wykład 1

Czym jest prawo?

Quid ius – quid iuris

Różne działy wiedzy prawniczej:

1.

filozoficzna wiedza na temat prawa: zajmuje się quid ius, czyli czym jest prawo

1.

nauki dogmatycznoprawne i sztuka prawa: znajomość wybitnie praktyczna dążąca
do wskazania tego, co jest sprawiedliwe w konkretnych stosunkach życia
społecznego: quid iuris, czyli: co jest prawem.

ius est ars boni et aequi

co to jest ars iuris

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi

ius - czyli to, co przysługuje danej osobie (prawo)

iustitia - iuris prudentia

iuristae

iuris dictio

XIX-wieczna zamiana paradygmatu

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

Kiedy i jak człowiek zaczął zastanawiać się nad naturą prawa?

W jaki sposób nauka wypracowała to pojęcie?

Co myśleli o nim filozofowie i prawnicy dawnych epok?

Dlaczego należy być posłusznym ustanowionej władzy i ustawom?

Dlaczego możemy odróżnić to, co sprawiedliwe od tego, co nim nie jest?

Dlaczego należy spłacać długi, unikać oszustwa oraz nie wyrządzać innym szkód na

osobie albo na mieniu?

„Sprawiedliwość polityczna jest bądź przyrodzona, bądź stanowiona. Przyrodzona jest ta,

która ma wszędzie ten sam walor, a nie dopiero dzięki czyjemuś takiemu lub

przeciwnemu mniemaniu; stanowiona zaś jest sprawiedliwość, jeśli pierwotnie nie ma

różnicy, czy jest tak czy owak, ale skoro raz zostało coś ustanowione, to nie jest już

wszystko jedno”. (Etyka nikomachejska, 1134 b; ks. V, c. 7).

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

Kreon: A ty mów krótko, w kilku słowach tylko, czy znałaś zakaz, by tego nie czynić
Antygona: Rzecz jasna – znałam, wszak był ogłoszony.
Kreon: Ważyłaś się jednak przekroczyć me prawa?
Antygona: Nie Zeus mi przecież ten zakaz ogłosił ani też Dike, mieszkanka Podziemia,

takich wśród ludzi praw nie wyznaczyła. Nie sądzę także, by twe obwieszczenia
znaczyły więcej niż te prawa bogów, co niepisane, stałe są i wieczne; śmiertelny
człowiek łamać ich nie może: są bez początku i zawsze żywe. Nie chciałam z lęku
przed butnym zakazem byle człowieka narażać się bogom.”

(Sofokles, Antygona)

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

Staatsangehörigkeitsbeschluß I
Orzeczenie Federalnego Sądu Konstytucyjnego z 14 lutego 1968 roku (BVerfGE 23, 98, 2

BvR 557/62). dotyczyło §2 11. rozporządzenia do ustawy o obywatelstwie Rzeszy

„§2 Żyd traci niemieckie obywatelstwo: a) jeśli w chwili wejścia w życie niniejszego

rozporządzenie posiada zwyczajowe miejsce pobytu za granicą, b) jeśli później
przenosi miejsce swojego zwyczajowego pobytu za granicę”.

Przedmiotem rozstrzygnięcia FSK było zagadnienie, czy prawem właściwym dla

dziedziczenia po adwokacie narodowości żydowskiej, który podpadał pod to
rozporządzenie było prawo niemieckie czy holenderskie. Ponieważ człowiek ten
najpewniej zginął w 1942 roku, nie było możliwe przywrócenie obywatelstwa na
podstawie art. 116 ust. 2 niemieckiej ustawy zasadniczej z 1949 roku, przez złożenie
wniosku lub przyjęcie miejsca zamieszkania na terenie Niemiec.

Art. 116 ust. 2: Wcześniejszym obywatelom niemieckim, których pozbawiono ze względów

politycznych, rasowych lub religijnych przynależności państwowej w okresie między
30 stycznia 1933 roku a 8 maja 1945 roku oraz ich potomkom, przyznaje się ponownie
obywatelstwo na ich wniosek. Nie uważa się ich za pozbawionych obywatelstwa, jeśli
po 8 maja 1945 roku zamieszkali w Niemczech i nie wyrazili przeciwnej woli.

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

orzeczenie w sprawie deportacji (wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Najwyższego z

29 stycznia 1953, BGHSt 2, 234, 1 StR 563/51. - Deportationsurteil I)

Sprawa dotyczyła czterech byłych członków Gestapo, którzy w latach 1941-45

uczestniczyli w wielu wywózkach Żydów z Württembergi na wschód. Po 1944
postawiono im zarzut pomocnictwa w pozbawieniu wolności w związku z pełnieniem
funkcji publicznej i ze skutkiem śmiertelnym. To wymagało wykazania, że oskarżeni
wiedzieli, lub przynajmniej liczyli się z taką możliwością, że pozbawienie wolności
było bezprawne, działali w odpowiednim zamiarze (strona subiektywna). Dla oceny
strony subiektywnej konieczne było więc również zbadanie ważności norm, które
mogły usprawiedliwiać deportacje (czy deportacje były bezprawne, czy nie).
Podstawa prawna deportacji: przede wszystkim rozporządzenie Prezydenta Rzeszy z
28 lutego 1933 roku o ochronie narodu i państwa.

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

Sprawa People v. Kimura

Fumiko Kimura, młoda Japonka mieszkająca wraz z rodziną w Kalifornii, dowiedziała się,

że jej mąż zdradza ją od trzech lat. Postanowiła więc popełnić rytualne samobójstwo i
utopić się w oceanie wraz z dójka dzieci: 6-miesięczną córeczką Yuki i 4-letnim
synkiem Kazutuka. Rzecz rozegrała się na plaży w Santa Monica 29 stycznia 1985 rok.
Fumiko przeżyła próbę samobójczą, jednak jej dwoje dzieci zginęły.

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

W jaki sposób powinienem postępować w stosunku do innych; jak powinien działać

względem innych jako ludzi?

Oceny tej dokonuje z pewnego określonego i szczególnego punktu widzenia: co jest

należne; niezależnie od tego, czy bezpośrednią podstawą długu jest ludzki byt jako

taki, konwencja czy też zdarzenie – jest to działanie sumienia prawnego.

Istnienie sumienia skłania do postawienia pytania, czy istnieją normy, obowiązki, prawa

itd., które mają swe źródło poza tym, co zostało ustanowione przez człowieka i

społeczeństwo. Jest sensowne pytać, ponieważ sumienie ocenia również dobro i zło,

sprawiedliwość i niesprawiedliwość praw stanowionych przez ludzkie społeczeństwo,

co byłoby nie do przyjęcia, jeżeli nie istniałaby pewna norma niepozytywna, według

której oceniano by ustawy pozytywne.

Gdy zachodzi sprzeciw sumienia, bez założenia istnienia ponadpozytywnego kryterium,

nakaz rozumu sprzeciwiający się przestrzeganiu ustaw pozytywnych należałoby

uznać za przejaw choroby psychicznej.

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

•

refleksja nad konkretnym porządkiem prawnym obowiązującym w polis

•

dwoistość prawa naturalnego i prawa pozytywnego

•

jedność systemu prawnego

•

rzeczy właściwe dla natury (physikón) i rzeczy właściwe dla ustawy (nomikón)

ius positivum, ius naturale - podział przyjęty przez szkołę bolońską

„Pozytywny” (łac. positivus, positus) od positio (stąd wersje lex posita, lex positionis):

stanowiony, odnosi się do czegoś niepochodzącego z natury, do prawa

wynikającego z zachowania społecznego (mos) albo ogłoszonego przez

ustawodawcę (lex).

„Naturalny” w pojęciu prawo naturalne odnosi się do elementów porządku prawnego

właściwych dla samego bytu człowieka, czyli: w bycie człowieka tkwi pewna norma –

i to norma imperatywna – jego działania, w bycie ludzkim istnieją rzeczy, które do

niego należą (prawa) w odniesieniu do innych.

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

Coś należnego człowiekowi, co nie byłoby pozytywne musi albo pochodzić od władzy od

niego wyższej, albo nierozerwalnie wiązać się z ludzkim bytem, któremu pewne

rzeczy należą się ze względu na jego godność.

W efekcie człowiek, poznając siebie, odkrywa dwa podstawowe aspekty swego bytu: fakt

stworzenia (status bycia stworzonym) oraz godność.

Najpierw poznaje fakt stworzenia, że człowiek zaczął istnieć w pewnym momencie w

historii i jest zależny od wyższego Bytu (Boga).

Dlatego porządek moralny i prawo nieustanowione przez człowieka utożsamiano

początkowo z prawem boskim.

W politeizmie: ubóstwienie prawa na dwa sposoby: albo wyobrażając sobie boga lub

boginię prawa (sprawiedliwości) albo przyznając określonemu bogowi moc

stanowienia prawa.

Jest to prehistoria pojęcia prawa, w tym prawa naturalnego, którego idea narodzi się

dopiero w cywilizacji grecko-rzymskiej.

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

okres mitologiczny - sprawiedliwość i prawo zostały spersonifikowane jako boginie. Mit:

sposób na wyrażenie idei, że sprawiedliwość i prawo nie bazują jedynie na ustawie i

przekonaniach ludzi, lecz również, i przede wszystkim, biorą początek z istniejącej

uprzednio rzeczywistości.

VII i VI w. p. n. e. – ewolucja idei sprawiedliwości (oraz prawa) oddawanej za pomocą

dwóch terminów: thémis i dike. Pierwsze pojęcie odnosiło się do woli bogów, drugie

zaś oznaczało logos, czyli rozum rządzący światem.

Thémis - pojęcie odnosiło się do woli bogów.

Jej uosobieniem jest Temida (córka Uranosa i Gai, drugiej żony Zeusa) - rządziła

porządkiem wszystkich rzeczy.

Jest to woluntarystyczna koncepcja obowiązywania prawa zakładała istnienie miary

zewnętrznej w stosunku do danej rzeczywistości, dlatego nie można było mówić o

miarach lub normach nieodłącznie związanych z rzeczą.

Od mitu do filozofii – kształtowanie się refleksji

quod ius

Dike - córka Zeusa i Temidy.

Pierwotnie oznaczało regułę wewnętrzną w stosunku do bytu, opisującą sposób jego

funkcjonowania.

W odniesieniu do prawa i społeczeństwa: oznacza logos, czyli rozum rządzący światem,

miarę tkwiącą w rzeczach, w ich wnętrzu - rozumiana jako wymiar samego bytu

rzeczy, nie zaś jako boski porządek, który ingeruje we właściwy porządek naturalny

oraz go zastępuje.

díkaiosyne - stosowanie lub praktykowanie porządku regulującego stosunki

międzyludzkie.

Ukształtowaniu się pojęcia dike towarzyszy dostrzeżenie wewnętrznego porządku

życia społecznego oraz wszystkich innych rzeczy.

Zagadnienia na egzamin

Czym zajmuje się filozofia prawa?

Jakiego rodzaju sztuką jest uprawianie prawa?

Jaki jest związek sztuki prawa ze sprawiedliwością?

Na czym polega XIX-wieczna zamiana paradygmatu sztuki prawa?

Case study granicznych problemów prawa

Ius naturale a ius positivum

Jedność systemu prawnego

Themis i Dike – znaczenie rozróżnienia

literatura

Javier Hervada, Historia prawa naturalnego, ss. 11-27

Javier Hervada, Prawo naturalne. Wprowadzenie, ss. 7-12; 177-182.