Czynniki chemiczne
w środowisku pracy

Ilona Gajdzik-Skubis

Substancje chemiczne



Jednym z powszechnie występujących czynników szkodliwych
w środowisku pracy są substancje chemiczne.

Narażenie na te czynniki występuje praktycznie we wszystkich
gałęziach krajowej gospodarki.



Procesy technologiczne, w których są one produkowane, przetwarzane
lub stosowane są źródłem zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach
pracy. Według danych GUS z 2005 r. substancje chemiczne stanowią
zagrożenie dla 5,5% ogólnej liczby pracowników zatrudnionych w
warunkach szkodliwych dla zdrowia.



Substancje chemiczne w powietrzu na stanowiskach pracy występują
w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia
zawodowego wchłanianie substancji zachodzi przede wszystkim przez
drogi oddechowe, ale również przez skórę i z przewodu pokarmowego.

Definicje



Czynnik chemiczny

- każdy pierwiastek lub związek chemiczny,

w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje
w przyrodzie, lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany
lub uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go
w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy, niezależnie od faktu,
czy jest albo nie jest wytwarzany celowo lub jest albo nie jest
wprowadzany do obrotu.

Zaliczamy do nich wszelkie kwasy, zasady, rozpuszczalniki i inne.



Dopuszczalne stężenie w materiale biologicznym

- najwyższy

dopuszczalny poziom określonego czynnika lub jego metabolitu
w odpowiednim materiale biologicznym lub najwyższą
dopuszczalną wartość odpowiedniego wskaźnika, określającego
oddziaływanie czynnika chemicznego na organizm; w
szczególności materiałem biologicznym są krew i mocz pobrane
od pracowników

Definicje

Czynnik chemiczny – jako stwarzający zagrożenie:

a)czynnik chemiczny

, który zgodnie z kryteriami, o których mowa w

przepisach wydanych na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 11 stycznia
2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84, z
późn. zm.

4)

), zwanej dalej "ustawą", jest klasyfikowany jako substancja

niebezpieczna lub preparat niebezpieczny, z wyjątkiem niebezpiecznych
wyłącznie dla środowiska, niezależnie od faktu, czy wymaga klasyfikacji
zgodnie z tymi przepisami, 

b)czynnik chemiczny

, który zgodnie z kryteriami, o których mowa w

przepisach ustawy, nie jest niebezpieczny, ale który z uwagi na swoje
właściwości fizykochemiczne lub oddziaływanie na człowieka oraz sposób, w
jaki jest stosowany lub obecny w miejscu pracy, może stwarzać ryzyko dla
bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników; przez pojęcie to należy rozumieć
także każdy czynnik chemiczny oraz pył, dla którego zgodnie z odrębnymi
przepisami ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń;

Definicje



Zagrożenie czynnikiem chemicznym

- swoista właściwość czynnika

chemicznego mogącą potencjalnie spowodować szkodę; 

Ryzyko zawodowe stwarzane przez czynnik chemiczny

-

prawdopodobieństwo (możliwość) wystąpienia potencjalnej szkody
zdrowotnej w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub
narażenia na czynnik chemiczny w miejscu pracy; 

Praca z udziałem czynnika chemicznego

- każdą pracę, w której

stosuje się lub zamierza się stosować czynnik chemiczny, w
jakimkolwiek procesie, łącznie z jego wytwarzaniem, wszelkimi
manipulacjami, przechowywaniem, transportem oraz usuwaniem w
postaci odpadów i procesami przeróbki odpadów, a także wszelką
działalność, która wynika z takiej pracy

Klasyfikacja niebezpiecznych
substancji chemicznych

Substancje chemiczne ze względu na szkodliwe efekty powodowane w żywych organizmach klasyfikujemy
do następujących grup:
- substancje i preparaty bardzo toksyczne - są to substancje i preparaty działające bardzo toksycznie po
połknięciu, w kontakcie ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Zagrażają powstaniem
bardzo poważnych, nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka,
- substancje i preparaty toksyczne - są to substancje i preparaty działające toksycznie po połknięciu, w kontakcie

ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Zagrażają powstaniem bardzo poważnych,

nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka,
- substancje i preparaty szkodliwe - są to substancje i preparaty działające szkodliwie po połknięciu, w
kontakcie ze skórą, w wyniku wchłaniania przez drogi oddechowe. Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych
zmian w stanie zdrowia człowieka,
- substancje i preparaty żrące - są to substancje i preparaty, które powodują poważne oparzenia,
- substancje i preparaty drażniące - są to związki chemiczne, działające drażniąco na błony śluzowe oczu
i dróg oddechowych oraz skórę. Należą do nich między innymi: amoniak, chlor, tlenki azotowe, fluorowodór,
kleje, rozpuszczalniki, związki ftalowe i inne,
- substancje i preparaty uczulające - są to związki chemiczne wywołujące uczulenia (alergie) najczęściej
na skórze człowieka, po jej zetknięciu się z nimi (np. stany zapalne, wypryski) lub też zmiany w układzie
oddechowym. Należą do nich, np. związki chromu, niklu, kobaltu, formalina, fenol,
- substancje i preparaty rakotwórcze - są to związki chemiczne, które mogą spowodować niekontrolowany
wzrost komórek prowadzących do zmian nowotworowych np. azbest, benzen, arsen, produkty ropopochodne,
- substancje i preparaty mutagenne - są to związki chemiczne powodujące trwałe zmiany w materiale

genetycznym

przekazywanym następnym pokoleniom. Do substancji mutagennych zaliczane są, np. iperyt, formalina,
benzen, kwas azotowy itp. Mogą to być również leki wprowadzone do organizmu matki i działające
szkodliwie na płód.
- substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość - są to substancje chemiczne powodujące
obniżenie płodności u mężczyzn (np. benzen, ołów) lub poronienia u kobiet (np. rozpuszczalniki organiczne).

Zagrożenia czynnikami
chemicznymi



Substancje zaklasyfikowane jako



niebezpieczne,



Preparaty zaklasyfikowane jako



niebezpieczne,



Czynniki dla których ustalona jest



dopuszczalna wartość stężenia,



Czynniki, które ze względu na sposób



użytkowania stanowią zagrożenie.

Piktogramy – znaki graficzne
czynników chemicznych

Zagrożenia czynnikami
chemicznymi
w zależności od rodzaju działania
na organizm człowieka:



Toksyczne,



Drażniące,



Uczulające,



Rakotwórcze,



Mutagenne,



Teratogenne.

Zagrożenia czynnikami
chemicznymi
w zależności od sposobów
wchłaniania:



przez drogi oddechowe,



przez skórę i błony śluzowe,



przez przewód pokarmowy.

Drogi wchłaniania substancji
chemicznych do organizmu

Wchłanianie przez przewód pokarmowy szkodliwe
substancje chemiczne dostają się przez usta do
żołądka najczęściej drogą pośrednią, prze niesione
rękoma, wraz z pożywieniem, w czasie
picia napojów lub palenia papierosów,
a więc głównie z powodu zaniedbań
higienicznych. Mogą też dostać się
do organizmu w wyniku
przypadkowego spożycia.

Uwaga: zabronione jest przechowywanie preparatów

chemicznych w opakowaniach

po środkach spożywczych!

Wchłanianie przez skórę

dotyczy

zarówno substancji dobrze
rozpuszczalnych w wodzie, jak
i w tłuszczach Uszkodzenia
skóry, podwyższona temperatura
i wilgotność zwiększają zdolność
wchłaniania substancji przez skórę.

Wchłanianie przez drogi oddechowe

jest najczęstszym

sposobem przenikania ich do organizmu.
W ten sposób wchłaniają się do organizmu substancje
w postaci par, gazów, dymów, aerozoli i pyłów.
Szybkość wchłaniania w drogach oddechowych
zależy od właściwości fizykochemicznych substancji.
Na ogół nie wielkie jest wchłanianie w obrębie
górnych i środkowych dróg oddechowych, a najszybciej
odbywa się pęcherzykach płucnych.

Reakcja organizmu na substancje toksyczne

zależy od:



ich właściwości fizykochemicznych, drogi
wchłaniania, wielkości dawki i okresu
narażenia, a także od takich cech organizmu
jak płeć, wiek, ogólny stan zdrowia i
odżywianie oraz stan układów:
endokrynologicznego, immunologicznego,
genetycznego.



Zależy ona też od czynników zewnętrznych,
jak temperatura i wilgotność powietrza.

Skutki narażenia na szkodliwe substancje chemiczne mogą być

:

- miejscowe i układowe, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Skutki miejscowe to działanie drażniące i uczulające skórę i błony śluzowe.

Skutki układowe to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym,

wątrobie,

nerkach, układzie sercowo-naczyniowym itd.
Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na substancje toksyczne.
Definiuje się je jako procesy patologiczne rozwijające się w organizmie po dłuższym

lub

krótszym okresie utajenia.
Działanie odległe mogą rozwijać się bezpośrednio w organizmach narażonych na

działanie substancji toksycznej lub dopiero w następnych pokoleniach.

Zmiany te o rożnym charakterze często przyjmują formę przerostu nowotworowego

(działanie rakotwórcze).
Zaburzenia wtórne - pokoleniowe - najczęściej mają charakter zaburzeń
genotoksycznych (zmiany w materiale genetycznym), embriotoksycznych (zmiany
patologiczne u potomstwa) i teratogennych (zmiany patologiczne w zarodkach lub
płodach).

Koncepcja najwyzszych
dopuszczalnych stężeń



Koncepcja dopuszczalnych poziomów dla substancji chemicznych w
powietrzu środowiska pracy zakłada, że dla każdej substancji istnieje
stężenie, przy którym i poniżej którego u pracownika nie wystąpią żadne
szkodliwe zmiany w stanie zdrowia.



Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS), najwyższe dopuszczalne stężenie
chwilowe (NDSCh) i/lub najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP)
są to trzy kategorie normatywów higienicznych ustalane w Polsce.



Polska jest jednym z krajów, gdzie istnieje już od kilkunastu lat system
ustalania normatywów higienicznych, którego głównym ogniwem jest
Międzyresortowa Komisja ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i
Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia. W jej skład wchodzą
przedstawiciele resortów zdrowia, pracy, przemysłu, ochrony środowiska,
instytucji naukowych oraz pracodawców i związków zawodowych.

Obowiązki pracodawcy



Pracodawca jest zobowiązany do takiego wyposażenia i utrzymania
budynków, instalacji i maszyn, stanowisk pracy, organizacji procesu
technologicznego, aby nie następowało zanieczyszczenie
środowiska pracy lub było ono ograniczone do możliwie najniższego
poziomu, a dla substancji o ustalonych wartościach najwyższych
dopuszczalnych stężeń – do poziomu nieprzekraczającego tych
wartości.



Pracodawca jest również zobowiązany do badania stężeń substancji
chemicznych w celu ustalenia stopnia narażenia pracowników.



Do wykazu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń
wprowadzono oznakowania, które dostarczają istotnej informacji o
kierunku działania substancji chemicznej. Substancje o działaniu
żrącym oznakowano symbolem C, drażniącym – I, uczulającym – A,
rakotwórczym: rakotwórczym kat. 1 lub 2, o działaniu toksycznym
na płód – Ft i wchłaniających się przez skórę – Sk.
Podano również podstawy klasyfikacji substancji.

Najwyższe dopuszczalne stężenia
czynników chemicznych w środowisku
pracy

Wartość średnia ważona stężenia, którego

oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego

dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru

czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy,

przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno

spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia

oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

W załączniku wykaz dopuszczalnych stężeń

substancji chemicznych

Najwyższe dopuszczalne stężenie
chwilowe (NDSCh)

Wartość średnia stężenia, które nie powinno

Spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia

pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy

nie dłużej niż15 minut i nie częściej niż2 razy

w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie

krótszym niż 1 godzina.

Najwyższe dopuszczalne stężenie
pułapowe NDSP

Wartość

stężenia, która ze względu na

zagrożenia zdrowia lub życia

pracownika nie może być

w środowisku pracy przekroczone

w żadnym momencie.

Identyfikacja substancji chemicznych

występujących w zakładzie pracy



Każdy pracodawca, u którego w proce sie pracy są
produkowane, pakowane, stosowane, czy też przechowywane
substancje
i preparaty chemiczne – ma obowiązek spełnić wymagania
prawne nałożone przez obowiązujące przepisy. Nie
wywiązywanie się
z niektórych obowiązków nałożonych przez przepisy stanowi
wykroczenie, za które pracodawcy mogą być kara ni grzywną.



Czynniki chemiczne stwarzają szczególne zagrożenie dla
zdrowia lub życia osób na nie narażonych. Nie dopuszczalne jest
stosowanie czynników chemicznych bez uprzedniego ustalenia
ich stopnia szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia
odpowiednich środków profilaktycznych.



Bezpieczne stosowanie substancji i preparatów
chemicznych możliwe jest po zweryfikowaniu
i określeniu występujących w zakładzie
chemikaliów oraz zapoznaniu się z ich
właściwościami.
Po przeprowadzeniu takiej analizy pracodawca
ma
obowiązek sporządzenia spisu niebezpiecznych
substancji i preparatów chemicznych.
Spis ten powinien być na bieżąco aktualizowany.



W załączeniu publikacja PIP w zakresie tematu :
Czynniki chemiczne- obowiązki pracodawcy

Czynniki chemiczne -
dokumentacja
pracodawcy



Wykaz stosowanych niebezpiecznych substancji i preparatów
chemicznych,



Karty charakterystyk stosowanych niebezpiecznych substancji i
preparatów chemicznych,



Instrukcja bezpiecznej i higienicznej pracy z niebezpiecznymi
czynnikami chemicznymi na poszczególnych stanowiskach,



Podstawowe wymagania przy pracach szczególnie niebezpiecznych,



Instrukcja bezpiecznego magazynowania i składowania
bezpiecznych substancji i mieszanin chemicznych,



Wykaz prac szczególnie niebezpiecznych, Instrukcje bezpiecznej i
higienicznej pracy np:. przy produkcji laminatów instrukcja powinna
zawierać co najmniej specyfikę stosowanych materiałów,
technologię produkcji, wymagane środki ochrony indywidualnej,
wymagania dotyczące obsługi i konserwacji urządzeń i sprzętu
pomocniczego używanego podczas nanoszenia żelkotu na
powierzchnie kopyt,



Ocena ryzyka zawodowego z oszacowanym ryzykiem dla
występujących czynników chemicznych

Działania pracodawcy

Informacje dla pracowników dotyczące niekorzystnych skutków, które mogą powodować u

pracowników

substancje i preparaty chemiczne. Informacje te powinny być przekazywane w sposób jasny i

zrozumiały

Pracownicy stosujący substancję lub preparat niebezpieczny mają obowiązek zapoznania się z kartą

charakterystyki

oraz podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagrożenia.
Jako niebezpieczne klasyfikuje się substancje lub preparaty chemiczne:



właściwościach wybuchowych



właściwościach utleniających



skrajnie łatwo palne



wysoce łatwo palne



łatwo palne



bardzo toksyczne



toksyczne



szkodliwe



żrące



drażniące



uczulające



rakotwórcze



mutagenne



działające na rozrodczość



niebezpieczne dla środowiska

Karty charakterystyk substancji i
preparatów niebezpiecznych

zawierają dane dotyczące:

•producenta, importera lub dystrybutora –nazwa lub imię i nazwisko, adres
i numer telefonu, datę sporządzenia/datę aktualizacji,
•identyfikacji substancji/preparatu*,
•składu i informacji o składnikach,
•identyfikacji zagrożeń,

•pierwszej pomocy,

•postępowania w przypadku pożaru,
•postępowania w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska,
•postępowania z substancją/preparatem*i jej/jego*magazynowania,
•kontroli narażenia i środków ochrony indywidualnej,
•właściwości fizykochemicznych,
•stabilności i reaktywności,
•informacji toksykologicznych,
•informacji ekologicznych,
•postępowania z odpadami,
•informacji o transporcie,
•informacji dotyczących przepisów prawnych,

•innych informacji.
W załączeniu przykładowe karty

Substancje i preparaty niebezpieczne podlegają zgłoszeniu do Biura

do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych.



Wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem znajduje się w załączniku
do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. (Dz. U. nr 201, poz. 1674).



Kryteria i sposoby klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych wyszczególnione są w
rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. (Dz. U. nr 171, poz. 1666, zm.
Dz. U. nr 243/2004, poz. 2440).



Na każdym opakowaniu zawierającym niebezpieczną substancję lub preparat, zgodnie z
rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie oznakowania
opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (Dz. U. nr 173, poz.
90 1679, ze zm. 2004 r., Dz. U. nr 260 poz. 2595), powinna być trwale przytwierdzona
etykietka zawierająca następujące elementy:

-nazwa substancji lub nazwa handlowa preparatu, przeznaczenie preparatu
- nazwa lub imię i nazwisko, adres i numer telefonu producenta substancji lub preparatu, a w przypadku

substancji lub preparatów produkowanych za granicą także importera lub dystrybutora
wprowadzającego substancje lub preparat do obrotu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej nazwę
chemiczną lub nazwy chemiczne substancji obecnych w preparacie w oparciu o kryteria podane w
ww. rozporządzeniu

- znak lub znaki ostrzegawcze i napisy określające ich znaczenie
- zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia wynikającego z niebezpieczeństwa związanego ze stosowaniem

substancji lub preparatu (zwroty R)

- zwroty opisujące bezpieczne warunki stosowania substancji lub preparatu (zwroty S)



Minister Zdrowia określił również obowiązek dostarczenia karty charakterystyki niektórych
preparatów niezaklasyfikowanych jako niebezpieczne (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia
14 sierpnia 2002 r., Dz. U. nr 142, poz. 1194).



Niebezpieczne czynniki chemiczne są używane w
zakładach pracy powszechnie i stale, często jed
nak bez świadomości związanego z nimi ryzyka za
wodowego. Poznawanie stopnia szkodliwości mater
iałów i procesów technologicznych może stać się
kluczem do podejmowania przez pracodawców odpo
wiednich środków profilaktycznych. Specjaliści
z PIP prezentująróżnorodne przykłady zagrożeń
czynnikami chemicznymi, opisy wypadków przy pr
acy i chorób zawodowych, a także przykłady śro
dków profilaktycznych, koniecznych do zastosowa
nia w celu ograniczenia ryzyka zawodowego

.



Kampania europejska
Komitet Wyższych Inspektorów Pracy ( SLIC) w roku
2010 rozpoczął kampanię informacyjną i kontrolną w
26 państwach członkowskich UE i Norwegii, dotyczącą
oceny ryzyka związanego z używaniem niebezpieczny
ch czynników chemicznych w zakładach pracy pod hasł
em „Substancje chemiczne: poznaj, oceń i zapobiegaj
”, której celem jest poprawa bezpieczeństwa przy st
osowaniu niebezpiecznych substancji chemicznych. 



Działania krajowe
Państwowa Inspekcja Pracy jest realizatorem europej
skiej kampanii SLIC, która w Polsce skierowana jest
do małych i średnich zakładów pracy branży meblarski
ej oraz produkujących wyroby z włókien poliestrowo -
szklanych.

Sposoby ograniczenia niekorzystnego
wpływu na pracowników



Sposoby likwidacji lub ograniczenia źródeł zagrożeń chemicznych:

• zmiany w procesach technologicznych,
• zaprzestanie wykonywania procesów stwarzających szkodliwe

warunki pracy,

• automatyzacja, robotyzacja i hermetyzacja procesów

technologicznych,

• stosowanie środków ochrony zbiorowej,
• izolacja stanowisk pracy,
• prawidłowe magazynowanie oraz likwidacja odpadów,
• rotacja, skrócony i limitowany czas pracy,
• stosowanie środków ochrony indywidualnej,
• egzekwowanie przestrzegania przepisów bhp,
• profilaktyka medyczna i przestrzeganie zaleceń służby medycyny

pracy.

Stosowanie środków ochrony indywiduwalnej