Zwierzęta
jadowite

Największą liczbę zatruć toksynami zwierzęcymi

spotyka się w krajach o klimacie gorącym



Zwierzęta jadowite

Zwierzęta jadowite

Znaczna część zwierząt (np. węże, pajęczaki,
owady, jamochłony) może przekazywać swoim
ofiarom substancje toksyczne. Do tego celu
służą specjalnie przystosowane narządy jadowe.



Zwierzęta trujące

Zwierzęta trujące

Zwierzęta produkujące truciznę, a nie mogące
jej aktywnie przekazać swojej ofierze. Toksyna u
tych zwierząt znajduje się w różnych częściach
ciała. Do zatrucia może dojść po spożyciu
zwierząt trujących.

Znanych jest około 5000 tysięcy

gatunków zwierząt jadowitych i

trujących.

Są to niektóre gatunki jamochłonów,

płazińców, obleńców, stawonogów,

mięczaków, szkarłupni, ryb, płazów,

gadów, kilku gatunków ssaków.

Podział jadów ze względu na sposób
działania na organizm ludzki

:

neurotoksyny

– trucizny, które w wyniku działania na

układ nerwowy porażają np. mięśnie oddechowe,
ośrodek oddechowy;

hemolizyny

– składniki jadu powodujące rozpad

krwinek czerwonych;

cytolizyny

– uszkadzają krwinki białe i inne komórki;

koaguliny

– zwiększają krzepliwości krwi;

kardiotoksyny

– powodują porażenie czynności serca;

hemorrhaginy

– uszkadzają ściany naczyń

krwionośnych, powodują krwawe wylewy do tkanek,
martwicę tkanek;

związki zmniejszające krzepliwość krwi

Typ:

parzydełkowce

parzydełkowce

(Cnidaria)

Parzydełkowce występują pod postacią osiadłych

polipów, bądź wolno żyjących meduz.

Zwierzęta te posiadają czułki oraz tzw.

parzydełka.

Parzydełka stanowią broń zaczepno-obronną.

Rodzaje komórek parzydełkowych

:



przebijające (penetranty)



klejące (glutanty)



owijające (wolwenty)

Składniki jadu

:



talasyna,



kongestyna,



hypnotoksyna,



tetramina,

Objawy zatrucia

:



silne podrażnienie skóry w formie
czerwonych pasów,



tworzenie się drobnych bąbli,



podwyższenie temperatury ciała.

Najbardziej jadowite zwierzęta morskie:



tropikalne meduzy,



ryby jadowite,



węże morskie.

Meduza (osa morska)

(Chironex fleckeri)

Występowanie: strefa szelfowa Oceanu Indyjskiego i

Pacyfiku.

Posiada ramiona dł. ponad 2 m z parzydełkami (5000).
Zmiany skórne w miejscu dotknięcia parzydełek, zgon

może nastąpić w ciągu kilku minut.

Uwaga! – istnieje szczepionka przeciwko jadowi tego

gatunku meduzy.

Doraźnie opatrunek z 4-6% roztworu octu winnego na

30 min.

Meduza

Chironex fleckeri

Portugalski żeglarz

(Physalia

physalis)

Występowanie: tropikalna i subtropikalna strefa

Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego.

Średnica dzwonu – 30 cm, ramiona z

parzydełkami mogą osiągnąć długość do 50
m, ustawione są pionowo.

Jad wywołuje bolesne oparzenia, dolegliwości

sercowe.

Leczenie objawowe – zwalczanie bólu,

podtrzymywanie oddechu i krążenia.

Portugalski żeglarz

(Physalia physalis)

Meduza

(Carukia barnesi)

Występowanie: tropikalne wody w okolicy

Australii, Pacyfik.

Jamochłon wielkości kciuka, ramiona z

parzydełkami ułożone są w kształcie dzwonu.

Zmiany miejscowe – zaczerwienienie skóry.
Pomoc doraźna: opatrunek z 4-6% roztworu octu

winnego.

Meduza

(Carukia

barnesi)

Meduza

(Charybdea marsupialis)

Występowanie: Morze Śródziemne.
Działanie jadu – pęcherze na skórze, obrzęki

ciała, kurcze mięśni.

Meduza - pelagia świecąca

(Pelagia

noctiluca)

Występowanie: wokół wybrzeży europejskich.
Jad powoduje powstawanie pęcherzy na skórze,

napady gorączki i dreszczy.

Podrażnienia skóry w miejscu
dotknięcia parzydełek meduzy

Typ:

szkarłupnie

szkarłupnie

(Echinodermata)

Gromada:

jeżowce

jeżowce

(Echinoidea)

Narząd jadowy jeżowców ma dwie postacie:

1.

Pedicellaria – uzbrojone w kleszczyki z

gruczołami jadowymi.

2.

Kolce – pozbawione kleszczyków.

Składniki jadu

:



histamina,



noradrenalina,



związki o aktywności hemolitycznej i

cholinergicznej.

Objawy zatrucia

:



ból i obrzęk w miejscu ukłucia,



duszność,



drgawki.

Jeżowce

Jeżowce

(Echinoidea)

Gromada:

strzykwy

strzykwy

(Holothurioidea)

Narządem jadowym są liczne ślepo zakończone

rurki tworzące tzw. organ Cuviera.

Składniki jadu

:



Holoturyna - właściwości hemolityczne,

blokuje przewodnictwo bodźców nerwowych.

Przyczyna zatrucia

:



źle wypatroszone strzykwy

Objawy zatrucia

:



bóle żołądka, wymioty,



obrzęk i zaczerwienienie kończyn górnych.

Strzykwa

Trachythyone

elongata

Typ:

mięczaki

mięczaki

(Mollusca)

Największe znaczenie w medycynie mają

przedstawiciele ślimaków z rodzajów:

Conus

,

Terebra

,

Murex

.

Pospolite w morzach strefy tropikalnej.
Ślimaki z rodzaju

Conus

i

Terebra

posiadają narząd jadowy i gruczoły
jadowe.

Jad poraża obwodowy układ nerwowy.

Objawy zatrucia po ukłuciu przez ślimaka z

rodzaju

Conus

:



ból i stopniowe drętwienie w okolicy ukłucia,



szum w uszach, zawroty głowy,



osłabienie, drżenia mięśniowe,



łzawienie,



duszność,



porażenie strun głosowych.

U przedstawicieli z rodzaju

Murex

brak gruczołów

jadowych.

Wydzielina gruczołów ślinowych i podskrzelowych jest

wysoce toksyczna, zawiera substancje z grupy

cholinowej.

Objawy zatrucia:



osłabienie mięśni,



w ciężkich przypadkach paraliż.

Gromada:

głowonogi

głowonogi

(Cephalopoda)

Największe znaczenie w medycynie mają

ośmiornice

(Octobrachia)

.

Toksyczna wydzielina jest u nich produkowana

przez gruczoły ślinowe.

Ślina zawiera m.in.:



histaminę,



serotoninę,



adrenalinę,



dopaminę,



indoloaminy.

Wykazuje silne działanie neurotropowe.

Toksyna jest wprowadzana po ukąszeniu

rogowatymi szczękami.

Objawy ukąszenia:



silny ból wokół rany,



obrzęk i zaczerwienienie skóry.

Objawy ogólne, pojawiające się po dostaniu

się jadu do krwi:



bóle głowy,



duszność,



wymioty,



niekiedy gorączka,



potem porażenie mięśni oddechowych, a

nawet śmierć.

Ośmiornica

Octopus marginatus

Spora grupa małży

(Bivalvia)

spośród omółków

(Mytilus)

, ostryg

(Ostrea)

może wywołać

zatrucia pokarmowe spowodowane przez
wchłonięte z pożywieniem patogenne
bakterie i toksyny zawarte w ściekach
komunalnych i przemysłowych.

Z ciała niektórych małży wydzielono związek

zwany mitylokongestyną, który wykazuje
właściwości anafilaktyczne.

Typy zatruć mięczakami:



żołądkowo-jelitowy



alergiczny



paralityczny

Typ:

stawonogi

stawonogi

(Arthropoda)

W obrębie stawonogów spotyka się wiele

gatunków jadowitych, a nawet całe
gromady, jak wije

(Chilopoda)

lub

rzędy, jak skorpiony

(Scorpionidea)

,

pająki

(Araneida)

.

Znaczna liczba gatunków stawonogów

wyposażona jest w aparat jadowy

.

Pająk ptasznik

(Avicularia

avicularia)

Długość ciała 60 – 80 mm.
Ciało ciemnobrunatne pokryte brązowymi włoskami.
Występowanie: Brazylia, Gujana, Trynidad.
Gruczoły jadowe znajdują się wewnątrz

szczękoczułków.

Wytwarza jad o działaniu neurotropowym, porażający

twór siatkowaty mózgu.

Objawy zatrucia:



ból w miejscu ukłucia (zanika po kilku minutach),



ogólne zmęczenie,



powolne ruchy kończyn i brak koordynacji,



senność,



zatrzymanie pracy płuc i serca (ciężkie zatrucie).

Średnia ilość jadu w gruczole ptasznika wynosi ok. 6 mg.
Dawka śmiertelna dla człowieka jest o wiele większa.

Pająk ptasznik

(Avicularia

avicularia)

Bardziej niebezpieczne dla człowieka są ukąszenia

pająków z rodzaju

Latrodectus

. Pająki te, o

długości ok. 30 mm, występują na obszarach ciepłej

strefy klimatycznej świata.

Przedstawicielami tego rodzaju są:

Latrodectus mactans

– „czarna wdowa”,

Latrodectus mactans tredecimuguttatus

– pająk karakurt.

Jad jest wprowadzany za pomocą szczękoczułków.
Jad tych pająków działa bardzo szybko i powoduje ostre

zatrucie.

Zaliczany jest do toksyn działających pobudzająco na

układ sympatyczny, wywołuje skurcz niektórych grup

mięśni.

W niektórych przypadkach obserwuje się krótkotrwałą

utratę przytomności i amnezję.

Występuje również agrafia (niemożność pisania), abulia

(brak woli, stanowczości) i zaburzenia mowy.

Czarna wdowa

(Latrodectus

mactans)

Najgroźniejsze skutki powoduje ukąszenie

brazylijskiego pająka

Phoneutria fera

.

Pająki z rodzaju

Lycosa

(tarantula) zawierają jad

o działaniu hemotropowym i neurotoksyny.

Jad tarantul zawierający głównie hemolizyny

stanowi duże niebezpieczeństwo dla zwierząt
bezkręgowych. Na duże ssaki i człowieka
działa słabiej.

W odosobnionych przypadkach ukąszenie tego

pająka może spowodować śmierć.

Pająki z rodzaju

Lycosa

- tarantule

Pająk krzyżak

(Aranea diademata)

Narząd jadowy znajduje się w głowotłowiu.
Obejmuje on szczękoczułki i gruczoły jadowe.
Jad składa się głównie z albumin i stanowi

mieszaninę zawierającą:



hemorrhaginy,



hemolizyny (arachnolizyna),



związki neurotropowe (epeirotoksyna)

Objawy zatrucia:



Miejscowe – pieczenie w miejscu ukąszenia,
krwawe wylewy podskórne,



Ogólne – osłabienie, bóle głowy, bóle stawów.

Pająk krzyżak

(Aranea

diademata)

W okresie dojrzewania jaj u pająka
krzyżaka pojawia się trujący produkt
zwany epeirotoksyną, który działa
hipotonicznie.
Po wstrzyknięciu go zwierzętom
wielkości psa lub kota w zależności
od dawki, powoduje wystąpienie
drgawek, asfiksję i śmierć.

Pająk topik

(Argyroneta aquatica)

Gruczoł jadowy znajduje się w

głowotłowiu.

Jad zawiera hemorrhaginy.
W miejscu ukąszenia występuje ostry ból

i reakcja zapalna utrzymująca się do
kilku dni.

Nie obserwuje się objawów ogólnych.

Pająk topik

(Argyroneta

aquatica)

Rząd:

skorpiony

skorpiony

(Scorpionidae)

Zwierzęta jadowite należące do tej grupy mają

gruczoły jadowe umieszczone na końcu ciała

w telsonie zakończonym kolcem jadowym.

Skorpiony strefy tropikalnej są główną

przyczyną ciężkich przypadków zatruć, a

nawet zejść śmiertelnych.

Do rzędu skorpionów należy 550 gatunków.

Wszystkie są jadowite, ale tylko 24 gatunki

produkują jad groźny dla człowieka.

Ich ukąszenia leczy się wstrzykiwaniem

specjalnej surowicy.



Pandinus imperator – 18 cm długości (Am.

Pd, Afryka).



Buthus australis – jad może spowodować

śmierć (Australia).



Euscorpius italicus – skorpion włoski



Scorpio afer – skorpion skalny



Buthus occtanus – skorpion polny



Euscorpius carpathicus



Euscorpius germanus

Basen Morza
Śródziemneg
o

3 – 8 cm długości, działanie
jadu słabe, (Tyrol i
Szwajcaria Pd.)

Do najgroźniejszych należą ukłucia spowodowane

przez skorpiony z gatunku

Buthus australis

,

Heterometrus palmatus

. Poza tym najbardziej

niebezpieczne skorpiony należą do rodzajów:

Buthotus

,

Buthacus

,

Leiurus

.

Jad skorpionów charakteryzuje się działaniem

hemotropowym, zawiera głównie hialuronidazę
i neurotoksyny. W dojrzałych jajach
skorpiona stwierdzono obecność
epeirotoksyny.

Jad większości gatunków skorpionów można

neutralizować surowicą przeciw jadowi żmii.

Objawy zatrucia jadem skorpiona:



Miejscowe:
- ostre, kłujące bóle w miejscu ukłucia,
- obrzęk,
- zapalenie naczyń limfatycznych.



Ogólne:
- dreszcze,
- bóle głowy,
- mdłości,
- trudności w oddychaniu,
- tachykardia,
- skurcze palców rąk i stóp,
- uszkodzenie wątroby.

Buthus australis Leiurus
quinquestriatus

Skorpiony

Gromada:

wije

wije

(Myriapoda)

Do grupy tej należą przedstawiciele pareczników

(Chilopoda)

i dwuparców

(Diplopoda)

.

Wije są zwierzętami lądowymi, prowadzą nocny tryb

życia, kryjąc się w dzień pod mchem, korą itp.

Wije rozpowszechnione są na całej kuli ziemskiej.

Znaczenie w medycynie mają wije żyjące głównie w

strefie tropikalnej i subtropikalnej.

Jad pareczników swoim składem przypomina jad

owadów, w jego skład wchodzą:



proteiny,



serotonina,



hialuronidaza,



histamina,



związki wywołujące hemolizę.

Ukąszenie dużych tropiklanych wijów np.

skolopendry olbrzymiej

(Scolopendra gigantea)

o długości ok. 26 cm mogą być przyczyną
ciężkich zatruć ludzi.

Jad skolopendry działa głównie miejscowo.

Objawy ukąszenia:



stan zapalny,



naciek,



martwica skóry,



zapalenie naczyń limfatycznych,



w ciężkich przypadkach zatrzymanie akcji
serca.

Skolopendra
olbrzymia

(Scolopendra
gigantea)

Zaobserwowano przypadki pseudopasożytnictwa –

obecność wija drewniaka w jamie nosowej, jelitach.

U dwuparców jad spełnia wyłącznie rolę obronną.

Jad spotykanego
w Polsce wija
drewniaka

(Lithobius
forficatus)

u

człowieka
wywołuje tylko
miejscowe stany
zapalne.

Gromada:

owady

owady

(Insecta)

Rząd:

błonkówki

błonkówki

(Hymenoptera)

Z owadów jadowitych najbardziej znane są gatunki

zaliczane do rzędu błonkówek, jak np.: szerszeń

(Vespa crabo)

, pszczoła miodna

(Apis mellifera)

, osa

(Vespa vulgaris)

, trzmiel ziemny

(Bombus terrestris)

,

mrówki z rodzin

Formicidae, Poneridae

.

Najbardziej niebezpieczne są szerszenie i osy z rodziny

Vespidae

szerszenie i osy.

Żądło os jest znacznie większe niż pszczół i jest

pozbawione harpunowego ząbkowania. U pszczół

żądło jest ząbkowane i zazwyczaj po użądleniu

pozostaje w tkance żywiciela.

Narządy jadowe umieszczone są w tylnej części odwłoka

Szerszeń

(Vespa crabo)

Jad os, tzw.

wespotoksyna

, wykazuje silne

działanie toksyczne na zwierzęta i człowieka.

Składniki jadu os:



proteiny,



serotonina,



histamina,



fosfolipaza A (fosfolipaza B – szerszeń),



kininy,



hialuronidaza,



acetylocholina - szerszeń.

Objawy miejscowe:



piekący ból w miejscu użądlenia,



zaczerwienienie otoczone bladym obrzękiem.

Objawy ogólne zatrucia

są spowodowane m.in.

skurczowym działaniem jadu na mięśnie gładkie

oskrzeli, dużych naczyń, jelit.

Występuje również ślinotok, wzmożona potliwość,

tachykardia.

Mogą wystąpić stany pobudzenia psychicznego,

przechodzące w stany depresyjne.

Przypadki śmiertelne następują na skutek porażenia

mięśnia sercowego lub na skutek uduszenia

(użądlenie w język, błonę śluzową policzka, przełyk).

Najbardziej charakterystycznym objawem zatrucia

jadem szerszeni jest hemoliza, wylewy krwawe.

Osa pospolita

(Vespa

vulgaris)

Jad pszczół, tzw.

apitoksyna

zawiera m.in.:



peptydy,



histaminę,



mellitynę,



hialuronidazę,



fosfolipazę.

Obecna w jadzie hialuronidaza zwiększa

przepuszczalność jadu dla tkanek.

Objawy miejscowe zatrucia jadem:



hiperemia (przekrwienie),



obrzęk tkanek,



piekący ból.

za zmiany miejscowe odpowiedzialna jest głównie

histamina – główny składnik jadu.

Objawy ogólne zatrucia:



tachykardia,



spadek ciśnienia tętniczego krwi,



zaburzenia oddychania,

wynikają z działania jadu na układ sercowo-

naczyniowy i CUN.

Jad pszczeli powoduje hemolizę krwinek czerwonych.

Pszczoła miodna

(Apis

mellifera)

W przypadku
użądlenia przez
trzmiela

(Bombus)

,

obserwuje się
reakcję miejscową w
postaci stanu
zapalnego, obrzęku
lub niewielkich
zmian martwiczych.
Nie obserwowano
przypadków
śmiertelnych.

Trzmiel ziemny

(Bombus terrestis)

Jad mrówek zawiera:



kwas mrówkowy,



olejki eteryczne,



histaminę,



acetylocholinę,



hialuronidazę.

Mrówki z rodziny

Formicidae

nie posiadają żądła, a ich

jad zawiera głównie kwas mrówkowy. Jad ten

powoduje miejscowe stany zapalne skóry, ból i

obrzęk w miejscu ukąszenia.

Jad mrówek z rodziny

Poneridae

oraz

Myrmycidae

wykazuje silne działanie neurotropowe. Po

wniknięciu do krwiobiegu powoduje gorączkę,

wymioty, majaczenie, utratę przytomności.

Tubylcy zamieszkujący Afrykę używali tego jadu do

zatruwania ostrza strzał.

Mrówki z
rodziny

Formicidae

Rząd:

motyle

motyle

(Lepidoptera)

Niektóre motyle amerykańskie dysponują

aparatem jadowym składającym się z ostrych
włosków parzących rozmieszczonych na
powierzchni ciała i połączonych gruczołami
jadowymi.

Należą tu m.in.:



Hylesia nigricans



Hylesia urticans

Kontakt z tymi owadami powoduje ostre zapalenie

skóry.

Również gąsienice wielu gatunków motyli

dysponują podobnym aparatem jadowym.

Rząd:

chrząszcze

chrząszcze

(Coleoptera)

Wśród chrząszczy wiele gatunków trujących i

jadowitych występuje w rodzinach
kusakowatych

(Staphylinidae)

i majkowatych

(Maederus)

.

W europie, Azji i Afryce żyją kusaki trujące z

rodzaju

Paederus

.

W Polsce trujące właściwości mają chrząszcze z

rodziny

Meloidae

.

Najpopularniejszy przedstawiciel to majka

kantaryda

(Lytta vesicatoria)

, zwana

pryszczawką lub też znana pod nazwą „muchy
hiszpańskiej”.

Jad majkowatych nazywany jest

kantarydyną

. Jedynymi

narządami wytwarzającymi ten jad są jajniki.

Kantarydyna wykazuje silne działanie trujące na

wszystkie kręgowce. Dla człowieka dawka śmiertelna
wynosi 0,02 grama czystego jadu, a najczęstszą
przyczyną śmierci jest porażenie CUN.

W celu uniknięcia zatrucia nie należy brać do rąk i

rozgniatać chrząszczy majkowatych.

Majka kantaryda

(Lytta

vesicatoria)

Jad larwy afrykańskiego chrząszcza z rodziny

stonkowatych

(Chrysomelidae)

należącego do

gatunku

Diamphidia locusta

, nazywany

jadem kalaharskim

, używany jest do

zatruwania strzał. Jad ten ma działanie
podobne do kurary.

larwa chrząszcza

Diamphidia nigroornata