Dietetyka wieku

dojrzałego

Dr n. med. Beata Piórecka

Wykłady III sem. - 30 h

Wykłady IV sem. – 15 h

Ćwiczenia IV sem – 15 h

Treści wykładów

:

• Zmiany w działaniu układów na tle teorii starzenia
się.

• Menopauza i andropauza.

• Ograniczenia żywieniowe w wieku podeszłym.

• Normy żywieniowe dla osób starszych.

• Zasady żywienia osób w starszym wieku.

• Choroby spowodowane wadliwym żywieniem.

• Konsekwencje zdrowotne wadliwego żywienia.

• Znaczenie żywienia w zapobieganiu i leczeniu
otyłości.

• Dobór produktów w wieku starszym

• Cele i zadania dietoterapii.

• Charakterystyka diet w profilaktyce i leczeniu chorób
osób w podeszłym wieku.

Piśmiennictwo podstawowe:

• Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A. (red.): Geriatria z
elementami gerontologii ogólnej. Wyd. Via Medica,
Gdańsk, 2007.

• Jarosz M., Dzieniszewski J.: Żywienie osób w wieku
starszym. Wyd. lek. PZWL , Warszawa 2008.

• Rosławski A. : Wybrane zagadnienia z geriatrii. Wyd.
AWF, Wrocław, 2001.

Uzupełniające:

• Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.): Żywienie
człowieka – podstawy nauki o żywieniu. Wyd. nauk.
PWN, Warszawa , 1998,2000, 2004.

• Hasik J., Gawęcki J. (red.): Żywienie człowieka
zdrowego i chorego. Wyd. nauk. PWN, Warszawa,
1998, 2000, 2004, 2007.

Powszechność

Mierzalność

Progresywność

Inwolucyjność

Długotrwałość

Złożoność etiologii

Trójwymiarowość

Zwartość

ontogenetyczna

Trójpłaszczyznowość

Prewencyjność

Tabela 1.

Cechy procesu starzenia się człowieka

Powszechność –

zróżnicowanie starzenia się organizmów

jednokomórkowych (starzenie kończy się podziałem i nową
generacją, a nie śmiercią) w porównaniu do wielokomórkowych.
Proces starzenia się jest osobniczo zindywidualizowany.

Progresywność

- jednokierunkowo, bez możliwości istotnego i

trwałego cofnięcia upływającego czasu.

Długotrwałość

- określony przedział czasowy, którego

zakończenie stanowi śmierć jako kres życia biologicznego.

Trójwymiarowość

starzenia się obejmuje:

• starzenie się gatunku,

• starzenie osobnicze,

• starzenie się populacyjne (demograficzne).

Trójpłaszczyznowość

starzenia się:

• biologiczna,

• psychologiczna,

• społeczna.

Mierzalność starzenia się organizmu

:

• wymiar subiektywny według samopoczucia własnego,

• wygląd zewnętrzny,

• wskaźniki wieku biologicznego z zastosowaniem parametrów
biologicznych, które nie podlegają istotnym zmianom pod
wpływem treningów lub rehabilitacji np. uwodnienie tkanek.

• wskaźniki wieku sprawnościowego,

• wiek kalendarzowy (astronomiczny) wg którego definiuje się
„umowne okresy życia człowieka”

Podział starości na okresy wg WHO

60 - 74

lat wczesna starość (wiek podeszły – wiek

III)

75 – 89

lat starość pośrednia (faza starości pełnej)

> 90

starość późna (faza długowieczności)

Kryteria starzenia się populacji:

• przeciętna długość życia

• przeciętne dalsze trwanie życia (np. po
ukończeniu 60 r.ż)

• wielkość frakcji (%) osób starszych w danej
społeczności

Organizacja Narodów Zjednoczonych ONZ
uznaje próg starości demograficznej populacji,
gdy w strukturze ludności kraju osoby starsze
powyżej 65 r.ż. stanowią

7% ogółu ludności

.

Największy odsetek osób w wieku 65 lat i
więcej ma Europa

Inwolucyjność

– w starości nasilają się stopniowo z

wiekiem zmiany strukturalne wszystkich komórek i
tkanek oraz upośledzenia czynnościowe ich funkcji
(zmiany destrukcyjne, wsteczne)

Wieloczynnikowość

– różne nie do końca poznane

przyczyny starzenia się organizmu. Niekiedy wyróżnia
się dwie grupy przyczyn starzenia się:
1.Czynniki determinujące (geny, metabolizm)
2.Czynniki modyfikujące starzenie np.:

- czynniki osobnicze tj. choroby, kalectwa,

otyłość itp.

- czynniki środowiskowe ze stylem życia

włącznie,

- obciążenia (stresy) psychiczne,
- warunki socjalno-społeczne i aktywność

społeczną (zawodową, rodzinną, towarzyską).

Zwartość ontogenetyczna

- starzenie się jest

integralną składową ontogenezy człowieka.
Znamiona starości uznaje się za zmiany
fizjologiczne, choć ze względu na ich
destruktywny charakter i negatywny wpływ na
jakość życia należy je traktować jako zmiany
fizjopatologiczne, co wiąże się z poszukiwaniem
metod ich łagodzenia.

Prewencyjność

– należy propagować oraz

realizować efektywną prewencję
gerontologiczną, którą należy rozpocząć
odpowiednio wcześnie.

Pod koniec 2005 roku liczba ludności Polski wynosiła 38 157 tys. i
była mniejsza o około 100 tys. w porównaniu do 2000 roku. Od
połowy lat 80 systematycznie zmniejsza się udział w łącznej liczbie
ludności dzieci i młodzieży w wieku poniżej 20 lat. W 2004 roku
grupa ta stanowiła 24,5% ogółu ludności, a populacja dzieci w
wieku 0-14 lat – 16,7%.

W tym samym okresie stopniowo zwiększał się udział osób w wieku
65 lat i więcej. W 2004 roku osoby te stanowiły 13,1% ogółu
ludności Polski.

Średnia długość trwania życia w Polsce

- dla kobiet do

79,4

lat,

- mężczyzn do

70,81

lat rok

2005
W ciągu ostatnich 13 lat przeciętna długość życia wzrosła o 4,6
roku w przypadku mężczyzn i o 4 lata w przypadku kobiet.

Generalnie jednak należy stwierdzić, że stan zdrowia Polaków jest
gorszy niż mieszkańców pozostałych krajów Unii Europejskiej.
Długość życia w Polsce jest wyraźnie krótsza niż przeciętna dla
wszystkich 25 krajów Unii Europejskiej – o 4,6 lat dla mężczyzn i o
2,5 lat dla kobiet (dane za 2003 rok).

Prognoza GUS dla Polski:

Okres po 2020 roku będzie charakteryzował się gwałtownym
starzeniem się ludności. W 2030 roku udział osób powyżej 65 r.ż.
osiągnie poziom około 24%, co oznacza, że prawie co czwarty
Polak będzie miał co najmniej 65 lat. W miastach populacja osób
starszych będzie większa niż na wsi. Znaczny przyrost nastąpi w
najstarszych grupach wieku. Liczba osób w wieku 85 lat i więcej
wzrośnie do 2010 r. o 50 % i osiągnie pół miliona, a w 2030 r. do
prawie 800 tys. (obecnie liczba osób w tym wieku wynosi
niespełna 320 tys.)

W Polsce odsetek osób powyżej 65 r. ż. w 2004 roku

wyniósł 13,15%.

Odsetek ten w mieście Krakowie w 2004 roku wyniósł aż
14,56 %.

Gorszy stan zdrowia ludności, w tym osób
starszych jest wyraźny wśród osób
niewykształconych, ubogich, bezrobotnych, a
także, w niektórych przypadkach, w regionach
charakteryzujących się gorszymi wskaźnikami
jakości środowiska naturalnego i gorszą
infrastrukturą, utrudniającą dostęp do placówek
opieki zdrowotnej.

Osoby starsze

przeciętnie chorują na 3-4

choroby przewlekłe i zażywają przewlekle 4-5
leków.
Zaledwie 7% osób w wieku powyżej 75 roku życia
nie zgłasza żadnych schorzeń przewlekłych.

Potrzeby ludzi w wieku podeszłym zazwyczaj mają
charakter złożony.

Do głównych przyczyn zgonów w Polsce należą:

•

choroby układu krążenia

(41,1% wszystkich zgonów

mężczyzn i 52,6% zgonów kobiet w 2004 r.) – umieralność z
powodu tych chorób wykazuje trend spadkowy,

• nowotwory złośliwe

(26,4% zgonów mężczyzn i 22,8%

zgonów kobiet w 2004 r.) – zagrożenie życia z ich powodu nie
zmniejsza się, a w przypadku niektórych rodzajów nowotworów,
takich jak: nowotwory jelita grubego, gruczołu krokowego, raka
płuca u kobiet, wzrasta. Nowotwory złośliwe stanowią
najważniejszą przyczynę przedwczesnych zgonów kobiet.
Nowotworem najbardziej zagrażającym życiu mieszkańców
Polski jest rak oskrzeli i płuca.

•

przyczyny zewnętrzne

(9,7% zgonów mężczyzn i 3,6%

zgonów kobiet) – zgony z tego powodu wykazują trend
spadkowy. Wśród nich dominują wypadki komunikacyjne z
wzrastającą liczbą zabitych pieszych.

W 1903 roku zastępca dyrektora Instytutu Pasteura
w Paryżu, Ilia Miecznikow, zaproponował pojęcie
„gerontologia” (od greckiego „géron”, „gérontos” —
„starość”) dla określenia wielu dziedzin nauki, które
zajmują się starzeniem i/lub starością . W takim ujęciu
gerontologia stała się nauką interdyscyplinarną.

Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO,
World Health Organization) z 2004 roku :

Geriatria

to specjalistyczna dziedzina medycyny,

która
zajmuje się zdrowiem i chorobami oraz opieką i
pomocą
osobom w podeszłym wieku.

Gerontologia

to wielodyscyplinarny kierunek naukowy

dotyczący wszystkich aspektów starzenia, włączając w
to czynniki: zdrowotne, biologiczne, socjologiczne,
psychologiczne, ekonomiczne i środowiskowe

.

1. Choroby układu sercowo-naczyniowego

75%

2. Choroby układu ruchu

68%

3. Choroby układu oddechowego

46%

4. Choroby układu trawiennego

34%

5. Zespoły otępienne

15%

Natomiast

po 75 roku życia

zdecydowanie

częściej pojawia się zniedołężnienie i tzw.
problemy geriatryczne, do których m. in.
zaliczamy:

- upadki i złamania na tle osteoporozy,
- otępienie,
- nietrzymanie moczu,
- odleżyny.

Częstość stanów chorobowych w populacji

polskiej

powyżej 65 roku życia.

(wg. Kocemba J., Życzkowska J., 2000)

Medyczne problemy starzenia się populacji
Polski to:

•

wysoki stopień rozpowszechnienia czynników

ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego i
chorób układu kostno stawowego (osteoporoza),

• nieprzystosowanie opieki zdrowotnej oraz opieki
socjalnej do potrzeb osób starszych (jak np. zły
system finansowania procedur związanych z
leczeniem osób starszych, brak dostatecznej liczby
oddziałów geriatrycznych i lekarzy geriatrów,
niedostateczny system szkolenia z zakresu geriatrii,
brak standardów kwalifikacji personelu
pielęgniarskiego i osób wykonujących zawód
opiekunki).

Społeczne problemy osób starszych w Polsce:

• izolacja i gorsze traktowanie osób starszych,

• zła sytuacja materialna,

• niski poziom świadomości społecznej o
konieczności dodatkowego zabezpieczenia
materialnego na okres starości,

• brak współpracy władz centralnych, samorządów
lokalnych z organizacjami pozarządowymi w zakresie
organizacji opieki nad osobami starszymi.

Problemy starszej części populacji wymagają zatem
kompleksowego podejścia.

ADL – Skala oceny podstawowych czynności

życia codziennego Katz’a

• Za każdą twierdzącą odpowiedź badany otrzymuje 1 punkt.

• Za odpowiedź przeczącą - 0 punktów.

Wynik:
0-2 punkty – znaczne upośledzenie sprawności w zakresie ADL
3-4 punkty – umiarkowane upośledzenie sprawności w zakresie ADL
5-6 punktów – osoby sprawne w zakresie czynności życia codziennego

Źródło: Abrams W.B., Beers M.H., Berkow R., (Galus K., Kocemba J. red.
wydania polskiego): MSD Podręcznik geriatrii. Wrocław 1999.

SAMODZIELNY
TAK

NIE

1. KĄPANIE SIĘ

1

0

2. UBIERANIE SIĘ I ROZBIERANIE

1

0

3. KORZYSTANIE Z TOALETY

1

0

4. WSTAWANIE Z ŁÓŻKA I PRZEMIESZCZANIE
SIĘ NA FOTEL

1

0

5. SAMODZIELNE JEDZENIE

1

0

6. KONTROLOWANIE WYDALANIA MOCZU
I STOLCA

1

0

AMTS - Skrócony Test Sprawności Umysłowej

(Abbreviated Mental Test Score, Hodkinson 1972)

Zadaj kolejno poniższe pytania.
Badany otrzymuje 1 punkt za każdą prawidłową odpowiedź lub 0 punktów
za brak lub złą odpowiedź . Na koniec testu podlicz punkty.

• Ile ma Pan/Pani lat?

• Która jest godzina ? (podać z dokładnością do 1 godziny)

• Proszę powtórzyć podany adres: ulica Gruszkowa 42

• Który mamy rok?

• Jaki jest Pana/Pani adres?

• Kto to jest Jan Paweł II?

• Kiedy się Pan/Pani urodził/a? (proszę podać pełną datę)

• W którym roku rozpoczęła się II Wojna Światowa?

• Jak nazywa się nasz Prezydent ?

• Policz wspak od 20 odejmując 1.

• Proszę przypomnieć adres, który wcześniej podałam/em.

RAZEM:

Wynik:
0-3 - ciężkie upośledzenie pamięci,
4-6 - umiarkowane upośledzenie pamięci,
7-8 - łagodne upośledzenie pamięci,
9-10 - stan prawidłowy.

WSKAŹNIK BARTHEL - WYTYCZNE:

• Wskaźnik powinien być używany jako zapis tego co pacjent
potrafi, a nie jako zapis tego co pacjent mógłby zrobić.

• Głównym celem jest ustalenie stopnia niezależności od
jakiejkolwiek pomocy fizycznej, słownej - jakiejkolwiek małej i z
jakiegokolwiek powodu /bez względu, czy poważnej, czy też nie/.
Potrzeba pomocy świadczy o zależności pacjenta.

• Osiągnięcia pacjenta powinny być ustalone przy pomocy
najlepszych osiągalnych dowodów /źródeł/. Podstawowym
źródłem informacji są pytania zadane pacjentowi, przyjaciołom
krewnym, czy pielęgniarkom, ale również niezwykle istotne są
bezpośrednia obserwacja i zwykły zdrowy rozsądek. Jednakże
bezpośrednie testowanie nie jest potrzebne.

• Zazwyczaj wystarcza analiza osiągnięć pacjenta w ciągu
kolejnych 24 - 48 godzin wystarcza, ale czasami można przyjąć
dłuższe okresy.
Średnie noty zakładają, że pacjent jest w stanie wykonać ponad
50% wysiłku.

• Użycie pomocy /laska, specjalne sztućce, pomoc przy
ubieraniu/ w celu bycia niezależnym jest dozwolone.

Lp.

Nazwa czynności */

Wartość punktowa **/

1.

Spożywanie posiłków
0 = nie jest w stanie samodzielnie jeść
5 = potrzebuje pomocy w krojeniu, smarowaniu masłem itp.
10 = samodzielny, niezależny

0 5 10

2.

Przemieszczanie się /z łóżka na krzesło i z powrotem/
siadanie
0 = nie jest w stanie, nie zachowuje równowagi przy siedzeniu
5 = większa pomoc /fizyczna, jedna lub dwie osoby/ może
siedzieć
10 = mniejsza pomoc /słowna lub fizyczna
15 = samodzielny

0 5 10 15

3.

Utrzymanie higieny osobistej
0 = potrzebuje pomocy przy czynnościach osobistych
5 = niezależny przy myciu twarzy, czesaniu się, myciu zębów,
goleniu się
/z zapewnionymi pomocami/

0 5

4.

Korzystanie z toalety (WC)
0 = zależny
5 = potrzebuje trochę pomocy, ale może coś zrobić sam
10 = niezależny /zdejmowanie, zakładanie, ubieranie się,
podcieranie się/

0 5 10

5.

Mycie, kąpiel całego ciała
0 = zależny
5 = niezależny /lub pod prysznicem/

0 5

6.

Poruszanie się /po powierzchniach płaskich/
0 = nie porusza się lub < 50m.
5 = niezależny na wózku wliczając zakręty > 50
10 = spacery z pomocą /słowną lub fizyczną/ jednej osoby >
50
15 = niezależny /ale może potrzebować pomocy np. laski/ >
50

0 5 10 15

7.

Wchodzenie i schodzenie po schodach
0 = nie jest w stanie
5 = potrzebuje pomocy /słownej, fizycznej, przenoszenia
10 = samodzielny

0 5 10

8.

Ubieranie się / i rozbieranie/
0 = zależny
5 = potrzebuje pomocy, ale może wykonywać część czynności
bez pomocy
10 = niezależny / w zapinaniu guzików, zamka, sznurowadeł/

0 5 10

9.

Kontrolowanie stolca / zwieracza odbytu
0 = nie panuje nad oddawaniem stolca /lub potrzebuje
lewatywy
5 = czasami popuszcza /zdarzenia przypadkowe/
10 = panuje /utrzymuje stolec

0 5 10

10.

Kontrolowanie moczu / zwieracza pęcherza moczowego
0 = nie panuje nad oddawaniem moczu lub cewnikowany i
przez
to niesamodzielny
5 = czasami popuszcza /zdarzenia przypadkowe/
10 = panuje /utrzymuje mocz

0 5 10

OGÓŁEM /0-100/

Nazwisko pacjenta: ___________________ Klasyfikacja: ________________ Data: ____________

WSKAŹNIK
BARTHEL

Florence I. Mahoney
& Dorothea W.
Barthel
Źródło:
http://www.statistic
ssolutions.com/Bart
hel-Index

Narodowy Program Zdrowia (NPZ) na lata 2007
- 2015

uwzględnia główne kierunki polityki zdrowotnej i

stwarza szanse na bardziej skuteczną realizację zadań
związanych ze zdrowiem społeczeństwa. Podstawowym
warunkiem osiągnięcia celów NPZ jest włączenie się do ich
realizacji organów administracji rządowej, organizacji
pozarządowych, a przede wszystkim samorządów, społeczności
lokalnych i samych obywateli.

I Strategiczne cele zdrowotne

II. Cele operacyjne dotyczące czynników ryzyka i działań
w zakresie promocji zdrowia
Cel nr 3. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej
żywności oraz zmniejszenie występowania otyłości;

III. Cele operacyjne dotyczące wybranych populacji
Cel nr 9. Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia
osób starszych;

Cel operacyjny 9.

Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób
starszych

Oczekiwane efekty do 2015 roku:
1. Propagowanie idei „aktywnego starzenia się”,
2. Uzyskanie przez osoby starsze poczucia pełni zdrowia,
bezpieczeństwa i aktywnego uczestnictwa w życiu gospodarczym,
kulturalnym, społecznym i politycznym,
3. Zmniejszenie występowania niepełnosprawności, chorób przewlekłych
i przedwczesnych zgonów w populacji osób powyżej 60 roku życia,
4. Zmniejszenie rozpowszechnienia czynników ryzyka związanych z
chorobami
niezakaźnymi w populacji osób starszych.

Oczekiwane korzyści zdrowotne:
1. Zmniejszenie liczby niepełnosprawnych w grupie osób powyżej 60
roku życia,
2. Zmniejszenie liczby zgonów w populacji powyżej 60 roku życia,
3. Zmniejszenie liczby chorych na choroby niezakaźne w populacji
powyżej 60 roku życia,
4. Wydłużenie liczby lat życia wolnych od wszelkich dolegliwości
(współczynnik HALE),
5. Wydłużenie przeciętnego dalszego trwania życia.