Metody wartościowania

krajobrazu

Rodzaje metod badania krajobrazu:



Bioindykacja ;



Fitoindykacja;



Waloryzacja przyrodnicza;



Metoda jednostek architektoniczno -
przyrodniczych

Bioindykacja



metoda za pomocą której, dzięki stosowanym
żywym organizmom, na różnych poziomach ich
organizacji, określa się kierunek i stopień
nasilenia zmian w środowisku ich życia. Twórcą
definicji w Polsce jest profesor M. Górny

Pojęcia:



Eksperymenty, w których do oceny efektu działania różnych
substancji lub czynników środowiska są użyte organizmy lub ich
części, nazywamy

biotestami

.



Ocena elementów środowiska przy pomocy biotestów, to

biomonitoring

.



Tolerancja

- zdolność organizmu do przystosowania się do zmiany

danego czynnika ekologicznego (np.: temperatury, światła,
wilgotności, zasolenia, itp.)



Zakresem tolerancji organizmu nazywamy przedział wartości czynnika, w
którym organizm jest zdolny utrzymać procesy życiowe.



Możliwości bytowania organizmów określają dwie skrajne wartości
(tzw. ekstrema) działającego czynnika: minimum i maksimum.
Prawo tolerancji Shelforda

Stenobionty - organizmy o wąskim zakresie tolerancji
Eurybionty - organizmy o szerokim zakresie tolerancji



Gatunki o wąskim zakresie tolerancji na określone warunki środowiska
to gatunki wskaźnikowe (

biowskaźniki

lub

bioindykatory

)

Organizmy wskaźnikowe powinny

spełniać następujące kryteria:



mieć wąski oraz specyficzny zakres wymagań ekologicznych ,



posiadać szerokie rozmieszczenie geograficzne ,



występować w środowisku w dużych liczebnie populacjach,



mieć długi cykl życiowy lub kilkanaście pokoleń następujących
jedno po drugim w ciągu roku,



być łatwo rozpoznawalnymi i mieć ograniczony poziom
zmienności osobniczej utrudniającej ewentualną weryfikację

……. gatunki mogą pełnić rolę wskaźników biologicznych jeśli
ich autekologia: rozwój osobniczy, dynamika populacji są dobrze
poznane. Wiegleb (2002)

Przykłady gatunków wskaźnikowych:

1

.

wskaźniki siedlisk



-

zacienione: szczawik zajęczy, bluszcz pospolity, konwalijka

dwulistna, młode jodły, paprocie (narecznice);

-

stale wilgotne: jaskier rozłogowy, jasnota purpurowa, ostrożeń

polny, niezapominajka polna, iglica pospolita, przetaczniki, rdest
ostrogorzki, mchy, wierzba krucha, olsza czarna, kaczeniec błotny,
szarota błotna, pięciornik gęsi, mięta polna

;

- stały niedobór wody: dziewanna, pięciornik, janowiec

-

kwaśne: wrzos, borówka czernica, orlica pospolita, kłosówka miękka,

śmiałek pogięty, fiołek trójbarwny, borówka brusznica, szczaw polny,
żurawina, bagno, wełnianka, tasznik pospolity, czerwiec roczny, sporek
polny;

-

zasadowe: obrazki plamiste, wilczomlecz migdałolistny, szczyr

trwały, żankiel zwyczajny, mlecz polny, jasnota plamista, przylaszczka,
dziurawiec zwyczajny

-

bogate w azot: pokrzywa zwyczajna, łopiany, czosnaczek

pospolity, jasnota biała, szczyr roczny, komosa biała, mniszek
pospolity, wierzbówka kiprzyca, gwiezdnica pospolita, psianka
czarna, ;

- ubogie w azot: koniczyna polna, lucerna sierpowata,
wiosnówka pospolita;

-zasobne w wapń: aster gawędka, miłek wiosenny, jaskier
polny, oset, ostróżka polna, groszek polny, b , ożanka
właściwa, szałwia okółkowa, sasanka zwyczajna, buk
zwyczajny, bniec dwudzielny, kurzyślad błękitny, modrzew
europejski (reakcja ujemna);

- zasobne w sól (NaCl): mlecznik nadmorski, soliród zielny,
solanka kolczysta, sarsazan (Azja);

- zasobne w miedź: Yanaka rouchsa (Zair).

- zasobne w miedź (Cu) – mokrzyca wiosenna, lepnica

Bioindykatory siedlisk

leśnych



bór suchy - siedliska skrajnie ubogie i suche, na które nie ma wpływu woda gruntowa, poziom wody gruntowej
bardzo głęboki,

* rośliny wskaźnikowe: chrobotki, wrzos pospolity, szczotlicha siwa, bliźniaczka psia trawka, jastrzębiec

kosmaczek;



bór świeży - siedliska o głębokim poziomie wody gruntowej z reguły na siedliskach piaszczystych,

* rośliny wskaźnikowe: borówka czarna, widłak goździsty, gajnik lśniący, kosmatka owłosiona, borówka brusznica;



bór wilgotny - siedliska umiarkowanie i silnie wilgotne,

* rośliny wskaźnikowe: trzęślica modra, brzoza omszona, turzyca kulista, płonnik zwyczajny;



bór bagienny - siedliska na terenach wysokich, głębokich i płytkich torfowiskach,

* rośliny wskaźnikowe: borówka bagienna, bagno zwyczajne, żurawina błotna, wełnianka pochwowata,

modrzewnica zwyczajna, torfowce, turzyca pospolita, rosiczka okrągłolistna, wrzosiec bagienny;



bór mieszany - siedlisko dość ubogie, o glebach kwaśnych wytworzonych z piasków i torfów przejściowych,

* rośliny wskaźnikowe



: bór mieszany świeży: konwalijka dwulistna, poziomka pospolita, malina kamionka, szczawik zajęczy, konwalia majowa;



bór mieszany wilgotny: tojeść. pospolita, płonnik pospolity, trzcinnik lancetowaty, pięciornik kurze ziele, torfowiec, kosmatka owłosiona;



bór mieszany bagienny: turzyca pospolita, turzyca siwa



lasy mieszane - siedliska średniożyzne, o glebach dość zasobnych i umiarkowanie kwaśnych, średnio nasyconych
zasadami,

* rośliny wskaźnikowe:



las mieszany świeży: przylaszczka pospolita, gwiazdnica wielkokwiatowa, turzyca palczasta, dąbrówka rozłogowa,
sałatnik leśny;



las mieszany wilgotny: śmiałek darniowy, sit rozpierzchły, sit skupiony, skrzyp leśny, turzyca zajęcza;



las mieszany bagienny: narecznica błotna, siedmiopalecznik błotny, fiołek błotny, skrzyp bagienny, turzyca siwa, tojeść.
bukietowa;



lasy - siedliska żyzne i bardzo żyzne, o glebach umiarkowanie i słabo kwaśnych, średnio i silnie nasyconych
zasadami, w stanie zbliżonym do naturalnego,

* rośliny wskaźnikowe:



las świeży: gajowiec żółty, prasownica rozpierzchła, turzyca leśna, pokrzywa zwyczajna;



las wilgotny: kostrzewa olbrzymia, niecierpek pospolity, jaskier kosmaty, kuklik pospolity, podagracznik pospolity,
kopytnik pospolity;



las łęgowy: mozga trzcinowata, ziarnopłon wiosenny, dziurawiec kosmaty, czyściec leśny, bodziszek cuchnący;



ols jesionowy: chmiel zwyczajny, kozłek lekarski, wiązówka błotna, psianka słodkogórz, knieć. błotna, rzeżucha gorzka;



ols: wiązówka błotna, psianka słodkogórz, turzyca ciborowata, turzyca zaostrzona, turzyca błotna, kosaciec żółty,

Siedliska terenów wyżynnych i podgórskich



las mieszany wyżynny: kosmatka gajowa, przylaszczka pospolita,
gwiazdnica wielkokwiatowa, turzyca palczasta, dąbrówka rozłogowa,
perłówka zwisła;



las wyżynny: kokoryczka okółkowa, marzanka wonna, żywiec
dziewięciolistny;



bór wysokogórski: płonnik strojny, wietlica alpejska, torfowce,
borówka czarna; bór górski: przytulia okrągłolista, narecznica
szerokolistna, sit rozpierzchły, śmiałek pogięty, wełnianka pochwowa;



bór mieszany górski: borówka czarna, konwalijka dwulistna,orlica
pospolita, płonnik pospolity, rokiet pierzasty;



las mieszany górski: fiołek leśny, kosmatka gajowa, dąbrówka
rozłogowa, sałatnik leśny, wietlica samicza, perłówka zwisła,
narecznica samcza;



las górski: żywiec gruczołowy, żywiec cebulkowy, żywokost
sercowaty, kokoryczka okółkowa, niecierpek pospolity, gajowiec
żółty, marzanka wonna, podagrycznik pospolity;



las łęgowy górski: szałwia lepka, świerząbek orzęsiony, podagrycznik
pospolity, wiązówka błotna, pępawa błotna, skrzyp błotny, przytulia
czepna.



2. Wskaźniki zanieczyszczeń (zagrożeń

):

Znajomość wymagań życiowych grzybów, roślin i zwierząt oraz ich tolerancji na różne wartości czynników
środowiska pozwala wykorzystywać je do testowania stanu środowiska jako

bioindykatory zanieczyszczeń

-------------------------------------------------------

GLONY

-

nadmierny rozwój sinic i zielenic (zwłaszcza nitkowatych) wskazuje na eutrofizację wód

(strefy poli i alfamezosaprobowe)

- obecność okrzemek kolonijnych wskazuje brak lub niegroźne zanieczyszczenie wody

(strefy betamezo i oligosaprobowa),

- eugleniny wskazują strefy większego i średniego zanieczyszczenia wody,

- krasnorosty – wskazują wody czyste,

GRZYBY

–

wodne wskazują strefy alfamezosaprobowe, lądowe wykorzystuje się do oceny

akumulacji

metali ciężkich,

POROSTY

-

(epifityczne) do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza SO

2

,

MCHY

-

do oceny akumulacji metali ciężkich (śl.Cd, Cu, Ni, Pb,Zn, Co, Cr) , wodne wskazują wody

czyste.

Reakcja jest różna:

grzyby i

mchy są odporne na działanie zanieczyszczeń - nie umierają,

porosty

zamierają pod wpływem określonego stężenia SO

2

w powietrzu

(najbardziej wrażliwe są

porosty krzaczkowate).

Przykłady kumulatorów metali ciężkich:

kurzawka ołowiana (Bovista plumbea)

–

Pb, Cd, (Hg)

pieczarka polna (Agricus bisporus)

–

Cd, (Pb, Hg)

czernidlak pospolity (Coprinus atramentarius)
i borowik szlachetny (Boletus edulis)

–

Hg (Cd, Pb)



NAGONASIENNE - jodła, świerk, sosna zwyczajna

(kw.opady),

sosna żółta, daglezja

(F,HF, PAN- peroxyacetyl azotu),

modrzew europejski

(-Ca)

- jako wskaźniki zanieczyszczenia

powietrza i gleby,

Obserwując wygląd i zachowanie drzew ustala się strefy i drogi skażeń
emisjami przemysłowymi

Reagują coraz młodsze rośliny:

!

Coraz krótsze igły, coraz częściej zrzucane,

!

Żółte lub brązowiejące przebarwienia,

!

Utrata elastyczności kory i zmiana barwy,

!

Konary skrócone, nieforemne,

!

Zamieranie korzeni.



OKRYTONASIENNE - buk, jawor, jarząb pospolity, klon zwyczajny, jesion
wyniosły, dziki bez czarny, dąb szypułkowy, morela zwyczajna, tytoń szlachetny,
fasola zwyczajna, goździki, frezje, storczyki, sałata siewna, burak zwyczajny,
ogórki, pomidory - wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza i gleby



Buk jako pierwsze liściaste drzewo zaczęło wykazywać wyraźne objawy choroby:

!

Żółknięcie i przedwczesne opadanie liści,

!

Zwijanie się wzdłuż nerwu,

!

Kruchość i łamliwość pędów,

!

Odpadanie płatów kory.

Podobne objawy obserwuje się u jaworu, jarzębiny, klonu zwyczajnego,
jesionu wyniosłego i dzikiego bzu czarnego.



morela zwyczajna, mieczyk, tulipan, frezja -

bardzo wrażliwe na fluor i (HF).



tytoń szlachetny, fasola zwyczajna, szpinak

-

wyraźnie reagują na działanie ozonu.

Rośliny o

szerokich blaszkach liściowych, bardzo wyraźnie
informują - wykorzystywane na całym świecie do
monitorowania powietrza,



goździki, storczyk katleja, ogórek, pomidor

-

wrażliwe na etylen.



sałata siewna, burak zwyczajny, pokrzywa

- wrażliwe na fotoutleniacze (PAN).



WICIOWCE i ORZĘSKI

– wskaźniki wód zanieczyszczonych,



GĄBKI, WIRKI, JĘTKI, CHRUŚCIKI, SKOR

UPIAKI – wskaźniki wód

czystych,



PIERŚCIENICE i MIĘCZAK

I – wskaźniki zanieczyszczenia gleby i

wody,



OWADY

- wskaźniki zanieczyszczenia gleby i wody,



PŁAZY, RYBY, SSAKI

- wskaźniki zanieczyszczeń wody, powietrza i

gleby.

Do badania stanu czystości wód stosuje się gatunki roślin i zwierząt

różniące się tolerancją na rodzaj i stopień koncentracji
zanieczyszczeń.



W wodach silnie zanieczyszczonych żyją polisaprobionty,
np.:

wirczyk, euglena, larwy ochotkowatych, rurecznik,

larwy muchówek,



W

wodach czystych występują oligosaprobionty, np.:

okrzemki,

larwy jętek i widelnic, wypławek kątogłowy, lin,



Wody b. czyste zamieszkują ksenosaprobionty, np.:

pstrąg.

Fitoindykacja gatunkowa i fitocenotyczna



Badanie roślinności służy następującym celom:



analizowaniu możliwości zwiększenia produkcji roślinnej
na danym terenie,



opracowaniu warunków prawidłowego wykorzystania
środowiska przyrodniczego,



określaniu specyficznych cech środowiska, m.in.
zawartości określonych pierwiastków w glebie lub
stopnia zanieczyszczenia wód czy powietrza,



prognozowaniu zmian, które zajdą w najbliższym czasie
w środowisku

Zdjęcie fitosocjologiczne – służy do:



opisu i rozpoznania zbiorowiska roślinnego na danym terenie,



podania dokładnego wykazu gatunków



charakterystyka roślinności pod względem jakościowym i
ilościowym

Etapy zdjęcia fitosocjologicznego:



wybór pory roku,



W przypadku niektórych siedlisk zdjęcie wykonuje się dwukrotnie, z powodu pojawiania się i kwitnienia roślin w różnych
porach sezonu,



wybór i określenie powierzchni zdjęcia,



powierzchnia powinna być reprezentatywna dla występującego zbiorowiska roślinnego,



powinna obejmować wszystkie występujące w nim gatunki roślin,



powinna być jednorodna,



w przypadku bardzo dużej powierzchni dzieli się ją na kilka mniejszych fragmentów dla których wykonuje się oddzielne
zdjęcia fitosocjologiczne,



opis zdjęcia fitosocjologicznego,



numer zdjęcia, miejsce jego wykonania, data, nachylenie terenu, ekspozycja (nasłonecznienie),warunki glebowe,
strukturę pionową roślinności, strukturę poziomą roślinności



struktura pionowa i pozioma gatunków,- jest odzwierciedleniem konkurencji o:



Światło,



Składniki pokarmowe,



Wodę,



Sukcesji naturalnej



Struktura pionowa:

o

Warstwa drzew A

o

Warstwa podrostów / krzewów B

o

Warstwa runa leśnego oraz mchów i porostów C i D

Przedstawiamy ją w formie szkicu, prezentującego jej pokrycie i usytuowanie.

•

struktura pozioma – opisujemy podając procentową wartość pokrycia terenu przez poszczególne warstwy drzew, podrostu itp..



określenie stosunków ilościowych i jakościowych występujących gatunków roślin.



Wartości ilościowe określa się za pomocą skali Brauna – Blanqueta, która podaje w procentach określone ilości roślin i
stopień pokrycia danym gatunkiem



Określenie ilości uzupełniamy opisem charakteru wzrostu roślin tego samego gatunku względem siebie (towarzyskość)

Rodzaje zbiorowisk roślinnych:



Pierwotne – niepozostające pod żadnym wpływem człowieka



Naturalne – pozostają pod negatywnym działaniem człowieka, przy

czym wpływ ten różni się znacznie od występujących naturalnie

czynników



Antropogeniczne – powstające w wyniku działań człowieka, występują

gatunki rodzime i obce



Półnaturalne – w wyniku zamierzonej i przemyślanej działalności człowieka,



Synantropijne – powstające w miejscach pozbawionych roślinność przez

człowieka

Waloryzacja przyrodnicza:



To ocena wartości krajobrazu pod względem przyrodniczym;



Polega na przeanalizowaniu wartości poszczególnych obszarów
na podstawie przyjętych kryteriów i przypisania im w związku z
tym określonych wartości oraz określeniu najlepszego sposobu
ich użytkowania;



Podstawowymi kryteriami są najczęściej:



Rzadkość występowania,



Wartości historyczne,



Wartości pamiątkowe,



Wartości estetyczne;



Efekt analiz przedstawiamy na mapach, określających obszary o
różnych walorach przyrodniczych, np.



Najwyższych – wymagających ochrony prawnej w postaci rezerwatu, stanowiska
dokumentacyjnego czy użytku ekologicznego,



Wysokich – wymagających ochrony prawnej w postaci, np.: obszarów chronionego
krajobrazu,



Cennych przyrodniczo,



Małych – zdegradowanych i silnie przekształconych

Metoda jednostek architektoniczno -

krajobrazowych



Polega na podziale obszaru na jednostki możliwie jednolite

pod względem krajobrazowym, które porównuje się i ocenia

po wyodrębnieniu ich na podstawie przyjętych kryteriów.



Wyniki przeprowadzonej analizy przedstawia się na mapie

zasobów krajobrazowych danego obszaru.

Etapy opracowania:



Wyznaczenie jednostek architektoniczno – krajobrazowych



wyodrębnienie z uwzględnieniem geograficznego podziału obszaru
Polski, jednostek – terenów, które spełniają dwa zasadnicze kryteria:



rzeźba terenu



pokrycie terenu wraz ze sposobem jego użytkowania



poszczególnym rodzajom terenów nadaje się określone symbole
literowe lub cyfrowe,



Wprowadza się elementy charakterystyki szczegółowej terenu związane
z lokalnymi, specyficznymi właściwościami krajobrazu



szczególnie istotne są tu formy pozytywne w krajobrazie lub mające negatywny
wpływ.



Teren przedstawia się w postaci mapy, na którą nanosi się:



wszystkie elementy charakterystyczne podając ich symbole i zaznaczając je graficznie



Waloryzacja wyodrębnionych jednostek



Przyznanie ocen o charakterze trójdzielnym:



oceny szczegółowej – na podstawie szczegółowych badań



oceny dodatkowej –wizualnej, związanej z obecności, np.: dalekich widoków w krajobrazie



oceny zbiorczej – końcowej, określającej wartość terenu

Oceny odnoszą się do potencjalnej przydatności terenów



Określenie stref



Strefa rezerwatowa



utrzymanie istniejącego krajobrazu bez zmian ze względu na jego wartości: naukowe,
dydaktyczne



obowiązkowe zabezpieczenie przed szkodliwym działaniem przemysłu;



Strefa parkowo – krajobrazowa



zachowanie istniejących walorów krajobrazowych ze względu na ich przydatność
rekreacyjną,



obowiązkowy zakaz lokalizacji przemysłu i zabezpieczenie przed jego szkodliwym
działaniem



dopuszczalna zabudowa jest ściśle określona w związku z parkową funkcją terenu;



Strefa krajobrazu chronionego



pełni funkcję ochronną dla obecnego stanu użytkowania,



stanowi otulinę dla wcześniejszych stref,



wszystkie działania w obrębie strefy są podporządkowane ochronie istniejącego krajobrazu



Strefa krajobrazu przekształconego



przeznaczona do celów:

o

przemysłowych,

o

eksploatacyjnych,

o

osiedleńczych;



Wskazania do opracowań szczegółowych – projekt plastyczny



związki pomiędzy poszczególnymi strefami dają wskazania do prac planistycznych,
związanych z decyzjami co do sposobu użytkowania poszczególnych obszarów, oraz
projektowych w zakresie kształtowania krajobrazu dla określonych potrzeb.

Działania podejmowane w zależności od wartości

poszczególnych terenów ( krajobrazów)



ochrona

–

w odniesieniu do krajobrazu pierwotnego,

naturalnego i kulturowego, harmonijnego zwłaszcza o
charakterze historycznym;



rewaloryzacja

–

w odniesieniu do krajobrazu kulturowego,

harmonijnego zwłaszcza o charakterze historycznym;



rewitalizacja

–

w odniesieniu do krajobrazu kulturowego;



rekultywacja

–

w odniesieniu do krajobrazu kulturowego o

charakterze dysharmonijnym, zdewastowanym

Decyzja o rodzaju działań jest indywidualna dla każdego

środowiska, podejmuje się ją podejmuje się ją po

przeprowadzeniu badań zarówno pod kątem jego wartości

przyrodniczych, jak i kulturowych