Historia filozofii

dr Adam Barabasz

Rok akademicki 2010/11

Przejawy duchowości

starożytników, które

wytworzyły dogodny grunt

pod refleksję filozoficzną

• Poematy Homera,
• Teogonia Hezjoda,
• Bogowie w religii publicznej,
• Religia orficka,
• Uwarunkowania społeczno-

ekonomiczne,

Problemy filozofii

starożytnej

• Problematyka kosmologiczna – arche’,
• Problematyka moralna- arete’,
• Problematyka epistemologiczna,

metafizyka, ontologia,

• Problematyka estetyki, piękna, sztuki,
• Problematyka mistyczno-religijna,

Okresy filozofii starożytnej

• VI w., p.n.e., do 529 roku – zamknięcia przez

cesarza Justyniana bibliotek pogańskich,

• Okres naturalistyczny- filozofia przyrody,
• Okres humanistyczny- Sofiści i Sokrates,
• Okres wielkich syntez - Platon i Arystoteles,
• Okres szkół hellenistycznych – epikureizm,

stoicyzm, sceptycyzm,

• Okres religijny- chrześcijaństwo,

Cechy filozofii

• Filozofia- phileo sophia –

umiłowanie mądrości

• Ontologia- nauka o bycie,
• Epistemologia – nauka o poznaniu,
• Metafizyka - …Arystoteles,
• Cechy: wyjaśnić wszystko, wyjaśnić

racjonalnie, dla prawdy,

Problematyka

kosmologiczna

• Tales z Miletu i znaczenie terminu

arche’- woda,

• Anaksymander – bezkres jako zasada,
• Anaksymenes- powietrze jako zasada,
• Heraklit z Efezu - ogień jako zasada,
• Szkoła Pitagorasa- liczba jako zasada,

Ksenofanes i Eleaci

• Parmenides- teoria bytu: byt jest, a

niebytu nie ma,

• Cechy bytu: wieczny, ciągły,

niepodzielny, stały i jeden,

nierozerwalnie związany z myślą,

• Zenon z Elei- paradoksy:

np.,Achilles i żółw

• Melisos z Samos,

Sofiści i Sokrates

• Przesłanki pojawienia się Sofistów:
• Wyczerpanie zasobów filozofii

przyrody,

• Napływ metojków do miast,
• „kryzys arystokracji”,
• Uwarunkowania społeczno-

ekonomiczne: rozwój handlu i żeglugi

Protagoras z Abdery

• „…człowiek jest miarą

wszechrzeczy….istniejących, że
istnieją…………., że nie istnieją…”,

• Cechy nurtu: relatywizm,

subiektywizm, indywidualizm,
konwencjonalizm,

• Sofista- wędrowny nauczyciel, który

za nauczania pobiera pieniądze,

Cele sofistyki

• Nauczanie - wiedza jest dostępna

dla wszystkich „posiadanie wiedzy
nie jest związane ze szlachectwem
krwi”,

• Oświecenie ludzi – krytyka

zwyczajów, religii, tradycji;

• Gorgiasz, Hippiasz, Antyfont,

SOKRATES

• Metoda maieutyczna,
• Metoda elenktyczna,
• Daimonion,
• Dusza
• Enkrateia, eleutheia:
• „Wiem, że nic nie wiem”
• Zarzuty stawiane Sokratesowi,

Szkoły sokratyczne

• Antystenes- wartości psyche:

wolność, wyzbycie się przyjemności,

• Cyrenaicy – Arystyp eudajmonia

(szczęście): kosmopolityzm,

przyjemność,

• Szkoła megarejska – (Euklides):

fundatorzy późniejszego epikureizmu,

stoicyzmu, sceptycyzmu,

Platon i odkrycie

ponadzmysłowości

• Idealizm obiektywny- odrzucenie

wszystkich cech fizycznych
poznawalnych zmysłowo;

• Idea – to byt sam w sobie
• Cechy idei: inteligibilność, niecielesność,

bytowość, niezmienność, samoistność,
jedność;

• czym są idee w rzeczy samej? Czym są te

realności?

Państwo – jako pytanie o

szczęście, o człowieka („człowiek
będzie się rozwijał moralnie tylko

wtedy gdy będzie się rozwijał

politycznie”

• Doskonałe Państwo =Doskonały

człowiek,

• Państwo jest odbiciem duszy…

autentyczną siedzibą prawdziwego

Państwa i prawdziwej polityki jest

dusza,

• „Nikt nie jest autarkiczny…”-

powody powstania Państwa,

Trzy części duszy=trzy

cnoty= trzy stany

• Rolnicy- rzemieślnicy – wykonują

proste zadania, nie potrzebują
specjalnych środków
wychowawczych, dzięki tej grupie
mieszkańcy Państwa zaspokajają
podstawowe potrzeby,

• Cnota – umiarkowanie,

Trzy stany, c.d.,

• Wojownicy – strażnicy; dobrej rasy psy, łagodni

i agresywni zarazem, specjalne wychowanie:

gimnastyka, kultura- muzyka, poezja, sprawni,

mężni obrońcy Państwa;

• Pilnują aby do Państwa nie wpłynęło za dużo

bogactwa, z drugiej strony żeby Państwo nie

było zbyt ubogie,

• Aby się nie zmniejszało i nie rozrastało,
• Aby nie zmieniano praw rządzących Państwem;
• Cnota - odwaga

Filozofowie

• Cnota – rozum,
• Wychowanie: gimnastyka, muzyka,

logika, geometria, astronomia,
dialektyka,

• „a gdy siły fizyczne opadną, sprawy

polityczne i wojskowe pozostaną za
nimi, niech się pasą przy świątyni”;

Krytyka ustrojów

• Timokracja – ustrój w którym dba się o

największe zaszczyty,

• Plutokracja – ustrój w którym dba się o

bogactwo, a w pogardzie ma się
biednych,

• Demokracja – gubi wolność, różnorodność

i pluralizm,

• Tyrania – najnikczemniejsza postać

Państwa;

„Państwo” Platona

społeczeństwo zamknięte?

Karl Popper

• Cechy systemu spartańskiego:

• Ochrona powstrzymanego w rozwoju

społ. Plemiennego,

• Odcięcie jakichkolwiek obcych wpływów,

które mogłyby zagrozić sztywności

plemiennych tabu,

• Antyhumanitaryzm: zakaz rozwijania

ideologii: egalitarystycznych,

demokratycznych, indywidualistycznych,

• Autarkia,

Cechy c.d.,

• Antyuniwersalizm lub partykularyzm:

podkreślenie odmienności własnego
plemienia, zakaz kontaktów z
gorszymi od siebie,

• Zasada panowania: dążenie do

dominacji i zniewolenia sąsiadów

• Obawa przed rozrostem

terytorialnym,

Cechy Państwa –

perspektywa współczesna

• Ścisły podział klasowy,
• Utożsamienie losu Państwa z losem

klasy rządzącej,

• Monopol klasy rządzącej na

wykształcenie wojskowe (zakaz

zarabiania, zakaz udziału w ekonomii),

• Cenzura aktywności intelektualnej

(zakaz innowacji w zazkresie

wychowania, religii, prawodawstwa)

ARYSTOTELES - metafizyka,

etyka, państwo

• Metafizyka – jest nauką pierwszą,

najważniejszą,

• interesuje ją rzeczywistość pozafizyczna,
• Zajmuje się pierwszymi przyczynami i

pierwszymi zasadami,

• Zajmuje się ontologią,
• Zajmuje się przyczyną najważniejszą

(nous) – pierwszy poruszyciel,

• Zajmuje się substancją,

Forma i materia

•

Przyczyna materialna - każda rzecz składa
się z materii,

•

Przyczyna formalna – forma nadaje kształt
materii; (materia bez formy byłaby chaosem),

•

Przyczyna sprawcza – czynnik działający
uprzednio,

•

Przyczyna celowa - przeznaczenie rzeczy,

•

Przyczyna ostateczna – arystotelesowski Bóg,

Metafizyka, c.d.,

• Substancja – jest podłożem tkwienia i

orzekania wszystkich innych sposobów

bytowania;

• Substancja to byt – samodzielny,

• Substancja jest określona (nie może być

substancją jakaś ogólna cecha),

• Substancja jest wewnętrznie jednolita

( nie może być niezorganizowaną

wielością),

• Substancja jest tylko tym co jest aktem

lub w akcie,

Kategorie jako pierwotne

rozróżnienia bytu

• Substancja (istota), jakość, ilość,

relacja, działanie, doznawanie,
miejsce, czas, posiadanie,
położenie,

• Parmenides i jedność bytu,
• Immanuel Kant i „przewrót

kopernikański”,

Dusza

• „szczęście w życiu osiągamy poprzez działanie

duszy według rozumu”, Dusza składa się z:

• 1) cz. zmysłowa,

• 2) cz. wegetatywna,

• 3) cz. rozumna – dzieli się na rozum

teoretyczny i rozum praktyczny; cnotą części r.

praktycznego jest biegłość (rozsądek); biegłość

jest warunkiem koniecznym wszystkich cnót,

wypośrodkowaniem między skrajnościami;

• Hojność – między rozrzutnością, a sknerstwem,

• Męstwo między zuchwałością, a tchórzostwem;

• Sprawiedliwość między zyskiem, a stratą;

Polityka

• Człowiek jest zwierzęciem

politycznym(ζῷον πολιτικόν) zoon

politikon, nie jest zdolny do życia w

izolacji;

• Stadia wspólnoty:

• Rodzina – pierwotna komórka, zaspokaja

podstawowe potrzeby,

• Wioska – zaspokaja większą ilość potrzeb,

• państwo (polis) – zaspokaja wszystkie

potrzeby, również potrzeby moralne; jest

samowystarczalne

koncepcja Państwa

• Rolnicy – zaopatruję Państwo w żywność,
• Rzemieślnicy- zaopatrują Państwo w

narzędzia,

• Kupcy powiększają zamożność Państwa,
• Te trzy warstwy „żyją nie w pełni”,

praktykują mało szlachetne formy życia,
formy przeszkadzające praktykowaniu
cnoty; to nie są obywatele!

Państwo, c.d.,

• Wojownicy, rządzący, kapłani – oni

posiadają cnotę polityczną, praktykują

„dobre szczęśliwe życie ”, reszta żyje po

to aby im żyło się najlepiej;

• „To jest naturalne”- niewolnictwo…

• Obywatel - to osoba, która ma prawo

udziału w sądach i rządach;

• Idealny ustrój – pomiędzy oligarchią, a

demokracją- gdzie przeważa warstwa

średnia;

Szkoły hellenistyczne jako

pytanie o szczęście

• Epikureizm – Epikur – „szczęście to brak

cierpienia”,

• Sceptycyzm – Pyrron „niezakłócony

spokój wobec przypuszczeń…
umiarkowane doznawanie rzeczy
narzuconych”, obojętność

• Stoicyzm – Zenon z Kition – szczęście

osiągamy poprzez spokój ducha,
wyrzeczenie się;

Cechy wspólne

• Filozofia epigonów – kultury niższego

rzędu,

• Wytwory osłabionego ducha greckiego,
• Wyraz dekadencji,
• Niespójność systemu kształcenia – różne

jego źródła,

• Wewnętrznie sprzeczne – brak źródeł,

przekłady „drugich rąk”,

• wykraczały poza świat greckiej harmonii

greckiego ducha,

Cechy, c.d.,

• Myśl rewolucyjna – obala wartości

dotychczas wyznawane przez
starożytnego Greka,

• Bezgraniczne zaufanie rozumowi,
• Uczą jak żyć praktycznie –

„phronesis”

• W rozważaniach przeważa wątek

etyczny, a nie ontologiczny,

Historia filozofii starożytności

chrześcijańskiej i

średniowiecza

• Cezury – 529 r., po Chrystusie

koniec filozofii starożytnej,

• Od VIII wieku nabiera kształtu

„obraz” filozofia wieków średnich –

dialog filozofii z religią - ewolucja,

• Podstawowe pojęcia – m.in.,

teocentryzm - Bóg jest

najdoskonalszym dobrem;

Postawy myślicieli

chrześcijańskich wobec

greckiej filozofii

• Pierwsze stanowisko – prawda objawiona

przewyższa wszystkie osiągnięcia
ludzkiej filozofii, przekracza rozum,

• Filozofia poddawana jest surowej

krytyce, dla chrześcijanina jest
zbyteczna,

• Reprezentanci: Tacjan i Tertulian
• Gnoza – wiedza tajemna;

Obrońcy filozofii

• Drugie stanowisko – filozofia

odzwierciedla prawdę, jako jedna z dzieł

bożych jest dobra,

• Filozofia była darem dla Greków,

przygotowała ich na przyjęcie

chrześcijaństwa,

• Filozofia służebnica teologii, daje lepsze

zrozumienie wiedzy,

• Św. Justyn, Klemens Aleksandryjski –

uczeń Pantena;

Orygenes

• Uczeń Sakkasa (nauczyciel Plotyna),
• Boga poznajemy po jego dziełach,
• Słowo boże jest (logos) jest

mądrością, która zawiera w sobie

idee (wzorce, prototypy),

• Zło pojawiające się w świecie wynika

z braku dobra (zerwania jedności z

Bogiem),

Święty Augustyn z Tagasty

• Dziecko chrześcijanki i poganina,
• zwolennik manicheizmu,
• Początkowo ortodoksyjny chrześcijanin,
• Próbuje odpowiedzieć na pytanie skąd

zło w świecie?

• W późniejszym okresie życia orędownik

konstruktywnego dialogu filozofii z

religią;

Poglądy Aureliusza

Augustyna

• Przeniósł na grunt chrześcijaństwa

filozofię Platona i neoplatoników –

Bóg jest ośrodkiem jego filozofii,

• Idealizm obiektywny - świat

materialny i niematerialny,

• Dualizm – dusza i ciało (ciało

grzeszne, a dusza związana z

Bogiem),

• Istota a istnienie,

Poglądy, c.d.,

• „nie wychodź na świat, wejdź w głąb w

siebie i szukaj prawdy ….osiągamy ją
dzięki wewnętrznemu oświeceniu
(iluminacja),

• Teoria teodycei,
• „Życie człowieka jest zawieszeniem między

trwogą, a nadzieją”,

• „wierzyć aby zrozumieć”- dowód z istnienia
• Civitas Dei - Civitas Terrena;

Awicenna i Awerroes –

arabska próba interpretacji

Arystotelesa

• Boecjusz – ówcześnie jedyny tłumacz

pism logicznych,

• Hiszpania i Sycylia – ożywione kontakty

ze światem arabskim,

• Brak jasnych i precyzyjnych tłumaczeń

pism Stagiryty,

• Niezgodność arabskiej wersji tłumaczeń

z jej tradycyjną filozoficzną interpretacją;

Recepcja arystotelizmu na

gruncie filozofii

średniowiecznej -

- Arystotelizm heterodoksyjny – przejmuje

wszystkie poglądy Stagiryty, nawet te

które głoszą Arabowie,

- Dawid Dinanat - utożsamiał materię z

Bogiem i intelektem- niegzodność z

interpretacją z Arystotelesa,

- Łaciński awerroizm – Boecjusz z Dacji i

Siger z Brabantu – teoria duszy i intelekt

( substancja - niecielesna i

wieczna)

Augustynizm średniowieczny-

szkoła franciszkańska (Oxford

i Paryż)

–przyjmowali tylko te poglądy, które zgodne

były z nauką chrześcijańską – nauką

Aureliusza Augustyna,

- Aleksander z Hales - prekursor
- Św. Bonawenura - łączy elementy filozofii

Platona (idealisty) z Arystotelesem

( „stąpającym po ziemi”, a szczególnie

orędownikiem Augustyna – poznanie

Boga;

Szkoła dominikańska

• pełna autonomia w tworzeniu

swoich systemów, zgodna z
poglądami Arystotelesa,

• Albert Wielki – wyważa przekłady

arabskie i europejskie: dialektyka,
nieśmiertelność i niematerialność
duszy,

Św. Tomasz z Akwinu

• Odróżnia teologię i filozofię,
• Bóg jest ostatecznym źródłem prawdy –

objawionej jak i poznanej siłami rozumu,

• Przejmuje od Arystotelesa def. Substancji,
• Poczwórna przyczynowość – bez

przyczyny ostatecznej,

• Istota i istnienie – byty konieczne i

przygodne;

Św. Tomasz c.d., dowody na

istnienie Boga

• Z ruchu – wszelki ruch ma pierwszego

Poruszyciela, akt czysty,

• Z przyczyny – cokolwiek powstaje ma swoją

przyczynę, byt samoistny nie potrzebuje

przyczyny,

• Z przygodności – byt możliwy i konieczny,

konstytuujący wszelkie inne istnienie,

• Z doskonałości – widząc, że byty zawierają

różne stopnie doskonałości jesteśmy

przeświadczeni o istnieniu pełni doskonałości,

• Z celowości – z ładu, harmonii, porządku czy z

praw przyrody – pierwszy

• Rządca świata

• Ontologiczny dowód na istnienie

Boga wg Anzelma z Canterbury

Spór o uniwersalia

• Spór o status pojęć ogólnych,

powszechniki

• Realizm – Platon i Arystoteles istnieją

realnie,

• Nominalizm – Roscelin – to wytwory

naszej mowy,

• William Ockham – „nie należy mnożyć

bytów ponad miarę” – brzytwa Ockhama;

Kartezjusz

• Krytykuje tradycję filozoficzną

(wychodzi od sceptycyzmu) odrzuca
uznane autorytety, świętości
wszelkie bariery zniekształcające
obiektywne poznanie: nowy gmach
filozofii ma być wzniesiony na
gruncie oczyszczonym przez
zwątpienie – totalne!

Kartezjusz c.d.,

• „nie ma nic co by było całkowicie w

naszej mocy, prócz naszej myśli”,

• W procesie poznania odkrycie

świadomości naszej myśli wyzwala
nas od narzuconych nam granic
poznania (łańcuchów), a dzięki
temu zbliża nas do tego co boskie,

Kartezjusz, c.d.,

• Zmysły – „tak z przyczyny iż

zmysły nasze zwodzą nas niekiedy,
przyjąłem, że żadna rzecz nie jest
taka jak one nam przedstawiają”,

• Zmysły nas łudzą, nie wiemy czy to

co nam się właśnie pojawiło nie
jest jakąś marą senną,

Kartezjusz c.d.,

• „Jeśli wątpię, to myślę, jeśli myślę, to”

jestem – „cogito ergo sum”

• myślenie jest przynależne do mojej istoty,
• Ja wątpiące, pojmujące, przeczące,

twierdzące,

• T. Hobbes – krytyka: nie można łączyć

podmiotu z aktem - to, że spaceruję, nie
oznacza, że jestem spacerem;

Kartezjusz, c.d.,

• Sam zwątpienie oznacza, że umysł

nasz nie jest doskonały: „znać jest
większą doskonałością niż wątpić”,
„skąd nauczyłem się myśleć o
czymś bardziej doskonałym, niż ja
sam”?, od istoty bardziej doskonałej,

• Nie jesteśmy twórcami pojęcia Boga

– Bóg pomieścił w nas to pojęcie ,

IMMANUEL KANT

Poznanie – proces aktywny, umysł

zapamiętuje, łączy fakty,
interpretuje,

Poznajemy w czasie i przestrzeni

(podmiotowych sposobach
oglądu)- są to formy aprioryczne,
dzięki którym umysł grupuje i
układa docierające do niego
bodźce

Kant, c.d.,

Umysł dąży do ujęcia przedmiotu w

jedności za pomocą kategorii oraz

więzów przyczynowo-skutkowych,

„prawidłowość w zjawiskach

wprowadzamy sami, nie moglibyśmy jej

tam odnaleźć gdybyśmy za pomocą

naszego umysłu tam nie włożyli”,

Akt poznania jest rezultatem aktywności

podmiotu – człowiek jest współtwórcą

świata poznawanego,

Kant, c.d.,

Świat fenomenów – zjawisk poznawalnych

dla człowieka,

Świat noumenów – rzeczy samych w sobie

– nie poznawalnych dla człowieka,

Transcendentne – przekraczające granice

naszego doświadczenia, poza naszymi

granicami poznania,

Transcndentalne – poznanie zajmujące się

naszym sposobem poznania o ile

sposób ten może być apriori możliwy