Stanley Milgram
Posłuszeństwo
wobec autorytetu

Kim był Stanley Milgram?

• Żył w latach 1933-1984.
• Syn żydowskich emigrantów z Europy Wschodniej

(ojciec z Węgier, matka z Rumunii).

• Uczył się w James Monroe High School w NY (w

jednej klasie z P. Zimbardem).

• Studiował nauki polityczne w nowojorskim Queens

College.

• Wyższe wykształcenie zdobył w Uniwersytecie

Harvarda.

• Rozprawę doktorską napisał pod kierunkiem G.

Allporta, którą obronił w 1960 roku.

• Wykładał w Yale i City University of New York.

Posłuszeństwo

• Posłuszeństwo można uznać za podstawowy element

struktury życia społecznego.

• Na posłuszeństwie opiera się istnienie społeczeństwa.
• Wszelkie formy wspólnego życia wymagają jakiegoś

systemu władzy.

• Posłuszeństwo, jako wyznacznik zachowania, ma

szczególnie istotne znaczenie w naszych czasach.

• Posłuszeństwo może być uszlachetniające,

wychowawcze i dotyczyć aktów miłosierdzia i
życzliwości.

• Posłuszeństwo jest cnotą cenioną i nagradzaną,

szczególnie wobec autorytetów.

Czy istnieją granice

posłuszeństwa?

„Więcej ohydnych zbrodni popełniono w imię

posłuszeństwa niż w imię buntu”

– Charles Percy Snow

„Niemieccy oficerowie zostali wychowani w

najbardziej rygorystycznym kodeksie posłuszeństwa.

Dla nich nie istniało nic bardziej honorowego i

bogobojnego niż posłuszeństwo. I w imię

posłuszeństwa uczestniczyli w najbardziej

niegodziwych działaniach w historii świata”

– Wiliam Shirer

Od 1945 roku miliony niewinnych ludzi wymordowano

w systematyczny sposób na rozkaz. Te nieludzkie

metody postępowania mogły powstać w umyśle

jednej osoby, ale mogły być realizowane na masową

skalę tylko pod warunkiem, że bardzo wielu ludzi było

posłusznych rozkazom.

Cel eksperymentu

• Podawanym celem eksperymentu

było wyjaśnienie wpływu rosnących
kar na efektywność zapamiętywania.

• Osoba badana była nieświadoma

prawdziwego celu eksperymentu.

• Rzeczywisty

cel

eksperymentu

wynikał z założenia, że ludzie mają
skłonność do słuchania osób, które
są dla nich autorytetem, nawet jeżeli
kosztem

posłuszeństwa

jest

złamanie własnych zasad moralnego
i etycznego zachowania.

Rzeczywisty cel

eksperymentu

•

Pierwotnie chodziło o zjawisko konformizmu. S. Milgram
chciał sprawdzić, czy jeśli badani zobaczą, że inni na
polecenie eksperymentatora rażą prądem innego
człowieka, sami będą skłonni to robić. Najpierw chciał
zobaczyć, jak badani zachowują się w warunkach
kontrolnych,

czyli

w

obecności

jedynie

eksperymentatora.

•

Celem eksperymentu było sprawdzenie, w jakim stopniu
ludzie skłonni będą wypełniać polecenia badacza i razić
coraz silniejszym prądem niewinną osobę.

•

Zmienną zależną jest największa siła wstrząsu, który
osoba badana gotowa jest zaaplikować, zanim odmówi
posunięcia się dalej.

Materiał badań

W badaniu uczestniczyło

40 mężczyzn w wieku od

20-50 lat z New Haven.

Byli wśród nich urzędnicy,

nauczyciele, sprzedawcy,

inżynierowie i pracownicy

fizyczni. Do

eksperymentu

werbowano poprzez

ogłoszenia w prasie lub

listownie. Płacono 4,5

dolara za samo zgłoszenie

się do udziału w

eksperymencie,

niezależnie od tego, jak

później się zachowają.

Historyjka fasadowa

W rzeczywistości jednak wiemy bardzo mało o wpływie kary na

uczenie się, ponieważ nie przeprowadzono prawie żadnych
prawdziwie naukowych badań nad tym problemem w odniesieniu
do ludzi.

Na przykład nie wiemy, jak duża kara jest najkorzystniejsza dla

uczenia się, nie wiemy też, ile zależy od tego, kto wymierza karę,
czy dorosły uczy się lepiej od osoby młodszej lub starszej od
siebie.

Dlatego w tym badaniu zestawiamy ze sobą dorosłe osoby o

różnych zawodach i w różnym wieku. Ponadto niektóre z nich
prosimy, żeby były nauczycielami, a niektóre, żeby były uczniami.

Chcemy po prostu ustalić, jaki wpływ różni ludzie mają na siebie

nawzajem jako nauczyciele i uczniowie, a także jaki wpływ na
uczenie się w tej sytuacji będzie miała kara.

A zatem jednego z was poproszę, żeby dziś wieczorem był tu

nauczycielem, a drugiego, żeby był uczniem. Czy któryś z was
ma jakieś preferencje?

Przebieg eksperymentu

• Losowanie ról (ukartowane – na

obu karteczkach było wypisane

słowo „Nauczyciel”).

• Zaraz

po

losowaniu

ucznia

przywiązywano

do

urządzenia

przypominającego

krzesło

elektryczne.

Do

nadgarstków

przymocowywano

elektrody,

podłączone do generatora prądu.

Stosowano specjalną pastę „dla

uniknięcia pęcherzy i oparzeń”.

• W celu zwiększenia wiarygodności

eksperymentator

stwierdzał:

„Chociaż wstrząsy te mogą być

niezwykle bolesne, nie powodują

one trwałego uszkodzenia tkanek”.

Przebieg eksperymentu

• Następnie

nauczyciela

przeprowadzano

do

pomieszczenia obok i sadzano przed 30 przełącznikami

dźwigniowymi generatora prądu oznaczonych kolejno od

15 V aż do 450 V, pogrupowanymi po cztery i oznaczone:

„

Słaby

wstrząs”,

„Umiarkowany

wstrząs”,

„Silny

wstrząs”, „Bardzo silny wstrząs”, „Intensywny wstrząs”,

„Niezwykle intensywny wstrząs”, „Niebezpieczeństwo:

poważny wstrząs”.

Po ostatnim napisie dwa przełączniki

oznaczone są

XXX

.

• Każdej osobie badanej, zanim zacznie ona działać jako

nauczyciel, aplikuje się próbny wstrząs za pomocą

generatora wstrząsów o napięciu 45 V (bateria).

• Po naciśnięciu przełącznika zapala się jasnoczerwona

lampka kontrolna odpowiadająca danemu przełącznikowi,

rozlega się dźwięk brzęczyka elektrycznego, błyska

niebieska elektryczna lampka oznaczona „Aktywator

napięcia”, wskazówka woltomierza wychyla się.

Przebieg eksperymentu

•

Uczeń ma opanować pamięciowo długą listę par słów, a

następnie odtworzyć je. Nauczyciel ma kontrolować

poprawność, jeśli popełni błąd musi ukarać ucznia

prądem elektrycznym.

•

Nauczyciel odczytuje pierwsze słowo, a uczeń ma podać

skojarzone z nim drugie słowo z pary (z przeczytanych

czterech) za pomocą przycisków czterodzielnej tablicy.

•

Eksperymentator poleca badanemu, aby: „

zaczął od 15

woltów i zwiększał poziom wstrząsu o jeden krok za

każdym razem, kiedy uczeń poda niepoprawną

odpowiedź

”. Nakazuje się badanemu: „

za każdym

razem, kiedy uczeń wyświetli niewłaściwą odpowiedź,

nacisnął

na

generatorze

wstrząsów

następną

dźwigienkę

”.

Poleca

się

również,

aby

przed

zaaplikowaniem wstrząsów powiedział głośno, jaki jest

poziom napięcia.

Informacje zwrotne od ofiary

• Ustalony zbiór odpowiedzi oparty na planie, zgodnie z

którym na jedną dobrą odpowiedź przypadają mniej
więcej trzy niepoprawne.

• Gdy napięcie wzrastało uczeń krzykiem oznajmia swój

dyskomfort (wołanie, że ma kłopoty z sercem).

• Przy 300 woltach uczeń wali w ścianę pomieszczenia i

żąda, żeby go wypuszczono. Od tego momentu nie
pojawiają się już odpowiedzi ucznia.

• Eksperymentator poleca badanemu, żeby brak reakcji

traktował jako niepoprawną odpowiedź i zaaplikował
uczniowi wstrząs zgodnie z regułami.

• Uczeń wali w ścianę ponownie po zaaplikowaniu wstrząsu

o napięciu 315 V, potem nic już nie słychać i również
odpowiedzi nie pojawiają się.

Procedura ponaglania

1. „

Proszę kontynuować

”, lub „

Proszę iść dalej

”.

2. „

Eksperyment wymaga, żebyś kontynuował

”.

3. „

Jest absolutnie konieczne, żebyś kontynuował

”.

4. „

Nie masz wyboru, musisz iść dalej

”.

Specjalne ponaglenia – jeżeli badany pytał, czy uczeń
jest w stanie wytrzymać ciągłe fizyczne dręczenie go:
„

Chociaż wstrząsy mogą być bolesne, nie ma trwałego

uszkodzenia tkanek, więc proszę iść dalej

”. Po czym

ponaglenia 2,3 i 4.
Jeśli badany mówił, że uczeń nie chce brać nadal udziału
w eksperymencie: „

Czy uczeń chce tego, czy nie,

musisz działać dalej, dopóki on nie nauczy się
poprawnie wszystkich par słów. A więc proszę
kontynuować

”. Po czym ponaglenia 2,3 i 4.

Kim była ofiara?

• „

Uczeń”

-

47 – letni miły

księgowy, był w
rzeczywistości zawodowym
aktorem i
współpracownikiem
eksperymentatora.

• Rolę eksperymentatora

odgrywał 31-letni
nauczyciel biologii w szkole
średniej o surowym
wyglądzie. Przez cały czas
trwania eksperymentu jego
sposób bycia był
beznamiętny.

Wyniki

•

Przewidywania ludzi dotyczące zachowania osób

badanych, ile dojdzie do najsilniejszych wstrząsów –

średnio 1,2%.

•

Ogólnie 14 nadanych odmówiło posłuszeństwa:
5 badanych przy 300 woltach, 4 osoby posunęły się o

krok dalej, 2 zrezygnowało przy 330 V i po 1 na

poziomie 345, 360 i 375 woltów.

•

Natomiast 26 osób

(65%)

posłusznie wciskała klawisze

generatora prądu do samego końca! Włączali je, choć

byli przekonani, że wstrząsy są dla ucznia skrajnie

bolesne. Robili to nawet wówczas, gdy uczeń nie dawał

znaków życia. Wykazywali przy tym silne wzburzenie:

pocili się, jąkali, przygryzali wargi, wbijali sobie

paznokcie w ciało, nerwowo śmiali się. A jednak

drżącymi dłońmi wciskali kolejne przyciski, chociaż

mogli w każdej chwili przerwać udział w eksperymencie.

Reakcje badanych

• Myślę, że on usiłuje coś zakomunikować, on stuka.

No to nie jest w porządku razić prądem tego
faceta, to straszne napięcie. Nie myślę, żeby to
było zbyt ludzkie. Och, ja nie mogę dalej tego
robić; nie, to nie jest w porządku. To jest cholerny
eksperyment. Ten facet tam cierpi. Nie, nie chcę
iść dalej. To wariactwo.

• On się tam tłucze. Chyba pęknie. Chciałbym iść

dalej, ale nie mogę robić tego człowiekowi. Przykro
mi, ale nie mogę robić tego człowiekowi. Uszkodzę
mu serce. Zabierz swój czek. Nie, naprawdę, ja nie
mogę tego robić.

Dlaczego to robili?

• „Pośrednictwo w działaniu” – wprawdzie wciskali przyciski

generatora prądu elektrycznego, ale psychicznie nie czuli

się odpowiedzialni, wykonywali bowiem tylko polecenia

eksperymentatora, za którym stał autorytet badacza i

uczelni.

• Powiedzieli, że wstrząsy bolesne, ale nie niebezpieczne.

• Powaga instytucji, kompetencje, cel wartościowy.

• Niezwykła, wieloznaczna i nowa sytuacja.

• Reguła zaangażowania i konsekwencji („stopa w

drzwiach”). Dobrowolny udział, losowy podział, zapłata.

• Konflikt – sprzeczne wymagania eksperymentatora i ofiary

i głębszy; nie krzywdzić ludzi i słuchać autorytetu.

• Jak automat – brak czasu na refleksję.

• Kultura posłuszeństwa i uległości – od najmłodszych lat

jesteśmy uczeni wypełniania bez zastanowienia poleceń

rodziców, nauczycieli, dorosłych, a później innych osób,

stojących wyżej od nas w hierarchii społecznie.

Skrzywdzeni badani?

• Ogromny stres.
• Odkłamanie

posteksperymentalne.

• Pojednanie badanego z

uczniem.

• 84% osób było

zadowolonych, że wzięło
udział w eksperymencie,
żałował zaledwie 1%
badanych.

Skrzywdzeni badani?

• Czy dopuszczalne jest w psychologii prowadzenie

badań, w których uczestnicy nie zdają sobie sprawy

z tego, że są badani bądź czego dotyczy badanie?

• Czy wolno badanych wprowadzać w błąd i narażać

na silny stres?

• Jaka byłaby wiedza o społecznym funkcjonowaniu

człowieka bez badań S. Milgrama, P. Zimbardo,
S. Ascha?

• Czy nie można tego wszystkiego dowiedzieć się w

łatwiejszy i bardziej etyczny sposób?

• Prawo nauki do kontrowersyjnych badań?
• Czy jest alternatywna droga dla naukowej

psychologii?

Salomonowe rozwiązanie?

• Wyważone prawo nauki, nie bezwarunkowe, w którym u

progu decyzji o podjęciu konkretnych badań leży z jednej
strony przekonanie, że dzięki eksperymentowi dowiemy
się czegoś naprawdę istotnego, a z drugiej – badaczowi
przyświeca szczera troska o zminimalizowanie szkód
doznawanych przez uczestników (Doliński, 2007).

• Uzasadnienie:
 często człowiek nie zdaje sobie sprawy z bodźców

uruchamiających reakcje i z mechanizmów kierujących
zachowaniem

 większość ludzi ma skłonność do zbyt pochlebnego

widzenia samego siebie, a tym samym sądzenie, że
zachowaliby się rozsądnie i etycznie.

Czego nauczył nas Milgram?

• Zbyt często przeceniamy wpływ

osobowości, a nie doceniamy roli

sytuacji.

• Klucz do zrozumienia totalitaryzmu,

chociaż sam autor podkreślał, że nie

chciałby, aby jego odkrycie było

wykorzystywane do wybielania i

usprawiedliwiania

faszystowskich

oprawców. Z pewnością badanie nie

tłumaczy jak rodzą się zbrodnicze

ideologie, jednak w pewnym stopniu

obrazuje, co w realnej rzeczywistości

faszyzmu czy komunizmu mogło

dziać się z typowym, szarym

człowiekiem.

• Wyjaśnia patologie biurokracji.

„Stałem się nieświadomie jednym z kół olbrzymiej

niemieckiej maszyny niszczycielskiej. Jakże to

tragiczne: ja, z natury łagodny, dobroduszny i

zawsze uczynny, stałem się największym

ludobójcą, który na zimno i z pełną konsekwencją

wykonywał rozkazy zagłady”

– Rudolf Hess,

komendant obozu oświęcimskiego,

w pożegnalnym liście do żony.

Strony internetowe

Dr_ Thomas Blas s Presents Stanley Milgram _com.mht

WPSU TV-FM - Penn State Public Broadcasting.mht