ENCYKLOPEDIA PRAWA

Prowadzący: dr Wojciech Gliniecki

WYKŁAD 6

I. Luki w prawie

II. Domniemania

III. Kolizja norm

IV. Źródła prawa

I. LUKI W PRAWIE

Luka w prawie – brak norm dla takiego stosunku

społecznego, który – biorąc pod uwagę całokształt

obowiązującego ustawodawstwa – powinien zostać

uregulowany.

Rodzaje luk w prawie:

1) Luki rzeczywiste:



luka techniczna (konstrukcyjne) – proceduralna niekompletność

regulacji, która utrudnia lub uniemożliwia podjęcie decyzji (np. dany

organ jest wybierany przez ciało kolegialne, co do którego nie

określono quorum lub większości potrzebnej do dokonania wyboru).



luka swoista – brak przepisów, które zgodnie z innymi przepisami

powinny być wydane, a których brak uniemożliwia podjęcie decyzji.

2) Luki pozorne (aksjologiczne):



luka extra legem – ujemna ocena faktu, że pewne sprawy nie są

uregulowane,



luka contra legem – ujemna ocena faktu, że pewne sprawy są

uregulowane, a zdaniem oceniającego nie powinny być,



luka intra legem – ocena, że sformułowanie określonego przepisu jest

zbyt nieprecyzyjne i powinno zostać uściślone.

Metody wypełniania luk w prawie:

- analogia ustawy (analogia legis) – występuje w sytuacji, kiedy do

określonego stanu faktycznego stosowane są normy prawne

odnoszące się do innego podobnego stanu.

- analogia prawa (analogia iuris) – występuje w sytuacji, kiedy istnieją

luki w uregulowaniach prawnych dotyczących

specyficznych spraw, które nie są podobne do żadnych innych

uregulowanych w ustawie.

Stosowanie analogii jest niedopuszczalne w prawie karnym (nullum
crimen sine lege).

II. Domniemania

Domniemania prawne – szczególnego rodzaju reguły

dokonywania prawnie wiążącego ustalania faktów w

procesie poznawczym.

Domniemania ograniczają zastosowanie prawdy materialnej

(obiektywnej) w procesie stosowania prawa.

Rodzaje domniemań prawnych:

1) domniemania prawne formalne – z mocy ustanowienia

prawodawcy należy przyjąć, że ma lub miał miejsce

stan faktyczny określonego rodzaju, dopóki nie zostanie

wykazane, że ma czy miał miejsce stan przeciwny.

Przykłady:

- zasada domniemania dobrej wiary (art. 7 Kodeksu cywilnego),

- zasada domniemania, że dziecko urodziło się żywe (art. 9 Kodeksu

cywilnego,

- zasada domniemania niewinności (art. 5 § 1 Kodeksu postępowania

karnego).

2) Domniemania prawne materialne – z mocy

ustanowienia prawodawcy należy przyjąć pewien fakt B

za ustalony, jeżeli należycie został ustalony fakt A.

- preasumptio iuris ac de iure – ustalenie faktu B jest

niepodważalne,

- presumptio iuris tantum – ustalenie faktu B może być

obalone, jeśli zostanie wykazane w pewien sposób,

czasami w sposób kwalifikowany, iż mimo tego, że

wystąpił fakt A, to jednak fakt B nie miał miejsca.

Domniemania prawne:

- określają, na kim spoczywa ciężar dowodu, ciężar wykazywania

faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy,

- ułatwiają sytuację strony z reguły społecznie słabszej.

Od domniemań prawnych należy odróżniać

domniemania faktyczne – przesłanki ogólne,

czerpanego z zasobu wiedzy członków organu

orzekającego.

III. KOLIZJA NORM

Kolizja przepisów prawnych – sytuacja, w której stosunek

prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem

(zespołem przepisów), które się wzajemnie wykluczają.

I. Kolizja przepisów prawnych w czasie:

Instrumenty rozwiązywania kolizji:

1) przepisy przejściowe lub wprowadzające,

2) zasada lex posterior derogat legi priori,

Wyjątek: jeżeli ustawa późniejsza ma charakter ogólny, a wcześniejsza

miała charakter specjalny (lex specialis derogat legi generali).

3) zasada lex retro non agit,

4) zasada nullum crimen sine lege (w prawie karnym).

II. Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni:

Do kolizji może dojść między:

1) przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach

kraju:

Możliwe w krajach, gdzie całe prawo lub jego

poszczególne dziedziny nie zostały zunifikowane.

2) przepisami różnych państw:

Rozwiązywaniu konfliktów w tej dziedzinie służą przepisy

kolizyjne, stanowione przez każde państwo.

Prawo międzynarodowe prywatne – przepisy kolizyjne

dla kilku dziedzin prawa (cywilne, rodzinne).

Zasady wykształcone w stosunkach międzynarodowych

respektowane przy tworzeniu przepisów kolizyjnych w

dziedzinie prawa cywilnego i rodzinnego:

- w zakresie prawa osobowego stosuje się przepisy

państwa ,którego obywatelem jest dana osoba (lex

patriae),

- w zakresie prawa rzeczowego stosuje się przepisy

państwa, na którego terenie rzecz się znajduje (lex rei

sitae),

- w zakresie oceny umów i innych aktów prawnych oraz

oceny ich formy prawnej, stosuje się przepisy państwa,

na terytorium którego miało miejsce zawarcie umowy

(lex regit actum).

IV. ŻRÓDŁA PRAWA

Znaczenia pojęcia „źródła prawa”:

1) Źródła prawa w sensie formalnym (fontes iuris

oriundi) – każdy akt, dokument lub decyzję, którą w

danym systemie prawa uważa się za źródło norm

prawnych.

2) Źródła poznania prawa (fontes iuris agnoscendi) –

wszelkiego rodzaju dokumenty lub obiekty na

podstawie których można ustalić treść norm prawnych.

- oficjalne (urzędowe dzienniki promulgacyjne, w krajach systemu

common law – sama decyzja sądu, w którym precedens jest

zawarty),

- nieoficjalne (gazety, książki, informacje telewizyjne).

3) Źródła prawa w sensie materialnym – czynniki

społeczne, polityczne i ekonomiczne, które warunkują

treść prawa

(panujące ideologie, przekonania moralne i religijne,

układ sił politycznych, sytuacja ekonomiczna).

4) Samoistne i niesamoistne źródła prawa:

- samoistne źródło prawa – każda reguła lub zasada, która

może być samodzielnym źródłem praw i obowiązków

adresatów norm

(np. konstytucja, ustawa, akty legislacji

delegowanej)

,

Sporny jest status aktów legislacji autonomicznej wykazujących

daleko idące podobieństwo do aktów prawa wewnętrznego (akty i

reguły stanowione przez organizacje pozapaństwowe w rodzaju

stowarzyszeń, korporacji zawodowych i gospodarczych, kościołów i

związków wyznaniowych, grup etnicznych).

- niesamoistne źródło prawa – wszystkie normy i

materiały, które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy

aktu stosowania prawa

(np. orzeczenia sądowe, reguły

egzegezy, poglądy doktryny, materiały przygotowawcze komisji
legislacyjnych, materiały komparatystyczne)

.

I. PRAWO MIĘDZYNARODOWE:

Samoistne źródła prawa międzynarodowego:

- umowy (traktaty) międzynarodowe,

- zwyczaj międzynarodowy,

- zasady ogólne prawa międzynarodowego,

- prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych.

Wskutek procesów globalizacyjnych wzrasta rola tego prawa.

Większość państw uznaje zasadę prymatu prawa

międzynarodowego nad własnym prawem wewnętrznym. Istnieje

tendencja, aby nadać norm tego prawa charakter ius cogens –

wyłączający zgodę państwa na podporządkowanie się normom tego

prawa.

Niesamoistne źródła prawa międzynarodowego:

- orzecznictwo sądów międzynarodowych,

- doktryna,

- deklaracje i zalecenia organizacji międzynarodowych.

II. PRAWO EUROPEJSKIE:

Dnia 1 maja 2004 roku Rzeczypospolita Polska stała się

członkiem Unii Europejskiej i na podstawie art. 91

Konstytucji prawo europejskie stało się częścią

polskiego prawa wewnętrznego, w związku z czym:

- prawo europejskie podlega bezpośredniemu stosowaniu na terenie

państwa polskiego,

- w razie wystąpienia kolizji prawo europejskie ma pierwszeństwo nad

normami prawa wewnętrznego.

Cechy prawa europejskiego:

1) mieszany charakter – Traktaty założycielskie Unii mają

charakter umów międzynarodowych, jednocześnie

normy unijne mogą nakładać obowiązki lub przyznawać

uprawnienia także obywatelom państw członkowskim i

ich instytucjom, regulują również materie typowe dla

prawa wewnętrznego (prawo administracyjne,

podatkowe).

2) bezpośrednie stosowanie w państwach członkowskich –

prawo wspólnotowe stanowi niezależna od porządku

prawnego narodowego i międzynarodowego

podstawę skarg i roszczeń obywateli i instytucji państw

członkowskich.

3) brak ścisłego rozgraniczenia aktów tworzenia i

stosowania prawa – zdarza się, że adresatami dyrektyw

są indywidualnie oznaczone państwa, natomiast

adresatami decyzji wszystkie państwa.

Podział źródeł prawa europejskiego:

A. Prawo pierwotne:

- traktaty założycielskie wraz z załącznikami i protokołami

(Traktaty Rzymskie z 1957 r., Traktat z Maastricht itd.),

- traktaty akcesyjne (traktaty o przystąpieniu do Unii

Europejskiej).

B. Prawo pochodne:

Ich cechą charakterystyczną jest to, że są wydawane na podstawie

aktów prawa pierwotnego, a ich zgodność z tym prawem jest badana

przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości.

- rozporządzenia:



stanowią podstawowy instrument regulacyjny we Wspólnocie,



adresatem są państwa członkowskie, ich obywatele i instytucje,



mają moc wiążącą i wiążą w całym zakresie,



wydawane przez Radę Unii Europejskiej przy współudziale

Parlamentu i Komisji Europejskiej,

- dyrektywy:



stanowią podstawowy instrument harmonizowania prawa państw

członkowskich,



wyłącznym adresatem są państwa członkowskie,



wiążą tylko co do rezultatu wskazanego w dyrektywie, pozostawiając

formy i sposoby jego realizacji państwom członkowskim,



wydawane przez Radę Unii Europejskiej przy współudziale

Parlamentu i Komisji Europejskiej,

- decyzje:



są aktami stosowania prawa unijnego,



adresat jest indywidualnie oznaczony,



wydawane przez Radę Unii Europejskiej, Komisję Europejską i

Europejski Bank Centralny.

- umowy międzynarodowe zawierane przez Unie lub

Wspólnoty z innymi podmiotami

(państwami, organizacjami

międzynarodowymi)

.

- zasady ogólne prawa wspólnotowego

(ukształtowane pod

wpływem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości,

m.in. lex retro non agit, zasada dobrej wiary, ochrony praw nabytych,
zakaz nadużywania prawa)

.

Niesamoistne źródła prawa europejskiego:

- zalecenia (rekomendacje) i opinie,

- deklaracje, obwieszczenia, komunikaty itp.,

- orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości,

- akty prawa wewnętrznego określające sposób procedowania
instytucji unijnych (regulaminy, statuty).

III. PRAWO KRAJOWE:

A. Źródła powszechnie obowiązującego prawa w

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej:

1) Konstytucja:

- akt normatywny o najwyższej mocy prawnej,

- uchwalany i zmieniany w specjalnym trybie, bardziej

rygorystycznym niż ten dotyczący ustaw,

- regulujący podstawy ustroju politycznego, społecznego

i ekonomicznego w państwie i formułujący katalog

podstawowych praw

i wolności obywatelskich,

- jego przepisy stosuje się bezpośrednio.

2) umowy międzynarodowe, akty prawa

europejskiego i ustawy:

- umowa międzynarodowa ratyfikowana za zgodą

parlamentu wyrażoną w ustawie w razie kolizji ma

pierwszeństwo nad ustawą,

- ratyfikowane umowy międzynarodowe stają się częścią

prawa wewnętrznego i mogą być stosowane

bezpośrednio,

- od momentu wstąpienie do Unii Europejskiej Polska

zgodziła się respektować zasadę prymatu prawa

europejskiego nad aktami prawa wewnętrznego z

wyłączeniem Konstytucji,

- ustawy stanowią podstawową formę legislacji.

Materie ustawowe – kwestie szczególnie istotne z

punktu widzenia obywateli, które w krajach

demokratycznych mogą być uregulowane wyłącznie w

ustawie

(m.in. prawa i obowiązki obywateli, przepisy prawa

karnego, przepisy podatkowe, gospodarka finansowa państwa,

ustanawianie monopolów, uchwalenie budżetu, wprowadzanie

stanów nadzwyczajnych, normy regulujące strukturę państwa i

samorządów).

3) Rozporządzenia:

- wydawane przez Prezydenta, Radę Ministrów i

ministrów,

- wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego,

- akty wykonawcze w stosunku do ustawy,

4) Akty prawa miejscowego:

- akty tworzone przez organy samorządu terytorialnego

oraz terenowe organy administracji rządowej,

- wydawane tylko na podstawie upoważnienia

ustawowego i w jego granicach,

- zasięg obowiązywania terytorialnie ograniczony.

B. Akty normatywne wewnętrzne:

Uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i

ministrów, inne akty wydawane na podstawie upoważnienia

ustawowego (np. uchwały Zarządu Komisji Nadzoru Bankowego).