Metodyka
monitoringu
terenowego siedlisk

Monitoring stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków jest

podstawowym zadaniem w ich ochronie, umożliwiającym planowanie i
wykonywanie działań ochronnych, dla zapobiegania pogarszaniu się tego
stanu i/lub dla jego poprawy. Optymalny zakres monitoringu jest określony
przez wymagania Komisji Europejskiej w odniesieniu do monitoringu stanu
zachowania typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu
europejskim, którego wyniki są podstawą sporządzania raportów
oceniających ten stan, przedkładanych Komisji w 6-letnich odstępach.
Pierwszy taki raport Polska składała w 2007 r. i zgodnie z założeniem był on
oparty głównie na wszelkiej dostępnej wiedzy o gatunkach i siedliskach,
ponieważ znakomita ich większość nie była dotychczas objęta badaniami
monitoringowymi. Kolejne raporty (najbliższy w 2013 roku) powinny już
opierać się o zorganizowany system monitoringu. Wypracowano go na
podstawie doświadczeń ze wstępnego monitoringu 2006-2007, zarówno w
zakresie prowadzonych badań terenowych, jak i przygotowanych pierwszych
raportów ze stanu zachowania gatunków i siedlisk przyrodniczych.

Założeniem monitoringu jest gromadzenie informacji pozwalającej na

określenie aktualnego stanu zachowania w kontekście zmian zachodzących
na skutek różnego rodzaju antropogenicznych i naturalnych oddziaływań i
prognozowanych zagrożeń, a także dotychczasowych sposobów ochrony. W
przypadku siedlisk przyrodniczych chodzi tu o stan i zmiany zachodzące w
zasięgu ich występowania, zajmowanej powierzchni oraz strukturze i funkcji,
a w przypadku gatunków o stan i zmiany zachodzące w ich zasięgach,
wielkości i strukturze populacji oraz powierzchni i jakości siedlisk, z którymi
są związane.

Zgodnie z wymaganiami KE, stan zachowania dla siedlisk i

gatunków o znaczeniu europejskim powinien być określany na
poziomie tzw. regionów biogeograficznych (w Polsce wyróżnione są
3 – kontynentalny, alpejski i bałtycki) w oparciu o informacje
dotyczące stanowisk zarówno chronionych, jak i niechronionych.
Ponieważ prawo polskie wymaga prowadzenia monitoringu tych
siedlisk i gatunków w szczególności na poziomie obszarów Natura
2000, można założyć, że po ich formalnym utworzeniu, dane
(zgodne z wypracowanym zakresem monitoringu) o siedliskach i
gatunkach będą dostarczane (do instytucji koordynującej) przez
zarządzających tymi obszarami. Do czasu ich formalnego
ustanowienia i wdrożenia w nich systemu zarządzania,
monitoringu i sprawozdawczości, a przynajmniej na potrzeby
najbliższej (2013 r.) oceny stanu zachowania siedlisk i gatunków w
regionach biogeograficznych, konieczne jest prowadzenia
monitoringu na dotychczasowych zasadach, tzn. w oparciu o
centralną instytucję koordynującą i wyznaczonych przez nią
koordynatorów krajowych oraz ekspertów lokalnych.

Ten najbliższy okres powinien służyć dopracowaniu metodyki

dla kolejnych typów siedlisk, gatunków lub całych ich grup oraz
stworzeniu i wyszkoleniu struktur, które będą częściowo
przejmować zadania monitoringowe w przyszłości.

Gatunki roślin

Stanowisko monitoringowe definiowano indywidualnie dla każdego gatunku (por.

sprawozdania z koordynacji badań dla poszczególnych gatunków). Wielkość stanowisk
była zróżnicowana, od kilkudziesięciu m2 (w przypadku stanowisk gatunków związanych z
małopowierzchniowymi siedliskami) do kilku ha (w przypadku gatunków występujących w
większych obszarowo ekosystemach), gdy stanowiskami są całe polany, kompleksy leśne,
lub też zbocza górskie, czy torfowiska, niekiedy mogące odpowiadać obszarom Natura
2000, lub też stanowiące ich dający się wyodrębnić w terenie fragment.

Wprawdzie założeniem pilotażowego monitoringu było przede wszystkim testowanie

metodyki, stanowiska wybrane do badań w większości przypadków stanowiły zarazem
reprezentację miejsc występowania gatunku co do liczby, rozmieszczenia geograficznego
i charakteru ekologicznego tak, aby na podstawie uzyskanych wyników można było
wnioskować o stanie zachowania gatunku na poziomie regionów biogeograficznych i
całego kraju. W pojedynczych przypadkach – obuwika pospolitego i lipiennika Loesela (w
kraju znanych ok. 200 i ponad 100 stanowisk), monitorowano jedynie 10-15 % populacji
krajowej (potwierdzonych aktualnie stanowisk), co wprawdzie daje pewny pogląd na stan
zachowania tych gatunków w (regionach biogeograficznych) kraju, ale może jeszcze
wymagać pewnych uzupełnień, zwłaszcza wypełnienia luk geograficznych.

Jeśli było to możliwe, stanowiska lokalizowano w miejscach objętych już wcześniej

monitoringiem (zwłaszcza monitoring przyrodniczy 2002-2003) lub tam, gdzie wcześniej
eksperci prowadzili swoje badania. W przypadku rzadkich gatunków, takich jak: sasanka
słowacka, warzucha polska, sierpik różnolistny, aldrowanda pęcherzykowata, dziewięćsił
popłocholistny, pszonak pieniński, goryczuszka czeska, dzwonek piłkowany, dzwonek
karkonoski, przytulia sudecka, gnidosz sudecki, zgodnie z przyjętą metodyką,
monitorowane były wszystkie lub wszystkie najważniejsze stanowiska (obszary) ich
występowania.

Gatunki zwierząt

Stanowisko monitoringowe definiowano indywidualnie dla każdego

gatunku (por. sprawozdania z koordynacji badań dla poszczególnych).
Wielkość stanowisk była bardzo zróżnicowana, od kilkudziesięciu m2 (w
przypadku schronień nietoperzy, stanowisk niektórych bezkręgowców i
płazów) do kilkudziesięciu tysięcy ha (w przypadku gatunków o dużych
wymaganiach co do przestrzeni życiowej, jak np. żubr, niedźwiedź, wilk,
ryś), gdy stanowiskami są całe kompleksy leśne, a nawet pasma górskie,
odpowiadające obszarom Natura 2000.

Ponieważ założeniem wstępnego monitoringu było przede wszystkim

testowanie metodyki, stanowiska wybrane do badań nie musiały stanowić
odpowiedniej reprezentacji miejsc występowania gatunku co do liczby,
rozmieszczenia geograficznego i charakteru ekologicznego, aby na
podstawie uzyskanych wyników można było wnioskować o stanie
zachowania gatunku na poziomie regionów biogeograficznych i całego
kraju. Liczba badanych stanowisk zależała od kosztów prac dla danego
gatunku (bardzo zróżnicowanych) i możliwości wykonawców. Jeśli było to
możliwe, stanowiska lokalizowano w miejscach objętych już jakimś
monitoringiem lub, gdzie wcześniej eksperci prowadzili swoje badania. W
przypadku rzadkich gatunków (takich jak niedźwiedź brunatny, żubr,
kozica, świstak, suseł perełkowany, konarek tajgowy, sichrawa karpacka,
nadobnica alpejska, krasopani hera, sówka puszczykówka) monitorowane
były wszystkie lub wszystkie najważniejsze stanowiska występowania.

Autor:

Hubert Petelicki