Wiesława Sotwin

WYKŁAD VII.

Historia myśli psychologicznej
w Polsce

Plan

I. Przednaukowe początki myśli psychologicznej.
II. Kształtowanie się i rozwój psychologii
naukowej (w okresie do II wojny św.) -
psychologia introspekcyjna.

1. Pierwsze pracownie psychologii eksperymentalnej.
2. Psychologia ogólna: szkoła lwowska.
3. Psychologia wychowawcza.
4. Psychologia kliniczna.
5. Rozwój instytucjonalny i czasopisma.

III. „Nowa” psychologia (w okresie po II wojnie
światowej).

1. Odradzanie się psychologii po II wojnie światowej.
2. Koniec psychologii introspekcyjnej (przedwojennej).
3. Pawłowizm i psychologia materialistyczno-dialektyczna.
4. Teoria czynności i teorie regulacyjne.

IV. Podsumowanie: szkoła lwowsko-warszawska

.

Początki przednaukowe

• Średniowiecze: Witelo

(ok.1230-ok.1292)

- teoria władz psychicznych człowieka (w liście do magistra

Ludwika z Lwówka Śląskiego)

- koncepcja psychopatologii (jw.)
- teoria spostrzegania wzrokowego (w traktacie

optycznym)

• Odrodzenie: Andrzej Frycz Modrzewski

(ok.1503-

1572)

- twierdzenia co do właściwości natury ludzkiej w dziele „O

naprawie Rzeczypospolitej”

• Oświecenie: Jan Śniadecki

- koncepcje dot. fizjologicznych podstaw życia

psychicznego i

procesów poznawczych („Filozofia

umysłu ludzkiego, czyli

rozważny wywód sił i działań

umysłowych, 1821)

•

Michał Wiszniewski (1794-1865)

- typologia osobowości, oparta o rozróżnienie typów

intelektualnych

(„Charaktery rozumów ludzkich”, 1837)

•

Julian Ochorowicz (1850-1917)

- pierwszy w kraju docent psychologii empirycznej,

wykładowca

psychofizyki i psychofizjologii na

Uniwersytecie Lwowskim

- badacz i teoretyk hipnozy (Paryż)
- badacz zjawisk parapsychologicznych (mediumizmu)
- badacz nieświadomości, procesów kojarzenia, jaźni i

osobowości

- inicjator (1881) idei międzynarodowych kongresów

psychologii

(pierwszy taki kongres odbył się w 1889 r. w

Paryżu)

XIX-

wieczni pionierzy psychologii

naukowej

Pierwsze pracownie

psychologii eksperymentalnej

• Władysława Heinricha

(1865-1957)

na

Uniwerystecie Jagiellońskim (1897)

- wyraźnie eksperymentalny charakter: badania

psychofizyczne i

psychofizjologiczne

• Kazimierza Twardowskiego

(1866-1938)

na

Uniwersytecie Lwowskim (1907)

- głównie analiza pojęć (próba ustalenia polskich nazw

pojęć

psychologicznych)

• Edwarda Abramowskiego

(1869-1918)

na

Uniwersytecie
Warszawskim (1910)

- badania nad uwagą i pamięcią, w tym pamiecią utajoną,

czyli

podświadomością (kryptomnezją), a także

zjawiskiem modlitwy

Kształtowanie się i rozwój

psychologii ogólnej: szkoła lwowska

1. Kazimierz Twardowski: teoria czynności i
wytworów

(„O czynnościach i wytworach. Kilka uwag z

pogranicza psychologii, gramatyki i logiki”, 1912)

- każda czynność jest ukierunkowana na

powstanie

pewnego wyniku, czyli wytworu

- czynności i ich wytwory dzielą się na:

1/ fizyczne np. biegać - bieg,
2/ psychiczne, np. myśleć - myśl
3/ psychofizyczne, np. mówić - mowa

- wytwory psychiczne są nietrwałe, tj. myśl

istnieje tak długo jak długo myślimy, chyba że ją
zapiszemy, ale

wtedy jest to już wytwór

psychofizyczny

Kształtowanie się i rozwój

psychologii ogólnej: szkoła lwowska, cd.

2. Uczniowie Twardowskiego

a/ Władysław Witwicki

(1878-1947)

• teoria kratyzmu

(1907) - (gr. kratos - siła, moc,

władza)

- ambicja jest naturalnym mechanizmem wywołującym
nieustanne dążenie do górowania nad otoczeniem
- ten powszechny popęd do mocy może być zaspokojony przez
kratyzm
ujemny, tj. poniżanie siebie (np. poczucie winy) lub innych (np.
okrucieństwo), lub przez kratyzm dodatni tj. podnoszenie siebie
(np. egoizm) lub innych (np. szacunek)

• humanistyczna metoda interpretacji wytworów

- trafna interpretacja wytworów (zrozumienie ich) to odnajdywanie
związków, które łączą owe wytwory z ich źródłami, czyli
określonymi zjawiskami psychicznymi

b/ Mieczysław Kreutz (1893-1971)
• teoria i obrona introspekcji
• metodologia testów

- psychologiczna interpretacja wyników testów nie jest możliwa
bez znajomości czynności, które do tych wyników doprowadziły

3. Wspólne poglądy przedstawicieli szkoły
lwowskiej

a/ przedmiot psychologii: podmiotowe i

niepowtarzalne życie psychiczne

b/ narzędzia badawcze psychologii: introspekcja

i

interpretacja wytworów

Kształtowanie się i rozwój

psychologii ogólnej: szkoła lwowska, cd.

Warszawa
• Władysław Dawid (1859-1914) i Aniela Szycówna (1869-
1921)

- badania nad zasobem umysłowym dzieci, uczeniem się,

rozwojem pojęć moralnych

• Stefan Baley (1885-1952)

- działalność naukowa, dydaktyczna („Psychologia

wychowawcza

w zarysie”, 1938) oraz organizacyjna

(poradnie zawodowe i

wychowawcze)

• Maria Grzegorzewska (1888-1967)

- założycielka i długoletnia dyrektorka Instytutu Pedagogiki

Specjalnej

Kraków
• Stefan Szuman (1889-1972)

- badania nad rozwojem procesów i sprawności

poznawczych u

dziecka, a zwłaszcza jego myślenia i

mowy

Kształtowanie się i rozwój

psychologii wychowawczej

Kształtowanie się i rozwój

psychologii klinicznej

Psychiatrzy

• Tadeusz Bilikiewicz

(1901-1980),

Eugeniusz

Brzezicki

(1890-1974),

Jan Mazurkiewicz

(1871-1947)

• Kazimierz Dąbrowski

(1902-1980)

- inicjator ruchu w zakresie higieny psychicznej, twórca
Instytutu Higieny Psychicznej

Rozwój instytucjonalny psychologii

w okresie międzywojennym

• wzmacnianie już istniejących katedr (Kraków,
Lwów, Warszawa) i tworzenie nowych

- Poznań,
- Wilno,
- Katowice: Instytut Pedagogiczny,
- Warszawa: Wolna Wszechnica Polska, Instytut
Pedagogiki Specjalnej, Wychowania Fizycznego,

UW - katedra psychologii

wychowaczej,

- Kraków: katedra psychologii wychowawczej

• tworzenie placówek psychologii stosowanej, gł.
poradni zawodowych i wychowawczych

• Prace z Psychologii Doświadczalnej

(1913- 1915,

Warszawa, Edward Abramowski) - rocznik;

publikacja wyników

badań prowadzonych w laboratorium Abramowskiego

• Polskie Archiwum Psychologii

(1926, Warszawa,

Józefa Joteyko)

-

kwartalnik; w zasadzie wszystkie działy

psychologii, ale przewaga artykułów dot. psychologii rozwojowej i
wychowawczej, stąd w 1938 r. przyjmuje tytuł Psychologia
Wychowawcza

• Kwartalnik Psychologiczny

(1930, Poznań, Stefan

Błachowski);
wszystkie działy psychologii, sprawozdania z książek i przegląd
czasopism

• Psychotechnika

(1927, Warszawa, Tadeusz Klimowicz)

- kwartalnik; psychologia stosowana, gł. poradnictwo i dobór
zawodowy

Czasopisma w okresie do II wojny św.

Odradzanie się psychologii po

II wojnie św.

•

uruchomienie katedr psychologii

1/ istniejących przed wojną

- Warszawa (Witwicki, Baley),
- Kraków (Szuman),
- Poznań (Błachowski)

2/ na nowo powstałych uniwersytetach

- Wrocław (dwie: Kreutz, Słoniewska),
- Lublin (Tomaszewski),
- Toruń (Lewicki),
- Łódź (cztery: ogólnej - Dryjski, eksperymentalnej -

Geblewicz, wychowawczej - Librachowa i

rozwojowej -

Pieter)

• wznowienie działalności Instytutu Higieny Psychicznej i
zorganizowanie Wyższej Szkoły Higieny Psychicznej przez
K. Dąbrowskiego

•

publikacja nowych prac polskich psychologów

oraz wznowienia książek przedwojennych

m.in.

Psychologii Witwickiego

• wznowienie Psychologii Wychowaczej (1946) i
Kwartalnika Psychologicznego (1947), które w
1952 r. połączyły się w Przegląd Psychologiczny

• utworzenie Polskiego Towarzystwa
Psychologicznego z siedzibą w Poznaniu (1949)
(pierwszy przewodniczący: S. Błachowski)

Odradzanie się psychologii

po II wojnie św., cd.

• fala marksistowskiej krytyki psychologii „wyrosłej z
burżuazyjnego sposobu myślenia”

• przebudowa psychologii na zasadach pawłowizmu

- konferencja pawłowowska neurologów, psychiatrów i części
psychologów w Krynicy na przełomie lat 1950 i 1951

• w literaturze psychologicznej dominacja przekładów z
j. rosyjskiego

• zaprzestanie ukazywania się „Przeglądu
Psychologicznego”

Koniec psychologii introspekcyjnej

(przedwojennej)

Rosyjska refleksologia

•

pojęcie odruchu

- opisano w I poł. XIX (1832 r. - ang. fizjolog M. Hall w

rozróżnił

odruch i czynność dowolną)

• refleksologia Władymira Biechtieriewa (1857-1927) i
fizjologia wyższych czynności nerwowych Iwana P.
Pawłowa (1849-1936)

- krytyka psychologii introspekcyjnej
- stosowane metod obiektywnych
- podstawowa kategoria: odruch

• rozkwit szkoły Pawłowoskiej

- Nagroda Nobla dla I. Pawłowa w 1904 r.
- efektywność jego metody eksperymentalnej
- uwarunkowania polityczne (ideologiczne)

Pawłowizm

• nauka Pawłowa wkroczyła do psychologii z
początkiem lat 50. XX wieku, najpierw w ZSRR, a
potem w krajach „demokracji ludowej” i stała się w
niej pawłowizmem, tj. ruchem przekraczającym
naukę Pawłowa, w którym podejmowano próby
wyjaśniania wszelkich zjawisk psychicznych na bazie
pawłowoskich pojęć: odruchu warunkowego,
hamowania, układu sygnałowego itp.

• pawłowizm został oficjalnie uznany za jedynie
właściwą podstawę wszelkich teorii psychologicznych,
a pośrednio również pedagogicznych

•

uruchomienie samodzielnych studiów psychologicznych

- w 1950 r. w Warszawie przez Tadeusza Tomaszewskiego
- następnie w Krakowie i Poznaniu

• krytyka psychologii okresu stalinowskiego na walnym
zebraniu PTP we Wrocławiu w 1956 r. oraz na krajowej naradzie
psychologów w 1957 r.

• wzrost kontaktów naukowych z zagranicą i szeroki
dopływ literatury światowej

• uruchomienie czasopism

- „Przegląd Psychologiczny” (S. Błachowski)
- „Studia Psychologiczne” i „Monografie Psychologiczne”

(T.

Tomaszewski)

- „Polish Psychological Bulletin” (J. Strelau)

Rodzenie się „nowej” psychologii

(po październiku’56)

•

ograniczenie - po XX Zjeździe Rad (1953 r.) - roli pawłowizmu

na rzecz świadomościowej koncepcji psychiki w ujęciu
materialistyczno-dialektycznym

• założenia tej koncepcji pochodzące od Lenina:

- psychika to subiektywne odzwierciedlenie

obiektywnej

rzeczywistości, tj. materii w

ruchu

Duch nie istnieje niezależnie od ciała, duch jest

wtórny, jest

funkcją mózgu, odbiciem świata

zewnętrznego. (...)

Materializm uznaje wrażenia,

spostrzeżenia,

przedstawienia i w

ogóle świadomość człowieka za obraz

rzeczywistości

obiektywnej (Lenin, 1909/1949, s. 72 i n.,

za:

Pieter, 1974, s. 203).

- psychika jest jakościowo nową - najwyższą - formą

przejawiania się materii w rozwoju

dialektycznym bytu

Materialistyczno-dialektyczna

koncepcja psychiki

Materialistyczno-dialektyczna

koncepcja psychiki, cd.

•

Siergiej L. Rubinsztejn (1889-1960)

- świadomość jest właściwym i jedynym przedmiotem

badań

psychologicznych

Swoista sfera zjawisk, które bada psychologia,

wyodrębnia

się wyraźnie. Są to nasze spostrzeżenia,

myśli, uczucia,

nasze dążenia, zamiary,

życzenia itp. - to wszystko co

stanowi treść

wewnętrzną naszego życia i co jest jak gdyby

dane

nam bezpośrednio jako przeżycie (Rubinsztejn, 1962,

s.

3 i n., za: Pieter, 1974, s. 205)

- zjawisko psychiczne jest zawsze czyjeś (subiektywizm)
i odnosi się do czegoś (intencjonalność)

Jeżeli przynależność do jednostki, do podmiotu jest

pierwszą istotną cechą zjawiska

psychicznego, to jego

stosunek do

przedmiotu niezależnego od psychiki, od
świadomości - jest jego

drugą, nie mniej istotną cechą

(j.w.)

Teoria czynności

Tadeusza Tomaszewskiego

(1910-2000)

(wczesne lata 60.)

•

każdy organizm, by żyć, musi regulować swoje relacje z

otoczeniem zewnętrznym

• najwyższą formą regulacji stosunków człowieka z
otoczeniem jest czynność, czyli zachowanie
ukierunkowane na osiągnięcie określonego stanu
końcowego i zorganizowane ze względu na możliwość jego
osiągnięcia (człowiek jest podmiotem czynności)

• ale treść i kierunek zachowania człowieka zależy także - i to w
dużej mierze - od sytuacji, w której się znajduje (a sytuacja to
dynamiczny układ wartości i możliwości)

• przedmiotem psychologii są wyższe czynności istot żywych (i
mechanizmy, od których one zależą, takie jak spostrzeganie,
myślenie etc.)

Teoria(-e) regulacyjna(-e)

•

teorie osobowości (Janusza Reykowskiego, Wiesława

Łukaszewskiego, Kazimierza Obuchowskego i in.)

a/ Regulacyjna Teoria Osobowości (RTO) Janusza

Reykowskiego

(lata 70.)

- osobowość jest systemem regulującym zachowanie

człowieka, a przez nie jego stosunki z

otoczeniem i dzięki

temu zdolnym do własnego rozwoju

- osobowość jest systemem wewnętrznej organizacji

funkcjonalnej, złożonej z:
- sieci poznawczej
- sieci wartości
- sieci operacyjnej
- systemu popędowo-emocjonalnego

Teoria(-e) regulacyjna(-e),

cd.

•

Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) Jana Strelaua,

Andrzeja Eliasza, Tatiany Klonowicz, Jana Matysiaka (lata
80.)

- temperament jest jednym z regulatorów zachowania
- temperament odnosi się przede wszystkim do formalnych

właściwości zachowania, tj. cech energetycznych i

czasowych

• teorie regulacyjne to teorie, według których

- zachowanie człowieka reguluje jego stosunki ze

środowiskiem zewnętrznym

- zachowanie to jest z kolei regulowane przez umysł

(system

wiedzy, osobowość, temperament itd.)

- umysł (system wiedzy, osobowość , temperament

itd.) jest z kolei regulowany przez zachowanie i
środowisko zewnętrzne

Podsumowanie

Rozwój myśli psychologicznej i psychologii w Polsce
przebiegał do pewnego stopnia inaczej niż na świecie:

• w dużej mierze zależny był od uwarunkowań politycznych
(brak suwerenności, pawłowizm, psychologia materialistyczno-
dialektyczna)

• niektóre wielkie szkoły psychologiczne - psychoanaliza,
behawioryzm, psychologia humanistyczna - w zasadzie Polskę
ominęły

• ukształtowała się specyficzna myśl psychologiczna,
określana jako szkoła lwowsko-warszawska (Twardowski i
jego uczniowie, Tomaszewski i jego uczniowie), w której
rozwijana jest teoria czynności jako najwyższej formy regulacji
stosunków człowieka z jego otoczeniem