Teorie racjonalnego wyboru

i teorie odstraszania

„Najwyraźniej potrzebny jest doktorat z kryminologii,

żeby zwątpić w to, że zamykanie bandytów w

więzieniach zmniejsza przestępczość.”
– John di Iulio jr.

„Eye for eye leaves everyone blind”

(Martin L. King za Mahatmą Ghandim)

„Czuję się w moralnym i intelektualnym obowiązku

przyznać, że eksperyment z karą śmierci zawiódł. Nie

będę już dłużej majstrował przy machinie śmierci.”

– Harry A. Blackmun, sędzia SN USA, który w 1974 r.

głosował za jej przywróceniem

.

Główne nurty kryminologii

I. Szkoła klasyczna

(neoklasyczna)

• Cesare Beccaria (1738-1794) – O przestępstwach i karach –

nieuchronność kary ważniejsza niż surowość

• Jeremy Bentham (1748-1832) – Wstęp do zasad moralności i prawa,

(skuteczność kary zależy od: 1) jej intensywności, 2) czasu jej trwania, 3)

jej nieuchronności, 4) jej bliskości, 5) jej ciągłości, 6) jej czystości, 7)

liczby osób, które dotknie).

• klasyczna filozofia niemiecka (G. F. W. Hegel, I. Kant, Anselm Feuerbach)

• Założenia:
każdy człowiek jest jednostką racjonalną, dokonuje świadomych wyborów

drogi postępowania, kierując się zasadą maksymalizacji korzyści i

minimalizacji strat,

każdy człowiek jest wolny i tylko on ma wpływ na swoje zachowanie, nie jest

zmuszony do popełnienia przestępstwa,

obawa przed karą kryminalną powstrzymuje ludzi przed dokonywaniem

przestępstw (tzw. „miękki determinizm”) - odstraszanie

kara jest sprawiedliwą i moralną odpłatą za przestępstwo, absolutne

koncepcje kary

Neoklasycyzm nawiązuje do szkoły klasycznej, uwzględniając dorobek

nauki w XX w., zwłaszcza:

psychologii behawiorystycznej, teorii kontroli,

ekonomicznych teorii przestępczości

Behawioryzm 1 – uczenie

klasyczne

• Eksperyment

I.P. Pawłowa:

1.S

1

→ R

[pies

widzi karmę,
więc się ślini]

2.{S

1

+ S

2

}→ R

3.S

2

→ R

4.{S

2

+ S

3

} → R

• Tak uczymy

się, co jest
dobre i co jest
złe

Wykorzystanie: propaganda

i reklama

W ten sposób
uczymy się, co
jest dobre, a co złe
– uczymy się
wartości.

Behawioryzm 2 – uczenie

instrumentalne

1. S → R → S’
2a. Jeśli S’ > S –

powtarzamy
reakcję R

2b. Jeśli S’ ≤ S –

unikamy reakcji R

S – bodziec
R – reakcja
S’ – wzmocnienie

reakcji (kara,
nagroda)

Klatka B. F. Skinnera

Wykorzystanie

• W ten sposób uczymy się pewnych

zachowań (dzięki nagrodom) i
unikania innych zachowań (ze
względu na kary).

• Kary nie uczą zachowań.
• Wyuczona bezradność
(eksperyment Martina
Seligmana -1967)

Wykorzystanie kar i nagród

w oduczaniu zachowań

Zasady efektywnego

karania i nagradzania

• Spójny system kar i nagród
• Znany wszystkim, których dotyczy
• Działa automatycznie i natychmiast po reakcji
• Działa zawsze (dla uniknięcia

nadkompensaty)

• Zachowanie związku kary i nagrody z czynem
• Pozytywna ocena społeczna systemu
• Autorytet stosującego wzmocnienia

Społeczne uczenie się

•

Ludzie uczą się zachowań za sprawą modelowania
(bierzemy przykład z kogoś) i warunkowania (uczenie
instrumentalne) – unikają kar, sytuacji nie dających
nagród, mają skłonność do zachowań przynoszących
nagrody, albo nieprzynoszących kar

•

Ponieważ każde działanie przynosi zarówno skutki
pozytywne, jak i negatywne dla jednostki, wybieramy
takie zachowania, które przynoszą nadwyżkę skutków
pozytywnych

•

Ludzie oceniają swoje zachowania poprzez interakcje z
istotnymi innymi

•

Największy wpływ na zachowanie mają te grupy, które
najczęściej stosują wobec jednostki wzmocnienia i
dostarczają modeli – rodzina, koledzy, sąsiedzi

Początki współczesnych

teorii racjonalnego wyboru

• Teorie racjonalnego wyboru zakładają, że:

- człowiek dokonuje wolnego

, świadomego i racjonalnego wyboru, czy

ma popełnić przestępstwo, czy też nie,

- decyzja następuje po

oszacowaniu potencjalnych zysków i

negatywnych konsekwencji

przestępstwa.

• Racjonalny wybór dokonywany przez przestępcę stanowił podstawowe

założenie szkoły klasycznej prawa karnego i kryminologii. Inne
założenia szkoły: na wybór zachowania można wpływać przez

strach

przed karą

, im bardziej surowa, pewna i szybka kara, tym silniej

wpływa na proces decyzyjny

• Kryminologia do lat siedemdziesiątych XX w. akcentowała praktycznie

jednomyślnie potrzebę resocjalizacji (społecznej rehabilitacji)
sprawców, w których widziano ofiary systemu społecznego (

penal

welfarism

)

• Kryminolodzy przyznający się do przynależności do szkoły klasycznej

piętnowani

byli jako konserwatywni, reakcyjni, mściwi.

Rozwój szkoły neoklasycznej

• Późne lata siedemdziesiąte –

zwrot konserwatywny w USA

:

teoria racjonalnego wyboru zaczyna stanowić teoretyczną
podbudowę licznych działań z zakresu polityki kryminalnej.
Intensyfikacja

wojny z przestępczością

(war on crime – pocz.

1965): wojna z narkotykami, wojna z terroryzmem.

• W latach osiemdziesiątych – teoria racjonalnego wyboru

przekracza Atlantyk i zaczyna mieć wpływ na ustawodawstwo
Anglii i Walii (thatcheryzm, New Labour)

• Na przełomie XX i XXI w. – staje się

podstawą nowych ruchów

politycznych

domagających się zaostrzenia walki z

przestępczością (Lista Pima Fortuyna, Freiheitliche Partei
Österreichs J. Haidera, Partei Rechtsstaatlicher Offensive
Ronalda Schilla, Prawo i Sprawiedliwość)

• Na początku XXI w. –

zawędrowała do Polski

(Prawo i

Sprawiedliwość), Janusz Kochanowski: Redukcja
odpowiedzialności karnej (2000)

Powody powrotu teorii racjonalnego

wyboru

• Rewolucja neokonserwatywna:

powrót idei sprawiedliwego odwetu

• Rozczarowanie polityką resocjalizacji i zakwestionowanie sensu

resocjalizacji

przez szereg badaczy wskazujących na brak

jednoznacznych dowodów związku tzw. czynników kryminogennych z
przestępczością

- Ernest van den Haag: Could Successful Rehabilitation Reduce the Crime

Rate? Nie: a) resocjalizacja

dotyczy tylko tych, co już zostali złapani

(nie

dotyczy pierwszy raz popełniających przestępstwa i przestępców z
nawyknienia), b)

każdy zresocjalizowany zostawia „niszę”, którą zajmuje

nowy przestępca

, bo atrakcyjność przestępstw nie maleje, c) jedyną

szansę stwarza

podniesienie kosztów przestępczości poprzez surowsze

karanie

, zniesienie instytucji osłabiających siłę kary (probacja,

resocjalizacja)

- What Works

? Roberta Martinsona (1974): żaden program resocjalizacyjny

nie działa. Przyznał się do pomyłki:

Something works!:

indywidualna

psychoterapia, doradztwo grupowe (warsztaty stymulujące do
określonych działań), wzmożony nadzór i tzw. pomoc indywidualna
(pomoc świadczona na podstawie uzgodnionego programu)

• Rozwój ekonomicznych teorii przestępczości

(Isaac Ehrlich, Gary Becker)

– nowa podbudowa teoretyczna

Powody powrotu teorii

racjonalnego wyboru

• Wzrost przestępczości w USA

Przestępczość i pryzonizacja w

Polsce

Prewencja kryminalna

• Choć decyzję o popełnieniu przestępstwa

sprawca podejmuje samodzielnie, to

możemy ograniczyć liczbę przestępstw,

przemieścić przestępstwa albo zmienić

strukturę przestępczości w pożądany sposób

.

• Przestępstwa mają specyficzne cechy

związane z

obiektem ataku

oraz

właściwościami sprawcy.

Dlatego istnieje

możliwość

„utwardzania”

celu (utrudniania

ataku) poprzez

zabezpieczenia mechaniczne

oraz prawne środki

odstraszania

(prewencja).

Marcus Felson –

teoria działań

rutynowych

• Przestępczość jest konsekwencją organizacji każdego społeczeństwa

(działań rutynowych:

organizacji pracy i czasu wolnego, produkcji,

komunikacji itp.)

• Do przestępstwa dochodzi, gdy:

a) umotywowany przestępca,
b) uwolniony od nieformalnej kontroli społecznej („intimate handler”)
c) znajdzie atrakcyjny cel,
d) nie chroniony przez strażnika.
• Przestępstwo jest wypadkową

stylu życia

sprawców i ofiar.

• O liczbie przestępstw decyduje przede wszystkim

liczba okazji

(„okazja czyni złodzieja”)

• „Utwardzanie” celu redukuje liczbę okazji.
• Co jest atrakcyjnym celem?

V

(alue) – wartość

I

(nertia) – inercja

V

(isibility) – widoczność

A

(ccess) – dostęp

16

Utwardzanie celu –

zabezpieczenia techniczno-

organizacyjne

• Dająca się obronić przestrzeń (1973 – Oscar Newman):

– wykorzystanie architektury dla ograniczenia przestępczości Projektuj osiedle

tak, by: (a) zaznaczyć

terytorium

, (b) ułatwić

kontroli

, (c) zapewnić mu

dobry

image

, (d) miało bezpieczne

otoczenie

• Prewencja sytuacyjna:

– czynienie przedmiotów, usług, obszarów, systemów opornymi na zagrożenie

przestępczością,

– wykorzystanie środków osobowych i technicznych.
– uwzględnienie prewencji na każdym (projektowania, wykonania)

• Problem-oriented policing

– rozpoznanie specyficznych zagrożeń danej

okolicy, optymalne wykorzystanie sił i środków

Dezorganizacja społeczna a

symboliczna komunikacja

społeczna

• „Wybite szyby” (eksperyment Philipa Zimbardo, 1969)

Jeśli nie usuniesz niezwłocznie pierwszej awarii lub

uszkodzenia (nie ma znaczenia, czy powstałego
przypadkowo, czy też celowo), następne będą pojawiać
się lawinowo i w niedługim czasie konieczny stanie się
generalny remont znacznie kosztowniejszy niż suma
wydatków na drobne naprawy.

• Troszcząc się o stan przedmiotów pokazujemy, że nam

na nich zależy.

• Większość ludzi szanuje wysiłki

innych mające na celu

utrzymanie przedmiotów w dobrym stanie.

• Teoria wybitych szyb wykorzystana jako

podbudowa

polityki „zero tolerancji”

Dezorganizacja społeczna

• Symptomy dezorganizacji społecznej (H.J. Schneider):

–

to, co widać:

graty i śmieci w niezamieszkałych domach,

zabite deskami, opuszczone budynki, samochodowe wraki i
porzucone pojazdy, bandy dorosłych i nastolatków stojące
bezczynnie na rogach ulic, prostytucja uliczna, żebractwo,
publiczne picie alkoholu, molestowanie kobiet, hazard i
nadużywanie narkotyków.

– to, co się z tym wiąże:

słabe więzi rodzinne i przyjacielskie,

znaczna liczba niekontrolowanych rówieśniczych grup
nastolatków, fizyczne i psychiczne wycofanie się ze
wspólnoty, nikłe uczestnictwo w organizacjach, rozpad więzi
sąsiedzkich i rozpad rodzin, wysoka mobilność
mieszkańców, zróżnicowanie etniczne, wielość
przeciwstawnych haseł, światopoglądów i stylów
zachowania oraz duża liczba rodzin żyjących z pomocy
społecznej.

Brzeska,

Ostrobramska,

Mokotów Marina

W(

Wprost 2003 r.

Dezorganizacja społeczna a

przestępczość

• Leo Schuerman i Salomon Kobrin

(lata 80.):

badania społeczności lokalnych na obszarach

o dużym nasileniu przestępczości w Los

Angeles County w latach 1950, 1960, 1970

• Fazy kariery kryminalnej

społeczności

lokalnej

1)początkowa

– dezorganizacja społeczna

niszczy społeczność lokalną

2)przejściowa

- coraz większy wpływ

przestępczości na destrukcję społeczności

lokalnej

3)trwała

– przestępczość i lęk przed

przestępczością niszczą społeczność

Negatywna prewencja

generalna

• Rodzaje prewencji

: generalna, indywidualna,

negatywna (odstraszanie), pozytywna (umacnianie
pożądanych postaw)

• Koncepcja prewencji generalnej zakłada, że

przestępczość może być kontrolowana dzięki lękowi
przed karą

.

• Świadomość realności zagrożenia karą zależy od jest

surowości, pewności i szybkości

.

• Znaczenie

sankcji nieformalnych

– a) Ch. Tittle:

sankcje nieformalne mają większe znaczenie niż
formalne; tylko poważni przestępcy boją się kary
kryminalnej; b) ludzie o tradycyjnych wartościach
przykładają szczególną wagę do opinii istotnych
innych

Brak jednoznacznych

dowodów

:

- eksperyment w Kansas City

(1974): a) 5 rejonów

policyjnych patrolowanych w sposób tradycyjny,

b) 5 – w sposób proaktywny (zmasowany), c) 5 –

pozbawione patroli, policja reaguje tylko na

wezwania: brak istotnego wpływu na rozmiary

przestępczości, w b) wzrost zaufania do policji

(cd: J.Q. Wilson i prawicowy realizm)

- taktyka nękania („naloty”):

dają początkowo

istotny efekt odstraszający, nie dają efektu

długofalowego

- badania oceny ryzyka

– skuteczność

odstraszania zależy od „lękliwości” osób: nie

ryzykują ci, którzy wierzą, że mogą zostać

zatrzymane; część badań wskazuje na zbytni

„optymizm” ludzi, przeszacowanie szans

powodzenia działania przestępczego

Prawicowy realizm – James Wilson, George

Kelling

• Punkt wyjścia:

teoria wybitych szyb Ph. Zimbardo,

negatywne wyniki badań nad prewencją generalną.

• Teza

: Prewencja prowadzona siłami policji nie jest w

stanie ograniczyć przestępczości. Może natomiast
ograniczyć inne formy dezorganizacji społecznej
(zero tolerancji).

Ludzie boją się nie tyle

przestępczości, która jest rzadka i z którą się nie
spotykają, co raczej codziennego chamstwa.

• Efekt

: „odzyskanie ulic” przez społeczność lokalną,

wzmożona kontrola nieformalna sprawowana przez
społeczność lokalną.

• Próba realizacji w Nowym Jorku w l. 90-tych (Robert

Giuliani, William Bratton) – kontrowersyjne wyniki

Zero tolerancji

w Nowym Jorku

Reforma:

- zastosowanie nowych
technologii w pracy
policji,

- wzrost liczby
policjantów o 45%

- ściganie drobnych
naruszeń prawa
Efekty:
- spadek liczby
zabójstw z 30,7 do 8,4
na 100 tys. mieszk. (w
RP – 2,2; max. 3,4 w
2001)

-spadek liczby
zabójstw: wśród
ludności murzyńskiej, z
użyciem broni, pod
wpływem cracku

- wzrost liczby
policjantów trzykrotnie
wyższy niż w ogółem w
USA

Newark, NJ

;

Los Angeles

,

Nowy Jork

,

ogółem w USA (czarny)

Kara śmierci

• Jeśli zwolennicy koncepcji prewencji mają rację,

kara śmierci powinna ograniczać skutecznie
liczbę zabójstw.

• Badania:

-

wpływ bezpośredni

: badanie dynamiki zabójstw

po egzekucji – nie daje wyników jednoznacznych

-

badania porównawcze

(w czasie, w przestrzeni):

jw.

-

badania ekonometryczne

– Isaac Ehrlich: każda

egzekucja „ratuje” życie 7 osobom w USA. Ale:
a) ten sam skutek daje

kara dożywotniego

pozbawienia

wolności; b)

za mało:

w latach 1991

wykonano w USA 14 egzekucji, w 2001 – 66,
czyli uratowano 364 osoby; a roczna liczba
zabójstw w tym czasie spadła o 9000 (z 25.000
do 16.000); c) zabójstwo jest

przestępstwem

„rodzinnym”

i silnie emocjonalnym (B. Hołyst:

44,3% ofiar – krewni i bliscy sprawcy, a 20% -
małżonkowie, 40,2% - znajomi)

Efektywność odstraszania kary

śmieci

Prewencja indywidualna

• Kary kryminalne powinny być na tyle surowe,

by skazani nie chcieli więcej popełniać
przestępstwa.

• Oparta na założeniu, że

większą część

przestępstw popełnia mała grupa notorycznych
sprawców niebojących się standardowej kary

(skłonnych do nadzwyczajnego ryzyka).

• Podniesienie kar zwiększy poziom ryzyka

ponad stan, który skłonni byliby zaakceptować
przestępcy notoryczni.

James Q. Wilson: „Crime and

Human Nature”

„Kara może czasem nie odstraszyć od

popełnienia przestępstwa a nawet może

pogorszyć przestępcę zmniejszając jego szanse

na uzyskanie pracy, nastawiając go wrogo

wobec społeczeństwa i jego praw czy

wystawiając go na demoralizację ze strony

złego towarzystwa spotkanego w więzieniu

. Ale

co do reguły: kara działa;

co znaczy, że

jeśli

ustanowimy związek między czynem a

negatywnymi konsekwencjami, i te negatywne

konsekwencje będą dostatecznie dotkliwe,

by

przełamać niekorzystny wpływ czynników

wspomnianych na początku,

to zapobiegniemy

albo ograniczymy liczbę czynów kryminalnych.”

Uniemożliwianie

(incapacitation)

• Uniemożliwienie popełniania przestępstw

poprzez długoletnie uwięzienie:

• Niektórzy będą unikać popełniania

przestępstw, nawet jeśli nie zrobimy

niczego, by ich poprawić, podczas gdy inni

będą wyszukiwać okazji do ich popełnienia,

nawet jak zrobimy wszystko, by ich

powstrzymać.

Ludzie bywają podli. Nie ma

na nich innych środków jak tylko oddzielenie

ich od niewinnych ludzi.

– James Q. Wilson

• Uniemożliwianie stało się

podstawową

doktryną polityki kryminalnej

w USA.

Ustawy o notorycznych przestępcach –

selektywne uniemożliwianie

popełniania przestępstw

.

• tzw.

Three strikes law

– ustawy „o trzech faulach”:

Three Strikes and You Are Out = Po trzeciej skusze
odpadasz –

za trzecie przestępstwo umyślne – kara

dożywotniego pozbawienia wolności

• Ustawy dotyczą sprawców niektórych (każdy stan

ma inny katalog) zbrodni uprzednio karanych za
zbrodnie. Ograniczają możliwość wymierzania innych
kar niż izolacyjne.

• 1993

– pierwsza ustawa przyjęta w stanie

Washington; 1994 – Kalifornia; dziś: w 26 stanach

• Początkowo spowodowały

gwałtowny wzrost

pryzonizacji

: w Kalifornii o 400%

Kalifornia

Retrybutywizm

• Przekonanie, że skoro przestępcy wybrali

przestępstwo, to

zasługują

na karę,

bez względu na

to, czy kara działa prewencyjnie, czy też nie

.

• Odwołuje się do

upodmiotowienia

przestępcy –

„człowiek może być tylko celem, nie środkiem” – i

poszanowania jego godności

poprzez uznanie jego

„prawa do kary” (I. Kant).

• Resocjalizacja otwiera drogę do totalitaryzmu

–

eliminacja osób nie pasujących do „wzoru”.

• Odrzucenie prewencji

: jest

niebezpieczna

, bo

przestępstwo staje się tylko pretekstem do

odstraszania. Odstrasza także ukaranie niewinnego.

(w RP: koncepcja PiS uzależnienia kary nie od

stopnia winy lecz społecznej szkodliwości czynu).

Just Deserts

– Andrew von Hirsch

(1976)

• Założenia

:

– Przekonanie, że dotychczasowe metody postępowania z

przestępcami nie przynoszą efektów.

– Przekonanie, iż ci, którzy naruszyli prawo, zasługują na karę

za to, co zrobili. Odrzucenie karania „dla postrachu” (ze

względu na szkodliwość czynu).

Teza

:

należy powrócić do idei kary sprawiedliwej, bez

względu na jej użyteczność jako środka zmiany człowieka

bądź odstraszania.

Jeśli dwa przestępstwa A i B są równie szkodliwe, ale surowa

kara wpływa odstraszająco tylko na A, czy byłoby

sprawiedliwe karanie sprawcy czynu A bardziej surowo

tylko po to, by odstraszyć innych od popełniania tego

czynu?

• Karanie na zasadzie odstraszania bądź uniemożliwiania,

jest nieuczciwe, bo nie wiemy, czy człowiek w przyszłości

będzie popełniał przestępstwa.

• Karać można tylko za to, co się zrobiło. Kara powinna być

taka sama, dla wszystkich, którzy popełnili takie same

przestępstwa. Indywidualizacja kary jest niesprawiedliwa.

Wady:

• Teorie neoklasyczne prowadzą do wzrostu pryzonizacji.

W USA jest dziś 3

mln osadzonych.

• Utrzymanie skazanego kosztuje 25000 USD rocznie

.

• Nils Christie: Śmierć również stanowi rzeczywistość amerykańskich więzień,

ale jest to inna śmierć [niż w Rosji] … to śmierć odroczona. Wyrok
dożywotniego pozbawienia wolności może oznaczać życie w więzieniu aż do
śmierci. W Ameryce niektóre więzienia pomału zamieniają się w instytucje
geriatryczne. […] Ponadto system amerykański zabija również umyślnie. Od
roku 1977 stracono 500 osób, a ponad 3000 przebywa obecnie w celach
śmierci. […] Stany Zjednoczone […] stale utrzymują w więzieniach blisko 1%
swej dorosłej ludności. Większość z nich to stosunkowo młodzi mężczyźni.

W

USA w dowolnej chwili około 20% mężczyzn - czarnych lub pochodzenia
latynoskiego - przebywa w więzieniu. W miastach takich jak Waszyngton i
Baltimore ponad połowa czarnych mężczyzn w wieku od 18 do 30 lat jest
przetrzymywanych w więzieniach, na zwolnieniu warunkowym lub
poddanych probacji

. Innymi słowy: jeśli mieszkacie w Stanach i należycie do

ww. kategorii mieszkańców, to narażeni jesteście na zwiększone ryzyko
zostania skrzywdzonym przez państwo. […] Obecnie w USA cztery miliony
osób objęte są tym typem kontroli. Jeśli te cztery miliony dodać do
osadzonych w więzieniach i jeśli znów założyć, że młodzież stanowi połowę
dorosłej męskiej populacji, to zgodnie z moim oszacowaniem […]

10%

dorosłych mężczyzn znajduje się obecnie pod kontrolą aparatu karnego.

Wady:

• Teorie neoklasyczne prowadzą do

oparcia

porządku społecznego

na strachu przed karą.

• Powodują

rozbudowę instytucjonalnych organów

kontroli:

ograniczenia praw obywatelskich i

dalszy wzrost nakładów na systemy ścigania.

• Utrwalają model

„społeczeństwa kiblowego”

(P.

Moczydłowski) – oddalanie problemu zamiast
rozwiązywania

• Wzrost pryzonizacji prowadzi do:
- obniżenia

standardu życia

w więzieniu i

ograniczenia praw osadzonych,

- wzrostu

recydywizmu

,

- wzrostu zakresu

marginalizacji

społecznej.