ENCYKLOPEDIA PRAWA

Prowadzący: dr Wojciech Gliniecki

WYKŁAD 2

I. Normy prawne i przepisy prawne

II. Stosunki prawne

III. Zdarzenia prawne

I. NORMY PRAWNE I PRZEPISY

PRAWNE

Norma prawna – zrekonstruowana z przepisu

prawnego dyrektywa postępowania, która w

najprostszym przypadku musi odpowiadać

wyczerpująco co najmniej na dwa pytania:

- „kto i w jakich okolicznościach”,

- „jak powinien się zachować”.

Przepis prawny – elementarna jednostka

systematyzacyjna danego tekstu prawnego

(np. paragraf, ustęp, punkt, litera).

KONCEPCJE BUDOWY NORMY PRAWNEJ:

Hipoteza – element normy prawnej określający

adresata normy oraz okoliczności, w których

powinien on zachować się w sposób

przewidziany przez normę.

Dyspozycja – element normy prawnej

nakładający na adresata normy prawnej

określone uprawnienia lub obowiązki.

Sankcja – element normy prawnej określający

konsekwencje, jakie nastąpią w przypadku,

gdyby adresat normy zachował się niezgodnie

z normą.

Wyróżnia się następujące koncepcje budowy

normy prawnej:

1) dwuczłonowe:

H > D

H > S

2) trójczłonowa:

H > D/S

3) dwuczłonowa norm sprzężonych:

H1 > D/H2 > S

(reguła sankcjonowana – H1 > D, reguła

sankcjonująca – H2 > S)

Ze względu na rozwój systemów promocyjnych w prawie

(N. Bobbio), za odpowiedniki norm sankcjonowanych i

sankcjonujących można uznać normy gratyfikowane i

normy gratyfikujące.

Podziały przepisów i norm prawnych:

1) Normy ogólne i indywidualne:

A. Normy indywidualne – normy, których adresat jest

oznaczony nazwą indywidualną.

B. Normy konkretne – normy odnoszące się do

zachowań jednorazowych.

C. Normy generalne – normy, w których adresat jest

określony przez wskazanie jego cech, a więc nazwą

generalną.

D. Normy abstrakcyjne – normy odnoszące się do

zachowań powtarzalnych.

Normy generalno-abstrakcyjne (C. i D.) – normy ogólne.

Akty tworzenia prawa – akty normatywne, w których są zawarte

normy ogólne.

Normy indywidualno-konkretne (A. i B.) – akty stosowania prawa.

Akty stosowania prawa – akt zastosowania normy prawnej do

indywidualnie oznaczonej osoby i nakładający na tę osobę

skonkretyzowany obowiązek lub przyznający jej skonkretyzowane

uprawnienie.

2) Przepisy nakazujące, zakazujące i

dozwalające.

3) Przepisy odsyłające i blankietowe:

Przepisy odsyłające – przepisy, które nie określają

uprawnień lub obowiązków, lecz odsyłają do innych

przepisów lub reguł.

- odesłanie systemowe,

- odesłanie pozasystemowe.

Przepisy blankietowe – przepisy, które odsyłają

zazwyczaj do aktów normatywnych, które mają zostać

wydane dopiero w przyszłości.

4) Przepisy dyspozytywne i imperatywne:

Przepisy bezwzględnie obowiązujące („ius cogens”) –

przepisy, których działanie nie może być wyłączone ani

ograniczone lub zmienione wolą stron.

Przepisy względnie obowiązujące („ius dispositivum”) –

przepisy, które stosuje się tylko wtedy, gdy strony nie

uregulowały swoich stosunków w odmienny sposób

niż to przewiduje dany przepis.

Przepisy semiimperatywne („ius semidispositivum”) –

przepisy wyznaczające stronie słabszej minimalny

zakres uprawnień (których nie można bardziej

ograniczyć) i maksymalny zakres obowiązków (których

nie można zwiększać).

5) Przepisy kompetencyjne:

Przepisy kompetencyjne – przepisy, które upoważniają

organy państwowe do:

- stanowienia norm,

- wydawania decyzji,

- dokonywania określonych czynności.

6) Normy programowe:

Normy programowe – normy wskazujące, jaki cel ma

osiągnąć adresat normy i pozostawiające wybór

środków realizacji tego celu do dyspozycji adresata

norm.

Normy programowe stanowią pochodną rozrostu funkcji

opiekuńczych i socjalnych współczesnego państwa.

7) Zasady prawa i zwykłe normy prawne:

Zasady uniwersalne – zasady całego systemu prawa.

Zasady części systemu prawa – zasady odnoszące się do

jednej lub kilku gałęzi prawa.

Treść zasady prawa może być:

- wyrażona explicite w tekście prawnym,

- wyprowadzona z tekstów prawnych za pomocą zabiegów

argumentacyjnych.

Kryteria odróżnienia zasad prawnych od zwykłych norm

prawnych:

- miejsce normy prawnej w hierarchii aktów

normatywnych,

- ocena normy jako pełniącej zasadniczą rolę w danym

systemie prawa, jego gałęzi lub instytucji (wewnętrzna

hierarchia aktów normatywnych),

- funkcja normy w procesach wykładni i stosowania

prawa.

Różnica pomiędzy zasadami i zwykłymi normami

prawnymi według R. Dworkina):

- zwykłe normy prawne mają sprecyzowany zakres

zastosowania, natomiast w przypadku zasad – bardzo

rzadko,

- zwykła norma prawna zostanie zastosowana tylko wtedy,

gdy zakres jej zastosowania został spełniony, natomiast

w przypadku zasady o jej zastosowaniu decyduje ocena

wagi i doniosłości danej zasady w

rozstrzygnięciu sprawy,

- sprzeczność zwykłych norm prawnych prowadzi do

konieczności uznania jednej z nich za nieobowiązującą,

tymczasem konflikt zasad nie prowadzi do derogacji

żadnej z nich.

II. STOSUNKI PRAWNE

Stosunek społeczny – stosunek zachodzący co najmniej

pomiędzy dwiema osobami, z których przynajmniej

jedna oddziaływa na drugą lub których postępowanie

wobec siebie albo innych osób jest w pewien sposób

uregulowane.

Rodzaje stosunków społecznych:

- stanowione (tetyczne),

- faktyczne.

Stosunek prawny – stosunek społeczny

uregulowany przez normy prawne.

Rodzaje stosunków prawnych:

- dwustronne,

- wielostronne.

ELEMENTY STOSUNKU PRAWNEGO:

1. Fakty prawne.

2. Podmioty stosunku prawnego.

3. Przedmiot stosunku prawnego.

4. Treść stosunku prawnego.

Ad 1.

Fakty prawne > Zdarzenia prawne (pkt. III wykładu).

Ad 2.

Podmioty stosunków prawnych są zrelatywizowane do

poszczególnych gałęzi prawa:

- Prawo konstytucyjne i administracyjne – obywatele i

organy państwa.

- Prawo międzynarodowe publiczne – państwa,

organizacje międzynarodowe, osoby fizyczne (w

pewnym zakresie).

- Prawo procesowe – sąd i strony procesowe (powód,

pozwany, oskarżyciel, oskarżony itd.).

- Prawo cywilne – osoby fizyczne i osoby prawne.

Osoba fizyczna – każdy człowiek od chwili

narodzenia do śmierci.



Zdolność prawna – zdolność do bycia podmiotem praw

i obowiązków.

Zdolność prawną posiada także dziecko poczęte

(nasciturus), który prawa i zobowiązania majątkowe pod

warunkiem, że urodzi się żywe.



Zdolność do czynności prawnych – zdolność do

nabywania praw i obowiązków za pośrednictwem

własnych działań.

Rodzaje zdolności do czynności prawnych:

- brak zdolności do czynności prawnych

(osoby poniżej 13

roku życia oraz ubezwłasnowolnione całkowicie)

,

- ograniczona zdolność do czynności prawnych

(osoby

między 13 a 18 rokiem życia oraz osoby ubezwłasnowolnione
częściowo)

,

- pełna zdolność do czynności prawnych

(osoby powyżej 18

roku życia i nieubezwłasnowolnione)

.

Osoba prawna – każda jednostka organizacyjna,

której przepisy prawne przyznają zdolność

prawną.

Osoba prawna działa za pośrednictwem swoich organów.

Organ osoby prawnej – osoba lub osoby, które mogą

działać w imieniu osoby prawnej, czyli: w jej imieniu

nabywać uprawnienia i zaciągać zobowiązania.

Kategorie osób prawnych:

- Skarb Państwa

(państwo występujące jako podmiot stosunków

cywilnoprawnych)

,

- państwowe osoby prawne

(np. przedsiębiorstwa, banki, szkoły

wyższe)

,

- inne osoby prawne

(jednostki samorządu terytorialnego, spółki

handlowe, banki, partie polityczne, fundacje, stowarzyszenia)

.

Osoby prawne można podzielić według typu

korporacyjnego (substratem ludzie) i fundacyjnego
(substratem majątek).

Ad 3.

Przedmioty stosunku prawnego:

A. Rzeczy:

- ruchomości,

- nieruchomości (grunty, budynki i części budynków).

Status nieruchomości reguluje zasada „superficies solo

cedit”, zgodnie z którą to, co się znajduje na gruncie

stanowi jego część składową i nie może stanowić

odrębnego przedmiotu własności.

Wyjątki:

- budynki (na mocy przepisów szczególnych),

- urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów,

pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne,

jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa (art. 49 § 1 Kodeksu

cywilnego).

B. Inne przedmioty materialne:

- ciecze,

- gazy,

- kopaliny.

W doktrynie prawa cywilnego nie są one uważane za

rzeczy, ponieważ nie występują w dostatecznie

zindywidualizowanej i wyodrębnionej postaci.

C. Przedmioty niematerialne:

- dobra intelektualne (utwory artystyczne i naukowe),

- dobra osobiste (np. godność osobista, tajemnica

korespondencji),

- pieniądze (mierniki wartości),

- papiery wartościowe.

D. Zachowania się.

Ad 4.

Treść stosunku prawnego – uprawnienia i

obowiązki stron tego stosunku.

Rodzaje uprawnień:

- proste

(np. uprawnienie wierzyciela do żądania, aby dłużnik spełnił

należne świadczenie)

,

- złożone

(np. prawo własności)

.

Prawo podmiotowe – szczególnie istotne kompleksy

uprawnień prostych

(np. prawo własności, prawo do

prywatności, prawo do obrony)

.

Roszczenie – uprawnienie wiążące się z możliwością

domagania się od określonej osoby, by zachowała się w

określony sposób, tj. spełniła swój obowiązek.

Rodzaje obowiązków:

- pozytywne (nakazy) i negatywne (nakazy).

- obowiązki doskonałe i obowiązki niedoskonałe.

KATEGORIE UPRAWNIEŃ:

- uprawnienia pozytywne,

- uprawnienia negatywne,

- zezwolenia.

- in personam,

- in rem,

- in rem publicam.

Klasyfikacja uprawnień według W. Hohfelda:

- roszczenia,

- wolności,

- kompetencje,

- immunitety.

(Fundamental Legal Conceptions, New Haven 1964).

Prawa człowieka i obywatela – kategorie

szczególnie doniosłych uprawnień.

Trzy generacje praw człowieka:

A. Prawa wolnościowe (negatywne).

B. Prawa socjalne (pozytywne).

C. Prawa dotyczące narodów, mniejszości etnicznych,

religijnych, językowych, całej społeczności

międzynarodowej.

III. ZDARZENIA PRAWNE

Zdarzenie prawne (fakt prawny) – zdarzenie,

które powoduje powstanie, ustanie lub zmianę

stosunku prawnego.

Z D A R Z E N I A P R A W N E

ZDARZENIA PRAWNE

DZIAŁANIA

(sensu stricto)

CZYNY

AKTY

PRAWNE

- Czyny zgodne z prawem

-

Akty tworzenia prawa

- Czyny niezgodne z prawem -

Akty stosowania prawa

- Czynności prawne

Zdarzenia prawne (sensu stricto) – kategoria

faktów prawnych, które nie zależą od woli

człowieka.

Działania – kategoria faktów prawnych, które

zależą od woli człowieka (ludzkie zachowania).

Czyny – działania, które nie zmierzają do

wywołania skutków prawnych, ale je z mocy

prawa wywołują.

Akty prawne – działania podejmowane w celu

wywołania skutków prawnych.

Kategorie czynów niezgodnych z prawem:

1) w prawie cywilnym:

- czyny niedozwolone (odpowiedzialność ex delicto),



Zasada winy,



Zasada ryzyka,



Zaasada słuszności.

- wyrządzenie szkody przez niewykonanie lub nienależyte

wykonanie zobowiązania (odpowiedzialność ex contractu).

2) w prawie karnym:

- przestępstwa,

- wykroczenia.

Rodzaje przestępstw:

Zbrodnia – czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia

wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą surowszą.

Występek – czyn zabroniony zagrożony karą grzywny

powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia

wolności lub karą pozbawienia wolności przekraczającą

miesiąc.

Rodzaje winy w prawie karnym:

- umyślna:

Sprawca ma zamiar popełnienia czynu zabronionego, to

jest chce go popełnić (zamiar bezpośredni), albo

przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi

(zamiar ewentualny),

- nieumyślna:

Sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu

zabronionego, popełnia go jednak na skutek

niezachowania ostrożności wymaganej w danych

okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego

czynu przewidywał (lekkomyślność) albo mógł

przewidzieć (niedbalstwo).

(Art. 9 Kodeksu karnego).

Rodzaje aktów stosowania prawa:

Akt konstytutywny – akt, który tworzy nowy stan

prawny.

Akt deklaratoryjny – akt, który jedynie potwierdza

istniejący stan prawny.

Czynność prawna – każde oświadczenie woli

przynajmniej jednej strony, które zmierza do wywołania

skutków prawnych.

Rodzaje czynności prawnych:

- jednostronne,

- dwustronne (umowy).