Przemiany gospodarcze i społeczne w średniowiecznej Europie , podr., s. 5, 25, 70 - 75, 143
Oprac.RM A. Gospodarka i społeczeństwo wczesnego średniowiecza VI - X w.(podr. s. 5, 25 - 26)
1. Gospodarka
pojawienie się gospodarki naturalnej (polegającej na wytwarzaniu produktów tylko na własne potrzeby) w miejsce towarowo - pieniężnej (opartej na wymianie towarów i zastosowaniu pieniądza)
wyludnienie, upadek i agraryzacja miast (w Europie Zachodniej) u schyłku antyku
rolnictwo jako podstawa gospodarki, zanik rzemieślników i kupców jako odrębnych warstw społecznych
ograniczenie handlu do lokalnych struktur
dwupolówka jako podstawowa forma gospodarowania ziemi uprawną (podział ziemi uprawnej na dwie części: na część obsiewaną i ugór, „ziemia obsiewana i leżąca odłogiem, w następnym roku obsiewano pole leżące wcześniej odłogiem” - s. 5)
spadek znaczenia podatków i ceł, głównym źródłem dochodów władcy (także innych feudałów i Kościoła) stały się dobra ziemskie, łupy wojenne, daniny, renta feudalna (przede wszystkim naturalna)
wspólne użytkowanie lasu, pastwiska i wody przez ludność danej osady (społeczności)
- zjawisko feudalizmu - posiadanie ziemi przez feudałów, a uprawianie jej przez zależnych chłopów
zobowiązanych do renty feudalnej (feudał - właściciel ziemski w okresie feudalizmu, którego
ziemię uprawiali zależni chłopi)
rola renty feudalnej, prekarii i dziesięcin w organizacji gospodarki rolnej we wczesnym średniowieczu
renta feudalna - świadczenia poddanych na rzecz pana feudalnego w zamian za użytkowanie ziemi
wśród trzech rodzajów renty feudalnej (naturalna, pieniężna, odrobkowa), we wczesnym średniowieczu dominuje
renta naturalna (danina)
▪ danina (renta naturalna) - świadczenia w produktach gospodarki rolnej (żywność, zwierzęta), renta naturalna
dominowała we wczesnym średniowieczu
▪ czynsz (renta pieniężna)
▪ pańszczyzna (renta odrobkowa) - przymusowa praca chłopów w gospodarstwie pana feudalnego (na folwarku)
od kilku dni w roku do kilku dni w tygodniu
prekaria (prekarium) - ziemia nadana w użytkowanie (w dzierżawę), z zamian za co
dzierżawca (użytkownik ziemi) był zobowiązany do danin, czynszu lub robocizny (zjawisko to
dotyczy przede wszystkim dóbr kościelnych we wczesnym średniowieczu w Europie
Zachodniej) formularz umowy prekaryjnej - podr. s. 30 (zad. 4, s. 29)
dziesięcina - świadczenie na rzecz Kościoła, wynoszące jedną dziesiątą dochodów lub zbiorów
2. Społeczeństwo
demokracja wojenna jako ustrój społeczny plemion germańskich
(rola wiecu - zgromadzenia wszystkich wojowników plemienia)
plemienne prawo zwyczajowe (np. prawo salickie u Franków) jako sposób organizacji
życia społecznego
rozkład wspólnoty rodowej i zanik demokracji wojennej u plemion germańskich w wyniku postępującego rozwarstwienia majątkowego (m. in. w wyniku wojen) i wykształcenie się warstwy możnych
obowiązki poddanych wobec władcy w monarchii patrymonialnej: służba wojskowa, daniny, obowiązek zapewnienia żywności władcy podróżującemu po kraju, budowa dróg, mostów, fortyfikacji (podr. s. 26)
stopniowa asymilacja ludności germańskiej z ludnością autochtoniczną (galo - rzymską)
kształtowanie się społeczeństwa feudalnego (odrębna notatka)
postępująca stratyfikacja (rozwarstwienie) społeczeństwa wczesnośredniowiecznej Europy (zob. schemat
w podr. s. 26):
▪ oratores („modlący się” - duchowieństwo) /częściowo feudałowie
▪ bellatores („wojownicy”), czyli milites („rycerze” z j. niem. Ritter - jeździec) /feudałowie
▪ laboratores („pracujący”)
relacje źródłowe - podr. s. 30
B. Gospodarka i społeczeństwo Europy okresu pełnego średniowiecza w XI - XIII w. (podr., s. 70 - 75)
1. Najważniejsze aspekty przemian gospodarczych w Europie okresu pełnego średniowiecza XI -
XIII w.: wzrost liczby ludności (przyrost demograficzny), rozwój rolnictwa, odrodzenie się
gospodarki towarowo - pieniężnej, miast, handlu i wytwórczości (po okresie ich upadku u schyłku
starożytności i we wczesnym średniowieczu), kolonizacja obszarów wcześniej słabiej zaludnionych (np.
napływ osadników niemieckich do krajów Europy Środkowowschodniej), największy rozwój
gospodarczy w średniowiecznej Europie miał miejsce w XIII w., natomiast w okresie późnego
średniowiecza (XIV - XV w.) miał miejsce kryzys ekonomiczny (zob. część C niniejszej notatki)
2. Przemiany w rolnictwie
zastępowanie narzędzi drewnianych żelaznymi: zastąpienie pługa bezkoleśnego pługiem koleśnym (na kołach) z żelazną odkładnicą (il. w podr., s.70), pojawienie się żelaznej brony, siekiery, zastąpienie sierpu kosą
zastąpienie dwupolówki trójpolówką (podział ziemi na trzy części: na zboże ozime, jare i ugór (zob. schemat trójpolówki - podr., s. 70)
zagospodarowywanie nieużytków, karczowanie lasów pod uprawę roli, zakładanie nowych wsi
zastępowanie renty naturalnej (dominowała we wczesnym średniowieczu) rentą pieniężną, czyli
czynszem (w wyniku rozwoju miast oraz gospodarki towarowo - pieniężnej)
renta feudalna - świadczenia poddanych (chłopów) na rzecz pana feudalnego w zamian za użytkowanie ziemi
3. Miasta i handel w XII - XIII w. (podr., s.71)
- odrodzenie się gospodarki towarowo - pieniężnej, miast, handlu i wytwórczości (po okresie ich upadku u
schyłku starożytności i we wczesnym średniowieczu), powstawanie nowych miast
- przyczyny tworzenia się nowych miast (czynniki sprzyjające procesom urbanizacyjnym): przyrost
demograficzny, nowe miasta powstawały „przy szlakach komunikacyjnych, w miejscach targowych,
niekiedy przy zamkach lub klasztorach”, w miejscach kultu religijnego
- organizacja władz miejskich: „początkowo miasta stanowiły własność panów feudalnych - świeckich lub duchownych, z
czasem bogacący się mieszczanie zaczęli domagać się większych praw, niektóre miasta zyskiwały samodzielność dzięki wykupieniu się z
rąk prywatnych właścicieli, a czasami na skutek wojny”, w ten sposób miasto uzyskiwało samorząd z radą miejską, „na czele której
stał burmistrz (Niemcy), przewodniczący kupców (Francja), konsul, podesta (Włochy) lub doża (Wenecja)”, podr., s. 71
- warstwy społeczne w mieście
▪ patrycjat (najbogatsi mieszczanie, np. kupcy, bankierzy, najbogatsi rzemieślnicy)
▪ pospólstwo (mieszczanie mniej zamożni od patrycjatu, zwłaszcza rzemieślnicy)
▪ plebs (ludzie bez majątku, służba domowa, żebracy), około 25 % ogółu mieszkańców miasta
władzę w mieście posiadali przedstawiciele patrycjatu (zasiadali w radzie miejskiej, z ich grona wybierano
burmistrza), prawa miejskie oprócz patrycjatu posiadało pospólstwo, nie miał ich plebs
- organizacyjne formy produkcji rzemieślniczej w mieście
▪ cechy - organizacje skupiające rzemieślników tego samego lub pokrewnego zawodu,
znaczenie cechów: „dbały o jakość wyrobów”, ustalały ich ceny, ograniczały liczbę warsztatów,
zwalczały konkurencję, blokowały dostęp do awansu ludziom z zewnątrz, organizowały naukę zawodu,
„nadawały uprawnienia mistrzowskie czeladnikom”, organizowały wzajemną pomoc członkom cechu i ich
rodzinom, pełniły funkcje militarne (np. obrona wyznaczonego odcinka miejskich fortyfikacji), religijne i
towarzyskie
▪ system nakładczy - pojawił się w XIV w., polegał na tym, że przedsiębiorca (kupiec, spółka kupiecka)
zlecał rzemieślnikom wykonanie towaru, był także właścicielem surowca dostarczanego rzemieślnikowi do
przetworzenia, a zatem rzemieślnik w systemie nakładczym nie był właścicielem produkowanego towaru,
system nakładczy był w krajach na północ od Alp konkurencją wobec cechów (cechy zwalczały system
nakładczy), natomiast we Włoszech został włączony do organizacji cechowej, w systemie nakładczym
produkowano więcej i taniej niż w cechach, ale za to towar gorszej jakości, wytwarzany przez
rzemieślników mniej wykwalifikowanych niż w cechach, często byli to robotnicy najemni
▪ partacze: rzemieślnicy nie należący do cechu, czasem związani z systemem nakładczym, zazwyczaj
produkowali towar tańszy niż w cechach, ale i gorszej jakości (stąd nazwa „partacze”), z czasem (w
epoce nowożytnej) partacze zaczęli zamieszkiwać iurydyki ( obszar w mieście nie podlegający władzom miejskim)
- gildie: zrzeszenia kupców, ich głównym celem było „zapewnienie bezpieczeństwa kupcom w czasie podróży
handlowych” (podr., s. 72)
handel lokalny i dalekosiężny (morski, rzeczny, lądowy)
główne morskie szlaki handlowe: ▪ z M. Śródziemnego nad M. Czarne (np. z Włoch przez Bosfor do Kaffy - kolonii genueńskiej na
Krymie, mapa w podr., s. 172),
▪ z zachodniej do wschodniej części Morza Śródziemnego (m. in. handel lewantyński)
▪ z M. Północnego na Bałtyk (rola Hanzy w handlu bałtyckim)
lądowe szlaki handlowe:
▪ „najważniejszy szlak lądowy łączący północną i południową Europę, przebiegał przez
Szampanię we Francji, gdzie odbywały się największe targi” (podr., s. 73)
▪ szlaki środkowoeuropejskie u schyłku średniowiecza (np. Norymberga - Praga lub Wrocław-
Kraków - Lwów - i dalej na południowy wschód w kierunku M. Czarnego)
rola pieniądza w handlu
▪ moneta srebrna (cienkie denary wprowadzone początkowo przez Karola Wielkiego w swoim państwie,
muzułmańskie drachmy, pojawienie się grubego grosza początkowo we Włoszech, w Polsce grosz wprowadził
Kazimierz Wielki wzorując się na Czechach)
▪ moneta złota (solidy od Konstantyna Wielkiego - stąd określenie „solidny” , weneckie dukaty, floreny z
Florencji)
rola banków (z włoskiego słowa banco - stół do liczenia pieniędzy): wymiana monety,udzielanie pożyczek, przechowywanie depozytów pieniężnych kupców
lichwa - udzielanie pożyczek z wysokimi odsetkami (Kościół zakazał lichwy ludności chrześcijańskiej, zakaz ten nie dotyczył ludności żydowskiej, która w tej sytuacji zaczęła zajmować się lichwą i prowadzić wiele banków, mogło to prowadzić do niechęci wobec Żydów i antysemityzmu)
największe miasta Europy w XIII w. („w XIII w. istniało ok. 60 miast liczących powyżej 10 tys. mieszkańców”)
▪ włoskie republiki: Wenecja (opanowała handel w basenie M. Śródziemnego), Genua (opanowała handel w
basenie M. Czarnego), Florencja (włoskie republiki bogaciły się na handlu lewantyńskim od czasu wypraw
krzyżowych)
▪ miasta flandryjskie nad M. Północnym (Ypres, Brugia, Gandawa - ważne ośrodki sukiennictwa
▪ miasta północnoniemieckie (hanzeatyckie)
Hanza - utworzony w XIII w. związek miast północnoniemieckich (zapoczątkowany w wyniku
porozumienia Hamburga z Lubeką - źródło, podr., s. 75) w celu wzajemnej współpracy (nie tylko
gospodarczej ale i politycznej, np. wspólnego zwalczania piratów ) i zmonopolizowania handlu
północnoeuropejskiego (zwł. bałtyckiego). W XIV w. do Hanzy należało ok. 160 miast, nie tylko
miasta portowe (Lubeka, Hamburg, Brema, Stralsund, Rostok, Rewal - obecnie Tallin, Ryga, Gdańsk), ale
także położone nad rzekami spławnymi (Kolonia, Magdeburg, Toruń, Wrocław, Kraków)
- znaczenie przymusu drogowego (nałożony na kupców obowiązek poruszania się po ściśle określonych
drogach) i prawa składu (nałożony na kupców obowiązek wystawiania towarów na sprzedaż w danym mieście,
prawo składu było dla miast szczególnie cennym przywilejem) w życiu gospodarczym państwa (np. w
państwie Kazimierza Wielkiego)
4. Migracje (przemieszczenia) ludności w Europie XII - XIII w., np.
przyczyny napływu ludności niemieckiej do krajów Europy Środkowowschodniej: przeludnienie w wielu regionach zachodnich Niemiec w XII - XIV w., korzystne warunki osadnictwa w Europie Środkowej (w Polsce zwłaszcza na obszarach objętych immunitetem ekonomicznym i sądowym)
przyczyny napływu ludności żydowskiej do krajów Europy Środkowowschodniej: prześladowania ludności żydowskiej w Europie Zachodniej w okresie wypraw krzyżowych, korzystne warunki osadnictwa w Europie Środkowej (np. w wyniku nadania przywilejów dla Żydów przez miejscowych władców, np. w Polsce książąt Mieszka III Starego, Bolesława Pobożnego, króla Kazimierza Wielkiego)
obszary kolonizacji niemieckiej w Europie Środkowowschodniej: Słowiańszczyzna Połabska, Czechy, Siedmiogród, obszar nadbałtyckie zamieszkałe przez Łotyszów i Estończyków (np. zał. Rygi w 1201 r., powstanie zakonu kawalerów mieczowych), obszar państwa zakonu krzyżackiego (ziemia chełmińska, obszar zamieszkały wcześniej przez pogańskich Prusów, zał. np. Królewca w 1255 r.), ziemie polskie: zwł. Śląsk (szczególnie Dolny Śląsk), Pomorze Zachodnie, ziemia chełmińska (np. założenie Torunia przez zakon krzyżacki na obszarze ziemi chełmińskiej)
C. Kryzys gospodarczy i społeczny w Europie późnego średniowiecza (podr., s. 143 - 144)
- kryzys gospodarczy w Europie Zachodniej XIV - XV w.,
▪ przyczyny: dewaluacja monety (spowodowana m.in. przez wprowadzenie do obiegu dużej ilości fałszywych monet z polecenia
Filipa IV Pięknego), nieurodzaj w wyniku ochłodzenia klimatu powodujący klęski głodu, epidemia dżumy
(„czarna śmierć”), wojna stuletnia
▪ skutki: spadek liczby ludności w wielu rejonach Europy Zachodniej, konflikty społeczne (np. powstania
chłopskie: żakeria we Francji w 1358 r., Wata Tylera w Anglii 1381 r.), zmiany w mentalności i obyczajach (np.
wzrost znaczenia ascezy i pokuty, pojawienie się grup wędrownych biczowników, procesy „czarownic”, wzrost
nastrojów antysemickich)
- epidemia dżumy („czarna śmierć”) w Europie w latach 1347 - 1350 i jej skutki (źródło, podr., s. 147)
▪ „w latach 30. XIV w. w Azji środkowej wybuchła epidemia dżumy (...) oblegający genueńską faktorię Kaffę
na Krymie Mongołowie usiłowali wywołać zarazę, podrzucając do obleganego miasta szczątki zarażonych
osób. Wkrótce w Kaffie wybuchła epidemia, a jej ocalali obrońcy uciekli na statki. W 1347 r. dopłynęły one
do sycylijskiego portu w Mesynie”, w ten sposób dżuma szybko objęła zasięgiem większość Europy, ominęła
tylko kilka jej rejonów, m.in. Polskę „pochłonęła życie ok. 25% ludności Europy”, np. ludność Florencji
(jednego z największych miast Europy) zmniejszyła się ze 100 do 30 tys. (podr., s. 143, źródło, s. 147)
▪ społeczne i gospodarcze skutki „czarnej śmierci”: wyludnienie wielu krajów Europy,kryzys gospodarczy
(upadek rolnictwa, wytwórczości i handlu), zmiany w mentalności i obyczajach (np. wzrost znaczenia ascezy i
pokuty, pojawienie się grup wędrownych biczowników, procesy „czarownic”, wzrost nastrojów antysemickich -
pogromy ludności żydowskiej oskarżanej o rozprzestrzenianie zarazy)
zob. książkę wybitnego francuskiego historyka Jeana Delumeau, Strach w kulturze Zachodu
- kryzys XIV w. ominął kraje Europy Środkowej, które przeżywały wówczas okres wielkiego
rozkwitu gospodarczego (Polska, Czechy, państwa krzyżackie), objął natomiast Czechy w XV w. co
z kolei było skutkiem wybuchu w tym kraju wojen husyckich (podr., s. 152, notatka: Kościół w okresie późnego
średniowiecza )
- konflikty społeczne w Europie późnego średniowiecza (XIV - XV), np.
a) powstania chłopskie
▪ antyfeudalne chłopskie powstanie w Anglii po przywództwem Wata Tylera (1381 r.), do pewnego stopnia
zostało zainspirowane poglądami Wiklefa oraz działalnością lollardów, którzy domagali odebrania Kościołowi
majątków ziemskich, podr., s. 146, 151- 152
herezja Johna Wiklefa w XIV w. (doktor teologii, profesor uniwersytetu w Oksfordzie, poglądy: przeciw prymatowi papieża Kościele
i kultowi świętych, Biblia jedynym źródłem wiary, odebranie Kościołowi majątków, ego uczniem był Jan Hus) i religijno - społeczny
ruch lollardów (wędrowni kaznodzieje, propagujący poglądy Wiklefa) jako „angielska prereformacja”, podr. , s.146, 151 - 152
▪ żakeria: antyfeudalne powstanie chłopskie w północno - wschodniej Francji w 1358 r., w okresie
wojny stuletniej, chłopi domagali się zniesienia wyzysku przez feudałów (nazwa powstania pochodzi stąd,
że chłopów określano pogardliwie mianem Jacques Bonhome - „Kuba Prostaczek”), podr., s. 146,
źródło, podr., s. 148
b) rozruchy społeczne w miastach włoskich (konflikty patrycjatu z pospólstwem lub plebsem)
c) rewolucja husycka (podr., s. 152, notatka: Kościół w okresie późnego średniowiecza XIV - XV w.)
- największe miasta w Europie późnego średniowiecza (tabela w: Historia. Vademecum maturalne, s. 619)
3