ŚREDNIOWIECZNA MYŚL

EKONOMICZNA

•Podstawy społeczno-
gospodarcze

feudalizmu

•Poglądy kanonistyczne
•Nauka o zysku, procencie i
pieniądzu

Feudalizm

• Ustrój społeczno-gospodarczy oparty na

podziale własności ziemi i poddaństwu
chłopów - czego efektem była renta feudalna;

• System lenny i uzależnienie chłopów;
• Renta feudalna: naturalna, odrobkowa,

czynszowa;

• Intensyfikacja rolnictwa - trójpolówka;
• Postęp techniczny poza rolnictwem;
• Osadnictwo;
• Wyprawy krzyżowe

Feudalizm

• Odrodzenie gospodarki towarowej i

podział pracy;

• Rozwój miast;
• Samorząd i rzemiosło miejskie
• Handel średniowieczny
• Początki banków i kredyt;
• Podział społeczeństwa;
• Upadek feudalizmu

Chrześcijaństwo

• Chrześcijaństwo zrewolucjonizowało świat:
- instytucja odcinająca się od świata i

uśmierzająca wszelkie konflikty;

- skupiało ludzi ciężkiej pracy - podnosiło ich

rangę;

- św. Paweł „kto nie chce pracować, niech też

nie je”;

- zakony- modlitwa i praca podniesiona do rangi

modlitwy;

- wyższa wartość duchowa nad wartością

materialną;

OJCOWIE KOŚCIOŁA

( pisarze do ok.. V w.)

• Z listu Barnaby „Rozwiąż wszelkie więzi

nieprawości, rozplącz wszelkie sidła
wymuszonych układów, wypuść
uciśnionych na wolność, podrzyj wszelką
niesprawiedliwą umowę;

• Tertulion (II, III w.) za bałwochwalstwo

uważał produkcję luksusową:

• Klemens Aleksandryjski - bogactwo

nikogo nie zwalnia od pracy

OJCOWIE KOŚCIOŁA

( pisarze do ok.. V w.)

• Hieronim „posiadacz własności prywatnej to

złodziej albo potomek złodzieja;

• Rufinus „niech nikt nie waży się nazywać

swoim tego, co zostało siłą lub podstępem
zabrane z dobra wspólnego;

• Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Hieronim,

Lakancjusz potępiali pogoń za zyskiem i
bogaceniem się

• Ojcowie Kościoła - kiedyś istniał stan

naturalny gdy ludzie żyli w idealnej harmonii
i pełnej wspólnocie posiadania (komunizm);

OJCOWIE KOŚCIOŁA

( pisarze do ok. V w.)

• Potępiali chciwość, która psuje idealny

stan wspólnoty, a nie samo posiadanie;

• Stopniowo, nie rewolucyjnie, należy

ulepszać naturę ludzką;

• Nie sformułowali naukowych zagadnień

ekonomicznych;

• Ich idee stały się inspiracją późniejszych

nurtów radykalnych, a nawet posłużyły za
podstawę, odchodzących od kościoła
nurtów uznawanych za herezję.

AUGUSTYN Z HIPPONY

zmarł w 430 r.

• Biskup Hippony, filozof idealista, przeciwnik

materii i materializmu, podsumował idee Ojców
Kościoła;

• Realista w sprawach społeczno-gospodarczych:
- program minimalistyczny to pełna realizacja

zasad chrześcijańskich w życiu społecznym;

- program maksymalny to dążenie do wzorca mimo,

że byłby on osiągalny w dalszej przyszłości;

• Wprowadził pojęcie „Państwa Bożego” czyli wzorca

nie wyobrażającego porządek pozaziemski, ale
wzorca mającego zapanować tu na ziemi.

AUGUSTYN Z HIPPONY

• Praca nie tylko jako czynnik rozwoju jednostki,

ale podstawowy środek wychowawczy;

• Podobnie jak św. Paweł uważał, że kto nie

pracuje niech nie je;

• Jałmużna - dobrze jest udzielać potrzebującym

wsparcia, ale lepiej gdyby potrzebujących nie
było;

• Równość między ludźmi łączył z ideałem

wspólnoty pierwotnej

• Konsekwentnie ścigał sprzeniewierzanie

pieniędzy przez kler

AUGUSTYN Z HIPPONY

• Nie zawsze był konsekwentny, np. mimo

gloryfikacji pracy, ostro krytykował niektóre
profesje (lichwę, kupiectwo);

• Handel wiązał z tzw. słuszną ceną. Pogląd ten

obok wydźwięku moralnego, dotyczył zwrotu w
cenie towaru poniesionego trudu;

• Idea trwałego i niezakłóconego pokoju, co

oznaczało harmonię i solidaryzm w stosunkach
międzyludzkich;

• Odczuwał ogromną dysproporcję pomiędzy

tym co jest a tym co wg niego być powinno.

MYŚL EKONOMICZNA

WCZESNSGO ŚREDNIOWIECZA

• Nie ma wyraźnej granicy pomiędzy starożytnością

a średniowieczem. Była jedynie ewolucja
społeczna i ekonomiczna ściśle związana z
ewolucją ideologiczno - światopoglądową

• Z rozbitego imperium Rzymskiego obronną ręką

wyszło chrześcijaństwo

• Z czasem coraz więcej głosów sprzeciwu

przeciwko nadmiernemu bogaceniu się

• Poszukiwanie ciszy w klasztorach
• Coraz częstsze powroty do koncepcji

komunistycznych

MYŚL EKONOMICZNA

ŚREDNIOWIECZA

•

Wśród poglądów z nostalgią wspominających, w
ślad za Ojcami Kościoła, dawne wspólnoty życia i
posiadania byli:

- Joachim z Fiore (opat cystersów) w pracy

Conkordia głosił, że kościół stracił swoje
prawdziwe posłanie;

- Almark z Uniwersytetu Paryskiego propagował

kolektywne formy współżycia;

- Do XIII w utrzymywała się koncepcja

sprzecznych porządków (powtórzenie teorii
Augustyna z Hippony): aktualnym i idealnym
jako naturalny, zgodny z naturą ludzką.

MYŚL EKONOMICZNA

ŚREDNIOWIECZA

• Utrzymanie tezy o podwójnym porządku okazało

się trudne, głównie dlatego, że najwyżsi
hierarchowie Kościoła nadmiernie się bogacili

• Chrześcijaństwo poszukiwało odmiennej teorii

tłumaczącej dysproporcje między światem
ideału wspólnoty pierwotnej a rzeczywistością
różnic w posiadaniu

• W XIII w pojawiła się moda na Arystotelesa
• Aleksander z Halles, Albert Wielki, Tomasz z

Akwinu uważali, że pomyłką jest traktowanie
wspólnoty pierwotnej jako systemu idealnego

POGLĄDY EKONOMICZNE

św. TOMASZA Z AKWINU

• Myśli ekonomiczne rozwijał na marginesie

systemu teologicznego i filozoficznego
(SUMMA THEOLOGICA, komentarze do ETYKI
I POLITYKI Arystotelesa)

• Nawiązywał do tezy Arystotelesa o naturalnym

zróżnicowaniu społeczeństwa pragnął stworzyć
hierarchiczny nienaruszalny system społeczny

• W odróżnieniu od większości scholastyków

XIII w. nie czynił z prawa do własności
prywatnej prawa natury zgodnego z wolą
Boską

POGLĄDY EKONOMICZNE

św. TOMASZA Z AKWINU

• Prywatna własność w warunkach słabej

natury ludzkiej konieczne jest z powodów:

- własność przyczynia się do większej

pracowitości (odpowiedni doping)

- własność powoduje większy porządek w

życiu społecznym, gdy wspólnota może
powodować zamieszanie a nawet anarchię
(nie wyzwala bodźców do pracy, a w efekcie
ogranicza wzrost gospodarczy, a co za tym
idzie upadek całego życia społecznego

POGLĄDY EKONOMICZNE

św. TOMASZA Z AKWINU

• Własność powinna służyć dobru ogólnemu, przy

czym dobro ogólne jest czymś nadrzędnym nad
dobrem jednostki

• Dobra materialne pod względem posiadania dzielił

na:

- niezbędne (konieczne) do życia
- Luksusowe (stanowiące pewną nadwyżkę)
• Pozostawiał władzy państwowej duży zakres

ingerencji przy pewnym radykalizmie (nie popełnia
grzechu biedak, który z głodu kradnie chleb)

• Na każdym posiadaczu leży obowiązek

wspomagania biednych

POGLĄDY EKONOMICZNE

św. TOMASZA Z AKWINU

•

Elementem funkcjonowania i rozwoju
społecznego jest wymiana handlowa (kupno,
sprzedaż wyprodukowanych dóbr
gospodarczych)

•

Proces wymiany łączył z elementem wartości.
To wiązał z popularnym u scholastyków
pojęciem iustum pretium, czyli tzw. ceny
statycznej, czyli określenie wartości kosztem
wytwarzania i nakładem pracy. Co w tamtych
czasach, przy niewielkiej jeszcze roli kapitału
sprowadzało się głównie do określenia
wydatkowanej pracy.

POGLĄDY EKONOMICZNE

św. TOMASZA Z AKWINU

•

Obok ceny statycznej mogła też pojawić się
cena dynamiczna, która rodziła się w
warunkach ekstremalnych (np. w czasie
różnych katastrof) przy rosnącej różnicy popytu
nad podażą jako cena wolnokonkurencyjna.
Taką nazywał premium podatum - cena
ukształtowana przez podaż i popyt

•

Sprawiedliwa cena odnosiła się także do
zapłaty za ludzką pracę (godziwa płaca)

•

W konkluzji - myśl tomistyczna - była dość
liberalna i postępowa

POGLĄDY TOMASZA Z AKWINU

W SPRAWIE PROCENTU

Krytykował lichwę ale wprowadzał odstępstwa:
- w sytuacji tzw. przypadku periculum sortis

czyli ryzyka utraty przez dłużnika pożyczki
(np. napad bandycki, klęski żywiołowej itp.)
bądź niemożność spłaty w wypadku śmierci

- szkoda jaka spotkała wierzyciela damnum

emergens, w czasie pozbycia się pieniędzy -
rekompensata za poniesione straty

- za utracone korzyści lucrum cessanas
Były to dość elastyczne ramy ówczesnych norm

etycznych

POGLĄDY TOMASZA Z AKWINU

W KWESTII TEORII PIENIĄDZA

• Scholastycy XIII w. często głosili nominalistyczną

teorię pieniądza - znak stworzony przez panującego
o wartości przez niego nadanej (b. często władca
ograniczał ilość szlachetnego kruszcu)

• U schyłku średniowiecza coraz popularniejszym

stawał się pogląd, że źródłem wartości pieniądza jest
wartość kruszcu, który on zawiera (teoria
substancyjna)

• Tomasz zajmował stanowisko pośrednie. Od wartości

zewnętrznej pieniądza jaką nadawał władca,
odróżniał wartość wewnętrzną zależną od wartości
kruszcu, jaki pieniądz zawierał

• Potępiał psucie pieniądza

POGLĄDY EKONOMICZNE

U SCHYŁKU ŚREDNIOWIECZA

• Podstawowym zagadnieniem rozważań w tamtych

latach stała się teoria pieniądza

• Bernard z Sieny, Antonio z Florencji czy Bartolus
- opowiadali się za substancjonalną teorią pieniądza
- uważali, że istnieje różnica pomiędzy pieniądzem

ułatwiającym życie, a pieniądzem przynoszącym zysk

- krytykowali psucie pieniądza
• Biskup Mikołaj Oresmiusz (Oresme) -

najwybitniejszy po Tomaszu z Akwinu reprezentant
myśli ekonomicznej średniowiecza głównie zajmował
się teorią pieniądza

POGLĄDY EKONOMICZNE

MIKOŁAJA ORESMIUSZA

• Pieniądz został wprowadzony w celu ułatwienia

zaspakajania potrzeb ludzkiej

• W ślad za Arystotelesem zakwalifikował go do tzw.

„sztucznych bogactw”

• W celu spełnienia wyznaczonego mu zadania pieniądz

powinien być wykonany wartościowego materiału
dlatego opowiadał się za pieniądzem kruszcowym

• Panujący nie ma prawa samodzielnej zmiany kruszcu w

monecie

• Jako pierwszy poruszył problem organizacji obiegu

pieniądza (już nie tylko względy etyczne stosunku
władcy do poddanych ale sprawne funkcjonowanie
pieniądza

POGLĄDY EKONOMICZNE

MIKOŁAJA KOPERNIKA

• M. Kopernik pracował u schyłku średniowiecza na

przełomie XV i XVI w. W zasadzie należał do
merkantylistów polskich

• Był pierwowzorem klasycznego myślenia

ekonomicznego, nowoczesnego pojmowania gospodarki

• Pierwszy sformułował prawo, że „pieniądz gorszy

wypiera pieniądz lepszy” później znane jako prawo
Greshmana-Kopernika

• Stał na stanowisku kruszcowej teorii pieniądza
• Jako jeden z pierwszych rozumiał obiektywne

prawidłowości ekonomiczne, określił prawiedliwość
obiegu pieniądza prowadzących do innych efektów niż
zamierzane