NOWELISTYKA W POZYTYWIŹMIE

Nowele i opowiadania uprawiali wszyscy wielcy realiści polscy: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka, Aleksander Świętochowski.

BOLESŁAW PRUS

(1847 - 1912)

W latach 1876 - 1884 napisał większość swych nowel. Powstały wtedy m.in.: „Sieroca dola”, „Powracająca fala”, „Katarynka”, „Antek”, „Kamizelka”, „Omyłka”.

Nowele drukuje Prus w czasopismach, później wydał je w zbiorach.

Akcja nowel toczy się w kręgu ówczesnych najważniejszych spraw społecznych, gospodarczych i narodowych, odsłania tragizm losów ludzkich i konfliktów między ludźmi. W „Michałku” pokazuje problem bezrobocia, niepewność dorywczej pracy sezonowych robotników murarskich, jak i zdolność do ofiary i poświęceń prostego człowieka. W „Powracającej fali” daje autor wyraz krzywdy robotnika, krzywdy, która jak powracająca fala uderza w krzywdziciela. Odsłaniając ciemnotę ówczesnej wsi, Prus podkreśla w swych nowelach wysokie poczucie człowieczeństwa, wysoką wartość moralną prostego człowieka.

Problem zabłąkanego w wielkim świecie dziecka, pozostawionego sobie, cierpiącego z powodu obojętności i ciemnoty otoczenia, pokazał pisarz w „Sierocej doli”, „Anielce”, „Antku” i w „Katarynce”.

Pierwsze nowele Prusa mają formę luźną, są to raczej opowiadania z zarysem biograficznym występujących postaci. Później powstają nowele o zwartej budowie i wyraźnymi cechami nowelistycznymi.

HENRYK SIENKIEWICZ

(1846 - 1916)

Lata 1876 - 1883 to okres pisania nowel. Ostre demaskatorskie spojrzenie na sprawy chłopskie charakteryzują: „Szkice węglem”, „Janka Muzykanta”, „Za chlebem”. Natomiast w noweli „Bartek Zwycięzca” do głosu doszły bolesne problemy narodowe.

Bezlitosne wynarodowienie dzieci i młodzieży pokazał Sienkiewicz w „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”; tęsknotę za krajem, samotność tułaczy rozsianych po świecie w „Latarniku”. W noweli „Sachem” autor odsłonił tragedię Indian startych z powierzchni własnej ziemi przez zachłannych, zaborczych kolonistów.

Nowelom tym nadawał Sienkiewicz doskonały kształt artystyczny. Waga problemu łączy się z rysunkiem postaci, scen i sytuacji. Wymienione nowele „ludowe” zawierały krytykę szlachty i kleru, dwóch czynników - zdaniem Sienkiewicza - powołanych do zmiany warunków życia chłopa, a przecież obojętnych i często wręcz sprawców jego nieszczęścia.

ELIZA ORZESZKOWA

(1841 - 1910)

Orzeszkowa jako realistka odrzuca moralizatorstwo, usuwa komentarze odautorskie. Jej wiedza o życiu społecznym pogłębia się ustawicznie. Dowodem jej wnikliwości są liczne opowiadania z życia biedoty Grodna i jego okolic, zebrane w trzy tomowym cyklu nowel pt. „Z różnych sfer”. Ukazując w jednym z opowiadań („Daj kwiatek”) starą łachmaniarkę, mówi pisarka, że niczego w życiu nie pragnęła tak silnie, jak znać historię od A do Z ludzi biednych.

W noweli „A…B…C” autorka apeluje do inteligencji, aby podejmowali działania mające na celu „pracę u podstaw”.

Orzeszkowa napisała też cykl nowel „Gloria victis” (chwała zwyciężonym), w których składa hołd bohaterom powstania styczniowego.

MARIA KONOPNICKA

(1842 - 1910)

Była ona utalentowaną nowelistką. Jej nowele ukazywały się w zbiorach, poczynając od 1888 r. kiedy wyszły „Cztery nowele”. Następnie ukazały się: „Moi znajomi”, „Na drodze”. Utwory Konopnickiej przynoszą świetne studia psychologiczne ludzi prostych, ubogich, cierpiących („Banasiowa”, „Nasza szkapa”, „Dym”). Często z gorzką ironią odsłania pisarka ciężką i bolesną krzywdę człowieka. O tym mówi „Miłosierdzie gminy”. Jest to jedno z najcięższych oskarżeń, jakie sformułowała Konopnicka pod adresem praw, pozornie humanitarnych, w gruncie rzeczy obłudnych i krzywdzących ludzi słabszych i bezrobotnych

---