Źródła

prawa

prawa

Periodyzacja



Prawo archaiczne – od założenia

Rzymu do 264 p.n.e.



Prawo przedklasyczne – 264

p.n.e. – 27 p.n.e.



Prawo klasyczne – 27 p.n.e. –

284 n.e.



Prawo poklasyczne – 284 n.e. –

565 n.e.

w tym Prawo justyniańskie (527 – 565)

Okres archaiczny

(od założenia Rzymu do 264 p.n.e.)



Rzym jest małą,

jednorodną
społecznością,
zajmującą się
uprawą roli.



Rozwija się ius

civile



Powstaje ustawa

XII tablic

Okres archaiczny

(od założenia Rzymu do 264 p.n.e.)



Mos (mos maiorum) – zwyczaj



Leges regiae – ustawy „królewskie”



Leges



Rogatae: uchwały zgromadzenia ludowego



Datae: na podstawie upoważnienia



Plebiscita – uchwały zgromadzenia

plebejuszy

(następnie zrównane z leges od

Lex Hortensia)

Zwyczaj (mos maiorum)



Pomponiusz D.1.2.2.1:
Na początku zatem naszego państwa lud
postanowił działać bez pewnych ustaw,
bez pewnego prawa; wszystkim
własnoręcznie kierowali królowie. (…)



Pomponiusz D.1.2.2.3:
Po wygnaniu królów – mocą ustawy
trybunów – wszystkie te ustawy odwołano
i lud rzymski zaczął rządzić się prawami
zgoła niepewnymi oraz zwyczajami, a nie
uchwalanymi ustawami.

Relacje zwyczaj - ustawa



Ulpian D.1.3.33:
Codzienny zwyczaj zwykło się traktować
jako prawo i ustawę w sprawach, które nie
są uregulowane pisemnie.



Ulpian D.1.3.37:
Kiedy dąży się do zinterpretowania
ustawy, należy najpierw sprawdzić, jakim
prawem społeczeństwo posługiwało się w
przeszłości w podobnych sprawach:
najlepszym bowiem objaśnieniem ustawy
jest zwyczaj.

Ustawa XII Tablic



Zbiór prawa publicznego i prywatnego



Zarówno prawa materialnego, jak i

procesowego

(si in ius vocat ito, proces legisakcyjny, partis
secando)



Normy prawa publicznego zarówno

prawa świeckiego

(np. zakaz chowania

zmarłych w Rzymie),

jak i prawa sakralnego

(np. kary za czary)



Systematyka ustawy

Ustawa XII Tablic



Normy ze wszystkich działów prawa

materialnego



prawo rodzinne

np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna



prawo rzeczowe

np. prawa sąsiedzkie, mancipatio, in iure cessio,



prawo spadkowe

np. dziedziczenie testamentowe i

beztestamentowe



zobowiązania

np. niektóre delikty (kradzież, zniewaga),

auctoritas, nexum, zakaz nadmiernych odsetek

Czego powinna dotyczyć
ustawa?



D. 1.3.3 (

Pomponius w księdze 25 Komentarza do

dzieł Sabinusa

):

Ustawy należy tworzyć, […], z myślą o tych

sytuacjach, które zdarzają się przeważnie, a

nie dla pojedynczych przypadków.



D. 1.3.5 (

Celsus w księdze siedemnastej Digestów

):

Dla tego co się może wydarzyć jedynie

przypadkowo nie należy ustanawiać prawa.



D. 1.3.8

(Ulpian w księdze trzeciej Komentarza do

dzieł Sabinusa)

Prawa tworzy się nie ze względu na jednostki,

ale ogólnie.

Leges rogatae



G. 1.3

Ustawą jest to, co lud nakazuje i
postanawia



Jak uchwalano ustawę (

lex rogata)

?



Uprawniony urzędnik przedstawia
projekt,



Lud zatwierdza (lub nie)

Budowa ustawy

Lex rogata

Praescriptio

(„wprowadzenie”)

Rogatio

(treść)

Sanctio

(sankcja)

Ze względu na rodzaj
sankcji wyróżniamy:



Lex perfecta

–

Sankcja nieważności (np. zakaz darowizn między

małżonkami)



Lex minus quam perfecta

–

Czynność ważna, ale kara za złamanie ustawy (np. zawarcie

małżeństwa przez żonę w okresie rocznej żałoby, małżeństwo

ważne, karą infamia oraz pozbawienie prawa do dziedziczenia po

mężu)

–

Tituli ex corpore Ulpiani 1,1,2:

–

Minus quam perfecta to ustawa, która zakazuje czegoś, ale jeśli to

zostało dokonane nie czyni nieważnym, lecz nakłada karę



Lex imperfecta

–

Brak sankcji (np. Lex Cincia – zakaz darowizn ponad pewna kwotę

na rzecz osób obcych. Darowizna wykonana była niewzruszalna, ale

w procesie nie można było dochodzić darowizny niewykonanej)

Reguły kolizyjne stosowania norm
regulujących ten sam zakres
zagadnień



Lex retro non agit



Prawo nie działa wstecz

(chyba, że ustawa

wyraźnie zastrzega coś przeciwnego)



Lex posterior derogat legi priori



Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą



Lex superior derogat legi inferiori



Ustawa wyższego rzędu uchyla ustawę
niższego rzędu



Lex specialis derogat legi generali



Ustawa szczególna uchyla ogólną

Wykładnia teleologiczna



Celsus D. 1.3.17:
Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed

vim ac potestatem.
Znać prawa to nie znaczy trzymać się słów

ustawy, ale jej treści i mocy działania



Celsus D.1.3.18:
Ustawy powinny być interpretowane w taki

sposób, który pozwala zachować ich cel i intencje.



Celsus D.1.3.19:
Kiedy tekst ustawy jest dwuznaczny, należy

przyjąć raczej to znaczenie, które nie zawiera

wady, zwłaszcza wtedy, gdy można zachować

dzięki temu również cel ustawy.

Okres przedklasyczny

(264 p.n.e. – 27 p.n.e. –

republika)



Wzrost liczby

ludności z ok. 4

do 15-16 mln

ludzi.



Rozwój handlu,

zmiana struktury

społecznej



Powstają nowe

urzędy



Rozwój ius

gentium i ius

honorarium

Okres przedklasyczny

(264 p.n.e. – 27 p.n.e. –

republika)



Mos



Leges (= plebiscita)



Edykt pretorski (ius edicendi)



Początki działalności senatu (ciało

doradcze)



Początki działalności jurystów:



Cavere



Agere



Respondere

Ius edicendi



Zapowiedź urzędnika w jaki sposób, będzie

korzystał z powierzonej mu władzy:



W okresie przedklasycznym:



Pretorzy (urbanus i peregrinus)



Edylowie kurulni

(urzędnicy sprawujący jurysdykcję na

targowiskach)



Konsulowie



W okresie klasycznym:



Cesarz



Namiestnicy prowincji

Prawo pretorskie



Adiuvare



Wspomaganie realizacji rozwiązań przyjętych
w prawie cywilnym

np. wprowadzenie w majątek zmarłego jego
spadkobierców (bonorum possessio)



Supplere



Uzupełnianie rozwiązań przyjętych w ius
civile, w wypadkach, gdy zdaniem pretora
dany stosunek prawny wymagał ochrony

np. actio utilis ex lege Aquilia, actio Publiciana



Corrigere



Korygowanie rozwiązań „niesłusznych”

np. ochrona osoby działającej pod wpływem podstępu
lub groźby drugiej strony umowy (dolus, metus)

Działalność prawników
dziś



Cavere –

układanie
formularzy aktów
prawnych

Notariat

Działalność prawników
dziś



Agere – pomoc

stronom przed
sądem

Adwokatura

Działalność prawników
dziś



Respondere –

udzielanie porad
prawnych

Doradcy prawni

Okres klasyczny
(27 p.n.e. – 284 n.e. –
pryncypat)

Co się wtedy działo?



Przemiany

ustrojowe –
władza skupiona
w rękach
princepsa przy
zachowaniu
pozorów
dawnego ustroju

Okres klasyczny
(27 p.n.e. – 284 n.e. –
pryncypat)



Leges

Leges (do I w. n.e.)



Senatus consulta

Senatus consulta



Edykt pretorski

Edykt pretorski (od 130 r. – edictum

perpetuum)



Konstytucje cesarskie

Konstytucje cesarskie

–

Edykty

Edykty

–

Mandaty

Mandaty

–

Reskrypty

Reskrypty

–

Dekrety

Dekrety



Wypowiedzi prawników

Wypowiedzi prawników
(ius respondendi ex auctoritate

principis)

Ius edicendi



W okresie klasycznym działalność

urzędników nie ustała, natomiast

zwiększył się wpływ cesarzy na tworzenie

prawa



Edictum perpetuum (dwa znaczenia)



W pierwszym znaczeniu edykt ogłaszany przez

pretora z góry na cały okres swego urzędowania



W drugim znaczeniu uporządkowanie i spisanie

za Hadriana (przez Juliana ok. 130 r. n.e.)

dotychczasowych edyktów



Edykt następnie zatwierdził senat i od tej pory

zmiany do edyktu wprowadzał jedynie sam

cesarz

Rodzaje konstytucji
cesarskich



Edykty

Edykty

ogłaszane zapowiedzi co do prawa, które

ogłaszane zapowiedzi co do prawa, które

będzie obowiązywało na danym terytorium

będzie obowiązywało na danym terytorium

lub całym obszarze państwa

lub całym obszarze państwa



Mandaty

Mandaty

pisemne instrukcje udzielane urzędnikom

pisemne instrukcje udzielane urzędnikom



Reskrypty

Reskrypty

odpowiedzi na pytania prawne kierowane do

odpowiedzi na pytania prawne kierowane do

cesarza

cesarza



Dekrety

Dekrety

rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiały

rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiały

przed sąd cesarski

przed sąd cesarski

Ius respondendi ex
auctoritate principis



Wypowiedzi „uczonych” prawników

Wypowiedzi „uczonych” prawników



Początkowo wiążące sąd jedynie w

Początkowo wiążące sąd jedynie w

danej sprawie

danej sprawie



Następnie przyznano im szersze

Następnie przyznano im szersze

znaczenie i zrównano ze źródłami

znaczenie i zrównano ze źródłami

prawa powszechnie obowiązującego

prawa powszechnie obowiązującego



Szkoły prawa:

Szkoły prawa:

Sabinianie i Prokulianie

Sabinianie i Prokulianie

Ius respondendi ex
auctoritate principis



Praktyczne pytanie:

Praktyczne pytanie:

Co się dzieje w wypadku

Co się dzieje w wypadku

rozbieżności opinii?

rozbieżności opinii?



Rozstrzygnięcie Hadriana

Rozstrzygnięcie Hadriana



„

„

Ustawy o cytowaniu”

Ustawy o cytowaniu”



Konstytucja Raweńska (426 r.) –

Konstytucja Raweńska (426 r.) –

opinie tylko 5 prawników

opinie tylko 5 prawników

Papinian, Gaius, Ulpian,

Papinian, Gaius, Ulpian,

Paulus, Modestyn [ZNAĆ]

Paulus, Modestyn [ZNAĆ]

Okres poklasyczny (284 -
565) - dominat



Początek inwazji barbarzyńców, spadek

liczby mieszkańców.



Wyłączna władza cesarska zależna w dużym

stopniu od poparcia wojska



Źródłem prawa: Konstytucje cesarskie



„Wulgaryzacja” prawa

Zbiory leges



Prywatne zbiory

Prywatne zbiory

leges

leges

- konstytucji

- konstytucji

cesarskich (nie będące źródłem

cesarskich (nie będące źródłem

prawa):

prawa):



Codex Gregorianus

Codex Gregorianus



Codex Hermogenianus

Codex Hermogenianus



Zbiór oficjalny

Zbiór oficjalny

leges

leges



Codex Theodosianus

Codex Theodosianus



To co nie zostało włączone do kodeksu

To co nie zostało włączone do kodeksu

nie było prawem obowiązującym

nie było prawem obowiązującym

Okres justyniański (527 –
565)



Kodyfikacja Justyniańska

Kodyfikacja Justyniańska

=



Digesta albo Pandectae

(533 r.)



Codex (534 r.)



Insitutiones (533 r.)

+

Novellae (

doszły

później !

)

W Średniowieczu doszły



Libri Feudorum



Ustawy cesarza Fryderyka I i II

=

Corpus Iuris Civilis

Okres justyniański (527 –
565)



Kodyfikacja Justyniańska

Kodyfikacja Justyniańska

–

Digesta (zbiór całego prawa

prywatnego + libri terribles)

–

Codex (zbiór konstytucji cesarskich)

–

Insitutiones (podręcznik mający

charakter źródła prawa !!!)



UWAGA
Nowele nie wchodziły w skład

Kodyfikacji Justyniańskiej !!!



Problematyka interpolacji

Źródła prawa - zestawienie

Okres
archaic
zny

Okres
przedklasyc
zny

Okres
klasyczny

Okres
poklasycz
ny

Okres
justyniański

Mos

(mos

maiorum)

Leges

regiae

Leges

- rogatae

- datae [np.

ustawa XII

tablic]

Plebiscita

Mos

Leges

(plebiscita=lege

s)

Edykt pretorski

___________

Działalność
jurystów:

Cavere

Agere

Respondere

Leges (do I w

ne)

Edykt

pretorski

(od Hadriana

edictum

perpetuum)

Konstytucje

cesarskie

(edicta,

mandata,

decreta,

rescripta)

Senatus

consulta

Działalność

jurystów (ius

respondendi)

Konstytucje

cesarskie

Corpus Iuris

Civilis:

Kodyfikacja

prawa:

Digesta

Codex

Institutiones

+ (doszły

później)

Novellae

Next time

Podręcznik:



Rozdział IV (§ 14-16)

Zdolność prawna, niewolnicy i

wyzwolenia, osoby prawne, stopnie

pokrewieństwa

Źródła:



G.1.9 -1.47



I. 1.3 -1.8

Plus do powtórki z podręcznika PR-

PPP:



Rozdział 1 (s. 31-116)

Next time – warto zajrzeć

Źródła



D.1.5



B. Szolc-Nartowski
Digesta Justyniańskie. Księga
pierwsza.
lub



A. Tarwacka:



O pozycji prawnej ludzi - 5 tytuł 1
księgi Digestów. Tekst -
tłumaczenie - komentarz Zeszyty
Prawnicze UKSW 8.2 (2008 r.)