (Selye, 1950)

Stres= interakcja wymaganiami środowiska

(wewn./ zewn.) a możliwościami jednostki

(Lazarus i Folkman, 1984)

Stres = rezultat straty zasobów

(przedmiotów, charakterystyk jednostki,

źródeł energii, ważnych dla jednostki) –

efekt ujemnego bilansu zasobów

(utracone>zdobyte) (Hobfoll, 1989)

TEMPERAMENT JAKO

MODERATOR STRESU

MODERATORY – czynniki, warunki

, które

poprzedzają występowanie innych zjawisk

i wpływają na te zjawiska.

stresor – ocena – stan stresu –radzenie

sobie - skutki

T

1/ T– MODERATOR

INTENSYWNOŚCI

STRESORÓW

A) INNE WYMAGANIA SĄ STRESORAMI

w zależności od cech temperamentu -
poziomu aktywowalności:

Wysoka Aktywowalność (słaby typ układu

nerw., I, lęk, RE, WR) obniża tolerancję na
zdarzenia silnie stymulujące -> stres

Niska Aktywowalność (silny typ układu

nerwowego, E, impulsywność, NR,
poszukiwanie doznań [Zuckerman]) obniża
tolerancję na zdarzenia słabo stymulujące
-> stres

1/ T– MODERATOR

INTENSYWNOŚCI

STRESORÓW

B) TE SAME WYDARZENIA (o tej samej

intensywności) SĄ STRESORAMI LUB NIE

w zależności od cech temperamentu
(Berlyne)

Odchylenia od OPA (OPS) – ujemne emocje
Zgodne z OPA (OPS) – emocje dodatnie

OPS WR

poziom stymulacji

OPS NR

Cechy: WR, NR, RE, E-I

2/ T– MODERATOR

INTENSYWNOŚCI STANU

STRESU

A) INTENSYWNOŚĆ STANU STRESU

zależy od cech T, które wpływają na

intensywność emocji, większe napięcie

(N-Eysenck, Lęk-Gray, RE-Strelau,

Reaktywność – Eliasz) bardziej

intensywne reakcje E na ten sam

stresor

B) SKŁONNOŚĆ DO PRZEŻYWANIA

STRESU

(częstość) zależy od cech T

warunkujących skłonność do

przeżywania emocji negatywnych (N,

Lęk, R, Emocjonalność -Buss i Plomin)

3/ T- MODERATOR RADZENIA

SOBIE ZE STRESEM

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM -

Proces zorientowany na Emocje i Działania

styl zadaniowy – (+) ŻW, E, RPN, silny typ

UN

(SPP)

styl emocjonalny – (+) RE, PE, N, R,

(-) SPP i SPH

Style działania

(Strelau): WR –

wspomagający; NR - prostolinijny

Wysiłek i koszty

(bad. Kolonowicz):

w syt.

silnie stym. WR>NR; w syt. słabo stym.

NR >WR (ale mniejsze koszty)

4/ T- MODERATOR

KONSEKWENCJI STRESU

TCR

– cecha lub układ cech

temperamentu, które w konfiguracji z

innymi czynnikami zwiększają ryzyko

zaburzeń, sprzyjają kształtowaniu

osobowości nieprzystosowanej.

WPŁYW ŚRODOWISKA

Środowisko predysponujące

ŚP –

obecność stresorów wywołujących

chroniczny lub nadmierny stres

Środowisko chroniące

ŚC – brak

takich stresorów

MODELE INTERAKCJI T i Ś

WPŁYWAJACYCH NA RYZYKO ZABURZEŃ

ZACHOWANIA

1. Zaburzenia zachowania jako efekt

sumowania się dwóch niezależnych
czynników Ti Ś)

Podatność na

TCR (np. N, P?)

Zaburzenia

Brak TCR

ŚC

ŚP

T-MODERATOR

KONSEKWENCJI

2. Temperamentalna kontrola wrażliwości

na oddz. środowiska predysponującego

Podatność na

TCR

(WR,RE,L,N)

zaburzenia

Brak TCR

ŚC

ŚP

T-MODERATOR

KONSEKWENCJI

3. Temperamentalna kontrola narażenia

na środowisko predysponujące ŚP

Podatność na

TCR

(PD, AK)

zaburzenia

Brak TCR

ŚC

ŚP

Skłonność do ŚP

cechy T

T-MODERATOR

KONSEKWENCJI

4. Temperamentalna kontrola

zaburzeń zach. i wrażliwości na
środowisko predysponujące

Podatność na

TCR(L,WR)

zaburzenia

Brak TCR

(Wzór B)

ŚC ŚP (Wzór A)

T-MODERATOR

KONSEKWENCJI

5. Temperamentalna kontrola zaburzeń

zachowania i narażenia na środowisko

predysponujące

Podatność na

TCR(np., P)

zaburzenia

Brak TCR

ŚC ŚP
Skłonność do ŚP