Metodyka monitoringu terenowego siedlisk

Monitoring stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków jest podstawowym zadaniem w ich ochronie, umożliwiającym planowanie i wykonywanie działań ochronnych, dla zapobiegania pogarszaniu się tego stanu i/lub dla jego poprawy. Optymalny zakres monitoringu jest określony przez wymagania Komisji Europejskiej w odniesieniu do monitoringu stanu zachowania typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu europejskim, którego wyniki są podstawą sporządzania raportów oceniających ten stan, przedkładanych Komisji w 6-letnich odstępach. Pierwszy taki raport Polska składała w 2007 r. i zgodnie z założeniem był on oparty głównie na wszelkiej dostępnej wiedzy o gatunkach i siedliskach, ponieważ znakomita ich większość nie była dotychczas objęta badaniami monitoringowymi. Kolejne raporty (najbliższy w 2013 roku) powinny już opierać się o zorganizowany system monitoringu. Wypracowano go na podstawie doświadczeń ze wstępnego monitoringu 2006-2007, zarówno w zakresie prowadzonych badań terenowych, jak i przygotowanych pierwszych raportów ze stanu zachowania gatunków i siedlisk przyrodniczych.

Założeniem monitoringu jest gromadzenie informacji pozwalającej na określenie aktualnego stanu zachowania w kontekście zmian zachodzących na skutek różnego rodzaju antropogenicznych i naturalnych oddziaływań i prognozowanych zagrożeń, a także dotychczasowych sposobów ochrony. W przypadku siedlisk przyrodniczych chodzi tu o stan i zmiany zachodzące w zasięgu ich występowania, zajmowanej powierzchni oraz strukturze i funkcji, a w przypadku gatunków o stan i zmiany zachodzące w ich zasięgach, wielkości i strukturze populacji oraz powierzchni i jakości siedlisk, z którymi są związane.

Zgodnie z wymaganiami KE, stan zachowania dla siedlisk i gatunków o znaczeniu europejskim powinien być określany na poziomie tzw. regionów biogeograficznych (w Polsce wyróżnione są 3 – kontynentalny, alpejski i bałtycki) w oparciu o informacje dotyczące stanowisk zarówno chronionych, jak i niechronionych. Ponieważ prawo polskie wymaga prowadzenia monitoringu tych siedlisk i gatunków w szczególności na poziomie obszarów Natura 2000, można założyć, że po ich formalnym utworzeniu, dane (zgodne z wypracowanym zakresem monitoringu) o siedliskach i gatunkach będą dostarczane (do instytucji koordynującej) przez zarządzających tymi obszarami. Do czasu ich formalnego ustanowienia i wdrożenia w nich systemu zarządzania, monitoringu i sprawozdawczości, a przynajmniej na potrzeby najbliższej (2013 r.) oceny stanu zachowania siedlisk i gatunków w regionach biogeograficznych, konieczne jest prowadzenia monitoringu na dotychczasowych zasadach, tzn. w oparciu o centralną instytucję koordynującą i wyznaczonych przez nią koordynatorów krajowych oraz ekspertów lokalnych.

Ten najbliższy okres powinien służyć dopracowaniu metodyki dla kolejnych typów siedlisk, gatunków lub całych ich grup oraz stworzeniu i wyszkoleniu struktur, które będą częściowo przejmować zadania monitoringowe w przyszłości.

Gatunki roślin

Stanowisko monitoringowe definiowano indywidualnie dla każdego gatunku (por. sprawozdania z koordynacji badań dla poszczególnych gatunków). Wielkość stanowisk była zróżnicowana, od kilkudziesięciu m2 (w przypadku stanowisk gatunków związanych z małopowierzchniowymi siedliskami) do kilku ha (w przypadku gatunków występujących w większych obszarowo ekosystemach), gdy stanowiskami są całe polany, kompleksy leśne, lub też zbocza górskie, czy torfowiska, niekiedy mogące odpowiadać obszarom Natura 2000, lub też stanowiące ich dający się wyodrębnić w terenie fragment.

Wprawdzie założeniem pilotażowego monitoringu było przede wszystkim testowanie metodyki, stanowiska wybrane do badań w większości przypadków stanowiły zarazem reprezentację miejsc występowania gatunku co do liczby, rozmieszczenia geograficznego i charakteru ekologicznego tak, aby na podstawie uzyskanych wyników można było wnioskować o stanie zachowania gatunku na poziomie regionów biogeograficznych i całego kraju. W pojedynczych przypadkach – obuwika pospolitego i lipiennika Loesela (w kraju znanych ok. 200 i ponad 100 stanowisk), monitorowano jedynie 10-15 % populacji krajowej (potwierdzonych aktualnie stanowisk), co wprawdzie daje pewny pogląd na stan zachowania tych gatunków w (regionach biogeograficznych) kraju, ale może jeszcze wymagać pewnych uzupełnień, zwłaszcza wypełnienia luk geograficznych.

Jeśli było to możliwe, stanowiska lokalizowano w miejscach objętych już wcześniej monitoringiem (zwłaszcza monitoring przyrodniczy 2002-2003) lub tam, gdzie wcześniej eksperci prowadzili swoje badania. W przypadku rzadkich gatunków, takich jak: sasanka słowacka, warzucha polska, sierpik różnolistny, aldrowanda pęcherzykowata, dziewięćsił popłocholistny, pszonak pieniński, goryczuszka czeska, dzwonek piłkowany, dzwonek karkonoski, przytulia sudecka, gnidosz sudecki, zgodnie z przyjętą metodyką, monitorowane były wszystkie lub wszystkie najważniejsze stanowiska (obszary) ich występowania.

Gatunki zwierząt

Stanowisko monitoringowe definiowano indywidualnie dla każdego gatunku (por. sprawozdania z koordynacji badań dla poszczególnych). Wielkość stanowisk była bardzo zróżnicowana, od kilkudziesięciu m2 (w przypadku schronień nietoperzy, stanowisk niektórych bezkręgowców i płazów) do kilkudziesięciu tysięcy ha (w przypadku gatunków o dużych wymaganiach co do przestrzeni życiowej, jak np. żubr, niedźwiedź, wilk, ryś), gdy stanowiskami są całe kompleksy leśne, a nawet pasma górskie, odpowiadające obszarom Natura 2000.

Ponieważ założeniem wstępnego monitoringu było przede wszystkim testowanie metodyki, stanowiska wybrane do badań nie musiały stanowić odpowiedniej reprezentacji miejsc występowania gatunku co do liczby, rozmieszczenia geograficznego i charakteru ekologicznego, aby na podstawie uzyskanych wyników można było wnioskować o stanie zachowania gatunku na poziomie regionów biogeograficznych i całego kraju. Liczba badanych stanowisk zależała od kosztów prac dla danego gatunku (bardzo zróżnicowanych) i możliwości wykonawców. Jeśli było to możliwe, stanowiska lokalizowano w miejscach objętych już jakimś monitoringiem lub, gdzie wcześniej eksperci prowadzili swoje badania. W przypadku rzadkich gatunków (takich jak niedźwiedź brunatny, żubr, kozica, świstak, suseł perełkowany, nadobnica alpejska, krasopani hera, sówka puszczykówka itp.) monitorowane były wszystkie lub wszystkie najważniejsze stanowiska występowania.