Przemiany gospodarcze i społeczne w Europie i w świecie w XIX w. i w początkach XX w. (od schyłku XVIII w.). oprac. RM podr., s. 5 - 9, 142 - 149, 191 - 198
1. Początki rewolucji przemysłowej w Anglii u schyłku XVIII w.
A) Rewolucja przemysłowa - przejście od przemysłu manufakturowego do przemysłu
fabrycznego przy jednoczesnym gwałtownym wzroście produkcji;
rewolucji przemysłowej towarzyszyły takie zjawiska jak akumulacja kapitału, industrializacja,
urbanizacja, wzrost znaczenia burżuazji i pojawienie się nowej warstwy społecznej -
proletariatu przemysłowego (tzw. klasy robotniczej)
B) Różnica między manufakturą a fabryką
manufaktura - przedsiębiorstwo stosujące podział pracy w procesie produkcji ręcznej
fabryka - przedsiębiorstwo stosujące podział pracy w procesie produkcji zmechanizowanej (w fabryce
pojawiła się zatem maszyna, której nie było jeszcze w manufakturze)
C) Przyczyny rewolucji przemysłowej (warunki niezbędne do pojawienia się rewolucji
przemysłowej):
wynalazki techniczne (pojawienie się maszyny, zwł. maszyny parowej - James Watt, 1769 r.)
popyt na towary (skutek wzrostu liczby mieszkańców - „eksplozji demograficznej” na danym obszarze)
„wolna siła robocza” na danym obszarze (potencjalni pracownicy w fabryce - robotnicy)
(wniosek - rewolucja przemysłowa nastąpi dopiero po zniesieniu poddaństwa
osobistego chłopów, czego w Anglii nigdy nie było)
- baza surowcowa (węgiel kamienny, rudy żelaza)
D) Trzy podstawowe gałęzie przemysłu związane rewolucją przemysłową:
węglowy, metalurgiczny, włókienniczy
E) Najważniejsze ośrodki rewolucji przemysłowej w Anglii: Manchester, Liverpool, Birmingham, Glasgow
F) Skutki społeczne rewolucji przemysłowej: wzrost znaczenia burżuazji, ukształtowanie się nowej warstwy społecznej - proletariatu przemysłowego (klasy robotniczej), narodziny socjalizmu w XIX w., wzrost liczby ludności, rozwój kultury masowej
2. Wzrost liczby ludności - „eksplozja demograficzna” w XIX w.
przyczyny „eksplozji demograficznej” w XIX w. : polepszenie warunków życia, postęp cywilizacyjno - techniczny, rozwój rolnictwa (np. upowszechnienie uprawy ziemniaka w Europie), wzrost średniej długości życia, zmniejszenie umieralności niemowląt, postęp w medycynie
ludność świata w 1800 r. - 900 mln
ludność świata w 1900 r. - 1600 mln
ludność Europy w 1800 r. - 188 mln
ludność Europy w 1900 r. - 400 mln
największy przyrost ludności w XIX w. nastąpił w USA: od 6 mln w 1801 r. do 76 mln w 1900 r.
(dla porównania, w II połowie XX w. największy przyrost ludności nastąpił w tzw. krajach trzeciego świata)
przyczyny wzrostu liczby ludności w USA w XIX w. - napływ emigrantów, w latach 1830 - 1860 ok. 100 tys. emigrantów co roku napływało do St. Zjedn.
skutki znacznego wzrostu ludności: urbanizacja, industrializacja („rewolucja przemysłowa”), migracje ludności (zwł. z Europy do Ameryki), rozwój kultury masowej, przemiany polityczne (zwł. demokratyzacja życia politycznego)
3. Procesy urbanizacyjne w XIX w.
miasta świata, które przed 1900 r. osiągnęły milion mieszkańców:
Nowy Jork, Chicago, Filadelfia, Londyn, Paryż, Berlin, Moskwa, Petersburg, Tokio, Osaka
Londyn jako największe miasto Europy i pierwsze w Europie miasto, które osiągnęło 1 mln. mieszkańców: 1800 - 1 mln., 1850 - 2, 5 mln
4. Nowe gałęzie przemysłu na przełomie XIX i XX w.: ▪ elektrotechniczny (w wyniku zastosowania w przemyśle zjawiska elektryczności oraz wynalezienia żarówki przez Tomasza Edisona)
▪ chemiczny
▪ naftowy
▪ samochodowy
5. Zjawisko koncentracji produkcji w II połowie XIX i w początkach XX w.
koncentracja produkcji - powstawanie dużych przedsiębiorstw lub monopoli zarządzanych najczęściej nie przez pojedynczego właściciela ale przez spółki akcyjne, przy jednoczesnym zanikaniu przedsiębiorstw małych (zarządzanych przez pojedynczego właściciela) w wyniku bankructwa lub łączenia się w większe
formy koncentracji przemysłu:
koncentracja pionowa - łączenie przedsiębiorstw obejmujących wszystkie fazy produkcji danego towaru (cały proces
wytwórczy)
koncentracja pozioma - łączenie wszystkich przedsiębiorstw na danym obszarze
monopole - porozumienia przedsiębiorstw, czasem o zasięgu międzynarodowym, zawierane w celu uzgadniania wielkości produkcji, zwiększenia zysku, likwidacji konkurencji na danym rynku zbytu
rodzaje monopoli: kartele, trusty, koncerny, syndykaty
kartel - dobrowolne zrzeszenie samodzielnych przedsiębiorstw w obrębie jednej branży, decydujące o cenach, wielkości produkcji i podziale rynku zbytu
trust - zrzeszenie przedsiębiorstw posiadających wspólny zarząd, dzielących się zyskiem proporcjonalnie do włożonego kapitału
syndykat - związek przedsiębiorstw często zachowujących prawną i produkcyjną samodzielność (często o charakterze czasowym), zawierany w celu przeprowadzenia pewnych transakcji, dotyczących głównie zaopatrzenia w surowce i sprzedaży wyrobów
koncern - związek przedsiębiorstw (firm) mających wspólnego właściciela, ale zachowujących odrębność formalno - prawną
6. Wpływ odkryć naukowych i wynalazków technicznych na przemiany gospodarcze i
społeczne w XIX i w początkach XX w. (wybrane zagadnienia).
odkrycie zjawiska elektryczności w 1833 r. przez Michaela Faradaya
skonstruowanie żarówki elektrycznej przez Tomasza A. Edisona w 1879 r.
wynalazki mające wpływ na rozwój transportu (np. kolej żelazna, statek parowy, samochód, tramwaj elektryczny - punkt 7)
odkrycia naukowe w medycynie (np. odkrycia Ludwika Pasteura - odkrycie bakterii, wynalezienie szczepionki przeciw wściekliźnie, Roberta Kocha - wykrycie bakterii gruźlicy i cholery)
wynalazki mające wpływ na szybszy przepływ informacji (np. telegraf, telefon, kinematograf)-punkt 8
rozwój fizyki u schyłku XIX i w początkach XX w. (np. Wilhelm von Roentgen, H. Becquerel, Maria Skłodowska - Curie, Ernest Rutheford, Max Planck, Albert Einstein)
7. Wpływ rozwoju transportu na przemiany gospodarcze i społeczne w XIX i w początkach
XX w.
- początki kolei żelaznej
▪ George Stephenson: konstruktor pierwszej lokomotywy i budowniczy pierwszej linii kolejowej, która w 1829 r.
połączyła dwie angielskie miejscowości Stockton i Darlington
▪ zakończenie budowy kolei transkontynentalnej łączącej wschodnią i zachodnią część USA (1869)
▪ budowa w Rosji kolei transsyberyjskiej u schyłku XIX w. (inicjator: Sergiusz Witte - minister cara Aleksandra III)
▪ początki kolei żelaznych na ziemiach polskich: lata 40-te XIX w. (zob. temat: Przemiany gospodarcze i społeczne na
ziemiach polskich w I połowie XIX w.)
- rozwój transportu wodnego
▪ wypieranie żaglowców przez statki parowe (parowce): w 1807 r. Robert Fulton skonstruował statek parowy, który
wypłynął na rzekę Hudson k. Nowego Jorku, pierwszy statek parowy przepłynął Atlantyk w 1819 r.
▪ otwarcie kanału sueskiego w 1869 r., kanału kilońskiego w 1895 r. i kanału panamskiego w 1914 r.
▪ zatonięcie Titanica w 191 i wpływ na opinię publiczną tej katastrofy
- tramwaj elektryczny (1879, E. W. Siemens)
- początki motoryzacji - pierwsze samochody (automobil w 1885 r.: K. F. Benz, G. Daimler,
silnik spalinowy wysokoprężny w 1892 r. R. Diesel, taśmowa produkcja samochodów od 1908 r. - H. Ford w USA)
- skonstruowanie samolotu z silnikiem w 1903 r. (O i W. Wright w USA)
8. Rozwój kultury masowej w XIX i w początkach XX w. Czynniki wpływające na rozwój kultury masowej, np.:
▪ szybki wzrost liczby ludności w społeczeństwach industrialnych Europy i USA („eksplozja
demograficzna” )
▪ migracje ludności ze wsi do miast i związane z tym procesy takie jak urbanizacja i industrializacja,
▪ wzrost stopnia alfabetyzacji społeczeństwa na przełomie XIX i XX w. (upowszechnienie umiejętności czytania
i pisania),
▪ szybki przepływ informacji - np. w wyniku upowszechnienia telegrafu (skonstruowany przez Samuela Morse w
1844, produkowany na masowa skalę przez firmę E. Siemensa od 1847 r.) i telefonu (A. G. Bell w 1876 r.)
▪ rozwój prasy
▪ narodziny obrazu filmowego (twórcy kinematografu w 1895 r. - A. i L. Lumiere)
▪ skonstruowanie radia w 1895 r. (G. Marconi)
▪ gramofon, płyty (1887, E. Berliner)
9. Uwarunkowania polityczne (polityczne przyczyny i skutki) przemian gospodarczych i
społecznych w XIX i w początkach XX w. (wybrane aspekty).
rewolucja przemysłowa w Niemczech jako czynnik sprzyjający politycznemu zjednoczeniu (dostrzegł to Bismarck, który zapowiedział zjednoczenie Niemiec „krwią i żelazem”)
do rozwoju gospodarczego USA przyczyniło się zwycięstwo Unii nad Konfederacją w wojnie secesyjnej (zapobiegło ono podziałowi państwa na Północ i Południe oraz doprowadziło do zniesienia niewolnictwa Murzynów)
wpływ przemian w epoce Meidżi na rozwój gospodarczy Japonii (reformy cesarza Mutsuhito
realizowane od 1868 r. zapoczątkowały rewolucję przemysłową w Japonii (zob. temat: Ekspansja
kolonialna w XIX i w początkach XX wieku, punkt 10)
- imperializm - dążenia ekspansjonistyczne mocarstw u schyłku XIX i w początkach XX w.,
wynikające z ich ogromnego potencjału przemysłowego.
Dwa najistotniejsze aspekty ekonomicznego (gospodarczego) podłoża imperializmu:
▪ potencjał gospodarczy państwa umożliwiał jego ekspansję polityczną i militarną
▪ potencjał gospodarczy państwa powodował konieczność jego ekspansji politycznej i militarnej (ponieważ ogromny
przemysł wymuszał poszukiwanie surowców i rynków zbytu na wyprodukowane towary)
Skutki imperializmu:
▪ ekspansja kolonialna mocarstw w XIX i w początkach XX w.
▪ wybuch I wojny światowej jako skutek dążeń ekspansjonistycznych mocarstw
wzrost liczby robotników, narodziny ruchu robotniczego i ideologii socjalistycznej jako skutek rewolucji przemysłowej (zob. temat: Socjalizm i kwestia robotnicza w XIX i w początkach XX w.)
- walka kobiet o równouprawnienie (ruch emancypantek, ruch sufrażystek)
walka o powszechne prawo wyborcze w poszczególnych państwach jako skutek wzrostu liczby ludności (na przykładzie wybranych państw)
A. Wielka Brytania:
▪ ruch czartystów - ruch polityczny w Anglii w latach 30 i 40-tych XIX w. domagający się
powszechnego prawa wyborczego,
▪ reformy prawa wyborczego w Anglii:
- reforma z 1832 r. - wprowadzono nowy podział na okręgi wyborcze, w wyniku którego małe miejscowości
(tzw. „zgniłe miasteczka” ) utraciły uprzywilejowana pozycję
- reforma premiera Disraelego w 1867 - obniżenie cenzusu majątkowego, prawa polityczne uzyskuje ok. 2, 5 mln
osób
- reforma premiera Gladstone w 1884 r. - kolejne obniżenie cenzusu majątkowego, prawa wyborze uzyskuje
ok. 5 mln osób
- wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego w Anglii w 1918 r. (obejmującego także kobiety)
B. Reformy ordynacji wyborczej do parlamentu Austro - Węgier (zob. temat: Galicja w dobie
Autonomii, punkt 1)
C. Powszechne prawo wyborcze we Francji III Republiki
D. Powszechne prawo wyborcze w zjednoczonych Niemczech (do Reichstagu od 1871 r.)
E. Początki parlamentu i legalnych partii politycznych w Rosji (od rewolucji 1905 r., po ogłoszeniu przez cara
„Manifestu Październikowego”)
F. Objęcie kobiet powszechnym prawem wyborczym (w większości państw Europy po I wojnie światowej w 1918 r.)
1