EKONOMIA

KLASYCZNA

I PÓŹNOKLASYCZNA

1. Myśl ekonomiczna
Adama Smitha
2. Myśl ekonomiczna Davida
Ricardo
3. Teoria kryzysów
gospodarczych
4. Ekonomia poricardowska

GŁOWNE CECHY KAPITALIZMU

• Kapitał w postaci środków produkcji, który służy

pomnożeniu zysku

• Produkcja

towarów

na

zbyt

i

tworzenie

przedsiębiorstw produkcyjnych

• Praca jest towarem (zatrudnianie siły roboczej)
• Głównym celem działalności gospodarczej stał się

zysk w efekcie czego powszechną stawała się
zaradność
i konkurencyjność

• Dążenie do zysku, czego wyrazem był m.in. rozwój

produkcji przemysłowej co przyspieszało wzrost
gospodarczy

REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA

• Przełom w produkcji polegający na przejściu od

pracy ręcznej do pracy z zastosowaniem maszyn

• Przełom ekonomiczny oznaczający zmiany w

organizacji produkcji (fabryki) i w zasadach
kalkulacji (inwestycje i zysk)

• Zmiany w strukturze społeczeństwa
- przejście od społeczeństwa wiejskiego do

miejskiego

- procesy urbanizacji
- powstanie i umacnianie się nowych klas

społecznych (kapitaliści i robotnicy)

MYŚL POLITYCZNA

OŚWIECENIA

• Oświecenie

ideologia

antyfeudalna

popierająca przemiany kapitalistyczne

• Moralny

i

cywilizacyjny

postęp

uzależniony jest od oświecenia jednostki

• Człowiek powinien postępować zgodnie z

prawami rozumu (realizm) i w oparciu o
wiedzę - naukę (empiryzm)

• Podstawowym prawem człowieka jest

wolność (z łac. liber - wolny)

GŁÓWNI MYŚLICIELE

OŚWIECENIA

• John Locke (1632 - 1704) - twórca doktryny „umowy

społecznej”,

wg

której

ludziom

przysługuje

naturalne prawo do życia, wolności i własności

• Jaen Jacquesa Rousseo (Żan Russo, 1712 - 1778) -

dzieło Umowy społeczne w którym m.in. podkreślał,
że naród jest suwerenem przelewającym władzę na
jednostkę

• Charles Montesquieu (Monteskiusz 1689 - 1755) -

rozprawa O duchu prawa, w której proponuje
trójpodział władzy

• Denis Diderot i Jean d`Alembert od 1751 r.

wydawali Wielką Encyklopedię Francuską

WAŻNIEJSZE WYDARZENIA

EPOKI

XVII - XIX w.

• Rewolucja amerykańska (1776 - 1783)
• Wielka rewolucja francuska (1789 - 1799)
• Okres napoleoński (1799 - 1815)
• Romantyzm i ruchy narodowe
• Wiosna Ludów
• Zjednoczenie Niemiec i Włoch

LIBERALIZM GOSPODARCZY

• Wolność jednostki, czyli walka z wszelkimi

formami uzależnienia osobistego człowieka

• Wolność działalności gospodarczej, głównie

przemysłowej (zwalczanie cechowej
reglamentacji produkcji)

• Wolność handlowa, czyli swoboda

przepływu towarów wewnątrz danego
państwa i między państwami

• Wolność krajowa i międzynarodowa w

przepływie finansów

ADAM SMITH

1723 - 1790

Uznawany za jednego z najbardziej wykształconych

obywateli W. Brytanii w XVIII w. Był synem szkockiego
urzędnika.

Studiował

w

Glasgow

i Oksfordzie. Wykładał filozofię na Uniwersytecie
w Glasgow.

Następował wówczas szybki rozwój manufaktur.

Około 3/4 światowej produkcji przypadało na Anglię,
która borykała się wciąż z przezwyciężeniem resztek
feudalizmu. Na tym tle realizował swoje prace
badawcze, wykorzystując i porządkując koncepcje
poprzedników, stworzył zwarty system teorii ekonomii.

ADAM SMITH

• Kapitalizm manufakturowy zapewniał wzrost

dobrobytu

mas

pracujących

powodował

daleko idący optymizm A. Smitha

• Z metodologicznego punktu widzenia Smith

w pracy Badania nad naturą i przyczynami
bogactwa narodów sformułował przedmiot
ekonomii i jej metody badawcze

- przedmiot ekonomii - bogactwo narodu jako

całości

- metoda - badanie tego co jest i tego co być

powinno

ADAM SMITH

• Światem rządzą obiektywne prawa powodujące, że

egoizm człowieka w postępowaniu gospodarczym
równoważy się, tak że w efekcie służy on zarówno
jemu samemu jak i całemu społeczeństwu

• Nadmierna

ingerencja

państwa

w

życie

gospodarcze hamuje bieg wydarzeń. Swobodne
dążenie jednostki do bogacenia się automatycznie
powoduje bowiem bogacenie się całego narodu

• Źródłem bogactwa jest ludzka praca
• Bogactwo

narodu

stanowi

napływający

w

odpowiednim

czasie

strumień

dóbr

konsumpcyjnych

ADAM SMITH

• Produkcyjną jest właściwie każda praca -

także nauczyciela czy uczonego

• Podział

organizacyjno-techniczny

pracy

powoduje osiągnięcia wprawy w wykonywaniu
prostych czynności w wyniku specjalizacji

• Nieodzowną przesłanką wzrostu wydajności

będzie szybka i stała akumulacja. Jest to
strategiczny czynnik wzrostu kapitału

• Zysk zawsze determinuje ceny poprzez grę sił

popytu
i podaży

ADAM SMITH

• Zwiększenie podaży powoduje spadek cen, a jego

zmniejszenie ich wzrost. To prawo po raz pierwszy
w sposób naukowy sformułował A. Smith

• Celem produkcji jest konsumpcja, zawsze realizowana

w wyniku wymiany, a jej pośrednikiem jest pieniądz

• Z problemem wymiany łączy się problem wartości.

Rozróżniał

dwa

rodzaje

wartości:

użytkową

i wymienną. Interesowała go jedynie wartość wymienna

• Teoria wartości oscyluje między pracą a kosztami.

Miała ona dwoisty charakter. Z jednej strony mówiła
o wartości wynikającej jedynie z pracy, z drugiej
wartość wynikała z pracy, kapitału i ziemi

ADAM SMITH

• Bogactwo

narodowe,

czyli

dochód

narodowy wynikał zarówno z pracy żywej
jak i uprzedmiotowionej, zawartej w
kapitale i w ziemi

• Kapitał dzielił na stały i obrotowy.
- Obrotowy - (pieniądze, zapasy i

zmagazynowane towary), przynosi zysk w
wyniku obiegu - cyrkulacji

- Stały - (narzędzia, zakłady pracy),

przynosi zysk bez cyrkulacji

ADAM SMITH

• Pod względem formalnym jego poglądy

zawierały następujące założenia:

- zasadę egoizmu wraz z zasadą

gospodarności

- zasadę indywidualizmu poznawczego
- zasadę zgodności interesu osobistego z

interesem społecznym

• Ekonomię Smitha należy uznać za liberalną,

jednak jako realista jej twórca dopuszczał
pewną

ingerencję

państwa

w

życie

gospodarcze

ADAM SMITH

•

Mimo poglądów liberalnych nakładał na państwo
trzy ważne sfery obowiązków:

- obronę społeczeństwa prze wrogiem

zewnętrznym
-obronę jednostki przed niesprawiedliwością
i wyzyskiem przez inne jednostki czy instytucje

- wykonywanie robót publicznych, budowy

instytucji

użyteczności

publicznej

czy

podejmowania przedsięwzięć, które mogą być
nieopłacalne

dla

poszczególnych

przedsiębiorstw,

ale

konieczne

z ogólnospołecznego punktu widzenia

ADAM SMITH

Ocena ogólna

System ekonomiczny A. Smitha należy uznać za

niewykończony. Jego rozważania obejmują
całokształt społecznych procesów reprodukcji.
Gospodarkę analizuje on w sposób logiczny z
zastosowaniem abstrakcji. Metody badań nie są
jednak konsekwentne, sposób jego rozważań
bowiem był zarówno teoretyczny jak i opisowo-
praktyczny i historyczny. Wynikało to stąd, że A.
Smith systematyzował zjawiska ekonomiczne,
co wymuszało nie tylko ich wyjaśnienie
i

opisanie,

ale

również

sprecyzowanie

zależności jakie między nimi zachodziły.

ADAM SMITH

Koncepcja interesu osobistego
Zawiera następujące założenia metodologiczne
• zasadę egoizmu z zasadą gospodarności - interes osobisty stanowi

podstawę działalności gospodarczej

• zasadę indywidualizmu poznawczego - należy analizować działanie

jednostki bowiem społeczeństwo to suma działań jednostki

• zasadę zgodności interesu osobistego z interesem społecznym. Gdy

interes społeczny jest sumą interesów jednostki to maksymalną korzyść
społeczną przynosi zintensyfikowanie działań jednostek

Teoria wartości i podziału dóbr
• Rozróżnia wartość użytkową i wymienną
• Rzeczywistą miarą wartości wymiennej towaru jest ilość pracy zawartej w

towarze (miało to miejsce w społeczeństwach pierwotnych)

• W społeczeństwach rozwiniętych wartość towaru składa się z trzech

części: płacy, zysku i renty gruntowej

• Formułując teorię wartości pomijał zużytą wartość kapitału, a więc nie

odróżniał produktu globalnego od dochodu narodowego

ADAM SMITH

Koncepcja praw ekonomicznych
Obiektywne działanie praw ekonomicznych powoduje zbędność ingerencji

państwa

w

życie

gospodarcze.

Przejawiają

się

one

w wyniku działalności gospodarczej człowieka i znajdują wyraz w postępowaniu
jednostki gospodarczej homo oeconomicus (człowiek gospodarczy), którego
cechują, wynikające z własnego interesu: skłonność do specjalizacji i wymiany.
Ponieważ wolne jednostki gospodarcze kierują się motywem zysku w ich
działaniu

pojawiają

samoregulujące

się

mechanizmy,

zapewniające

funkcjonowanie gospodarki bez ingerencji państwa. Przejawem działania praw
ekonomicznych

jest

kształtowanie

się

cen

wolnokonkurencyjnych

i wyrównywania stóp zysku

Teoria cen
• Cena rynkowa bieżąca kształtowana jest przez podaż i popyt
• W dłuższym okresie czasu cena rynkowa zbliża się do ceny naturalnej, która

równa jest cenie naturalnej

• Koszty produkcji to suma wynagrodzeń czynników wytwórczych - pracy, kapitału

i ziemi, czyli sumy płac, zysków i rent

• Jako niezwykle pożyteczną traktował wymianę zagraniczną i dlatego opowiadał

się za wolnym handlem międzynarodowym

ADAM SMITH

Bogactwo narodu i czynniki jego wzrostu

Roczna praca każdego narodu, jest funduszem, który zaopatruje go we

wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu. Bogactwo narodów zależy
więc od stopnia produkcyjności pracy wykonanej przez społeczeństwo.
Głównym sposobem powiększenia bogactwa jest zwiększenie podziału pracy,
który umożliwia wykorzystanie maszyn i urządzeń (specjalizacja). Podział
pracy wynika z naturalnej skłonności do wymiany, głównego motywu
postępowania ludzkiego. Stopień produkcyjności zależy też od rozmiarów
rynku. Podział pracy sprzyja wynalazkom, w wyniku czego wzrasta sprawność
robotników. W miarę rozwoju gospodarczego podział pracy pogłębia się

Teoria płacy roboczej (Pogląd słuszne do początku kapitalizmu)
• W kapitalizmie robotnik nie otrzymuje całego efekty swojej pracy bo musi się

nim dzielić z kapitalistą

• Poziom płacy jest określany na poziomie minimum egzystencji
• Płace poniżej minimum egzystencji powoduje zmniejszanie się liczby

robotników

• Płace powyżej tego minimum mogą powodować przyrost naturalny, a tym

samem przyrost siły roboczej i spadek cen

ADAM SMITH

Rola akumulacji w rozwoju gospodarczym
• Konieczną przesłanką wzrostu wydajności jest szybka akumulacja kapitału,

która zależy od siły konkurencji i wysokości stopy zysku

• A. Smith był zwolennikiem liberalizmu, wg niego bowiem monopolizacja tłumi

naturalną gospodarność i przedsiębiorczość

• Wzrost gospodarczy prowadził do pewnej stagnacji, w miarę bowiem

nagromadzenia

kapitału

maleje

zainteresowanie

mniej

rentownymi

inwestycjami. W efekcie maleje stopa zysku i zainteresowanie dalszym
inwestowaniem

• Nie brał tu pod uwagę roli postępu technicznego
Zagadnienia pieniądza
• Stał na stanowisku nominalizmu pieniądza (pieniądz kruszcowy to nie

bogactwo, bogactwo to towary, które można nabyć za pieniądz)

• Dla ułatwienia napływu większej ilości towaru głównie z zagranicy wskazane

jest tworzenie banków

• Do banków również ma zastosowanie prawo podaży i popytu
• Zwiększenie ilości pieniądza na rynku powoduje wzrost cen, rośnie import i

odpływa pieniądz za granicę

DAVID RICARDO

1772 - 1823

Wybitny makler giełdowy z pochodzenia Żyd

hiszpański, syn maklera giełdowego, nigdy nie
studiował (genialny samouk). Na podstawie swoich
publikacji uznany z jednego z najwybitniejszych
angielskich ekonomistów XIX w.

W tamtych latach Anglia przeżywa rewolucję

przemysłową, powstaje rezerwowa armia pracy, dzień
pracy zostaje przedłużony i spadają płace. Rodzą się
bunty robotników. Wojny napoleońskie przyniosły
blokadę Anglii i drożyznę, a po jej zakończeniu
zdemobilizowani żołnierze zasilili szeregi bezrobotnych

W 1817 r. Zasady ekonomii politycznej i

opodatkowania

DAVID RICARDO

• Centralną osią teorii Ricarda stał się konflikt

między właścicielami ziemskimi (landlordami),
a przemysłowcami

• Był przeciwnikiem inflacji i domagał się dla

pieniądza papierowego pokrycia w złocie, tym
samym stawał się reprezentantem ilościowej
teorii pieniądza

• Swoboda konkurencji zewnętrznej i wewnętrznej

(jeden

z

podstawowych

dezyderatów)

ma

sprawić, że akumulacja stanie się obiektywnym
prawem ekonomicznym

DAVID RICARDO

• Smith - celem produkcji jest konsumpcja;

Ricardo - celem produkcji jest zysk, ostatnim
celem kapitalizmu jest bogacenie się, kapitał
stanowi część bogactwa kraju

• Podaż towaru zawsze determinuje popyt

a dysproporcja między nimi jest niemożliwa

• Negował zjawisko kryzysu nadprodukcji

(pierwszy kryzys w 1825 r. w dwa lata po jego
śmierci w 1923 r.) Negację tą później
podtrzymaną przez francuskiego myśliciela
Jeana Saya, nazwano „prawem rynków czy
prawem realizacji produkcji Ricarda- Saya”

DAVID RICARDO

Prawo rynków Ricarda - Saya
Nie powinno być nadprodukcji w kapitalizmie,

a

ewentualne

zakłócenia

powinny

mieć

charakter chwilowy. W sytuacji gdyby nawet
pojawił się namiar towarów, to natychmiast
ceny ich spadną i nastąpi szybki ich wykup,
jednocześnie spowoduje to spadek stopy zysku,
a to z kolei sprawi odpływ kapitałów do innych
bardziej zyskownych gałęzi produkcji i dalszą
obniżkę produkcji.

DAVID RICARDO

• Z rozważań Ricarda przebija nuta pesymizmu, w

jego

pracach

można

odnaleźć

sygnały

zwiastujące

rozpad

istniejącego

systemu

gospodarczego. Akumulacja bowiem rozwijając
się rodzi siły przeciwdziałające, ostatecznie
prowadzące do stagnacji

• Rosnąca akumulacja zwiększa zatrudnienie, a

tym samym zapotrzebowaniem na żywność, co
zmusza do użytkowania coraz mniej urodzajnych
gruntów. Anglia ma bowiem ogromne zasoby
kapitałów,

rosnącą

systematycznie

liczbę

ludności przy niewielkim terytorium

DAVID RICARDO

• Renta różnicowa (deferencyjna) to różnica w

dochodzie uzyskanym na gruncie najgorszym a
gruncie najlepszym. Nie wchodzi ona w skład ceny i
jest jej następstwem a nie przyczyną. Rozważania te
zakładały istnienie wolnej konkurencji i brak
postępu technicznego

• Teoria kosztów kompartywnych. Smith zakładał, że

w handlu zagranicznym musi istnieć przewaga
bezwzględna w kosztach produkcji by eksport był
opłacalny.

Ricardo

uzasadniał,

że

wystarczy

przewaga względna, posługiwał się przy tym
przykładem Portugalii i Anglii

DAVID RICARDO

• System teoretyczno-ekonomiczny D. Ricarda nie

można ocenić jako jednolity

• Z jednej strony jego koncepcje charakteryzowały

się optymizmem (np. wiara w brak kryzysów) z
drugiej

zaś

były

przesycone

skrajnym

pesymizmem,

a

nawet

katastrofizmem

(całkowity

zanik

akumulacji,

a

więc

i całej cywilizacji)

• Dostrzegał, że minimum płacy robotniczej

wyznacza

naturalny

czynnik

historyczno-

społeczny. W miarę rozwoju gospodarczego
potrzeby systematycznie rosną

DAVID RICARDO

Teoria wartości
Interesował go problem podziału wytworzonych dóbr pomiędzy klasy

społeczne, stąd jego zainteresowanie wartością wymienną. Był zwolennikiem
teorii wartości opartej na pracy. Wzrost wydajności powoduje spadek wartości
towarów, a podstawowym warunkiem wzrostu wydajności jest postęp
techniczny

Teoria podziału dóbr
Podział wytworzonej wartości pomiędzy czynniki wytwórcze pracę, kapitał i

ziemię oparł na teorii wartości. Wysokość dochodów czynników wytwórczych
(płace, zyski i renty) jest równa wartości wytworzonej. Zmiany w poziomie
jednych mogą się dokonać tylko kosztem innych. Stąd konflikt interesów
kapitalistów i landlordów.

Teoria płac
Płaca minimalna jest zewnętrznym wyrazem płacy realnej

i zależy od zmian wartości pieniądza. Dolna granica to koszty utrzymania
robotnika i jego rodziny. Gdy rynkowa cena pracy jest większa niż ceny
naturalnie

zwiększa

się

przyrost

naturalny

i powoduje wzrost podaży siły robocze, a w konsekwencji spadek płac do
naturalnej

DAVID RICARDO

Teoria zysku
Zysk jest potrąceniem z produktu pracy robotnika. Poziom jego zależy od

poziomu wytworzonej wartości i poziomu płac. Przepływ siły roboczej i
kapitału powoduje ukształtowanie się średniej stopy zysku i płac. Zysk jest
rzeczą naturalną i warunkuje rozwój gospodarczy. Stąd Ricardo był
fanatykiem akumulacji

Teoria rozwoju gospodarczego
Teoria ta wywodzi się od Smitha. W krótkim okresie rozwój gospodarczy

jest zrównoważony i zapewnia pełne wykorzystanie czynników wytwórczych.
Pełne zatrudnienie następuje w wyniku akumulacji kapitału, a w następnie
w wyniku zmian poziomu płac kształtował się przyrost naturalny. W
okresach dłuższych rozwój gospodarczy cechuje tzw. stagnacja. Głównym
czynnikiem rozwoju jest akumulacja, której przesłanką są wysokie zyski.

Teoria pieniądza
Pieniądz jest towarem i ma wartość wewnętrzną, jako produkt pracy

ludzkiej. Ilość pieniądza na rynku określa sfera cyrkulacji, jego wartość
oraz ilość towarów na rynku i ich wartość

Teorie kryzysów gospodarczych

Na przełomie XVIII i XIX w pojawiła się idea

Thomasa Malthusa (1766 - 1836), teoretycznie
traktowana jako związaną z ekonomią klasyczną.
Legła ona u podstaw skrajnego pesymizmu
Ricarda

• Zainspirował cała teorię kryzysów w kapitalizmie
• Nie zgadzał się z tym, że produkcji zawsze

towarzyszył odpowiedni rynek zbytu

• Przyczyną zła społecznego jest rosnąca liczba

ludności, pauperyzacji społecznej, których należy
doszukiwać
w kapitalizmie (teoria ludnościowa)

Główne założenia ekonomii

późnoklasycznej

„Prawo rynków” Ricarda, wyrażający społeczny

optymizm, negowany przez Malthusa, zyskało
miano fundamentalnego prawa późniejszej
ekonomii klasycznej, zwane prawem Saya -
Ricarda

Jean Baptista Say (1767 - 1832) uważany jest

za kontynuatora i interpretatora myśli A. Smitha
(tłumacz na francuski). Uwydatniał znaczenie
konsumpcji, zmodyfikował teorię (podwójną)
wartości, rozszerzył pojęcie pracy produkcyjnej,
jako pierwszy akcentował rolę przedsiębiorcy

Jean Baptista Say

Teoria wartości
Źródłem wartości wymiennej jest użyteczność rozumiana

obiektywnie. Użyteczność stanowi górną granice wartości
wymiennej, dolną zaś to koszty produkcji. W gospodarce
wolnorynkowej mechanizmy rynkowe przybliżają ceny do
kosztów produkcji

Teoria podziału dóbr
Podstawą teorii podziału jest teoria produkcji. Dochodem

czynników wytwórczych jest wynagrodzenie ich wkładu w
proces

produkcji.

Udział

poszczególnych

czynników

wytwórczych
w realizacji wartości nowo wytwórczej odpowiada ich
wkładowi
w powstanie tej wartości. Say dostrzegał rolę przedsiębiorcy
jako czwarty czynnik produkcji.