MUZYKA POLSKA W BAROKU
O kształcie kultury polskiej w baroku, w tym także muzyki, zadecydowały w dużej mierze przeobrażenia polityczne i organizacyjne. Jednym z ważniejszych było przeniesienie rezydencji dworu królewskiego z Krakowa do Warszawy, przez Zygmunta III Wazę, w 1596 r. Król rozbudował zamek dawniejszych książąt mazowieckich. Również magnaci przybywający do stolicy budowali okazałe rezydencje, pałace i zamki.
Z drugiej strony wiek XVII zaznaczył się w historii Polski jako czas wojen, wzrostu oligarchii magnackiej i słabnącego poziomu kultury w środowisku szlacheckim, prowadzących w efekcie do załamania świetności i potęgi Rzeczypospolitej.
Wewnętrzna sytuacja kraju również była skomplikowana, ponieważ występowały ciągle polemiki na tle religijnym.
Owe zmiany musiały w mniejszym lub w większym stopniu, wpłynąć na różne dziedziny kultury i sztuki.
Ośrodkami kultywowania muzyki stały się powstające coraz liczniej kapele. Za wzorem kapeli królewskiej w Warszawie, powstawały kapele magnackie, katedralne, kolegiackie i klasztorne. Ważne były szkolne kapele jezuickie: największym takim zespołem była założona w 1637 roku wok-instr. kapela jezuitów w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie, liczyła od 80-100 muzyków, działało z nią około 20 kompozytorów.
Kapele magnackie z królewską na czele wykonywały zwłaszcza muzykę instrumentalną: rozrywkową i taneczną: canzony, sonaty, fantazje i tańce.
Na dworze królewskim i na magnackich zaczęto wystawiać nową formę wok-instr. - operę, a w czasie adwentowym i wielkopostnym - oratoria, kantaty i motety. Do najbardziej znanych kapel magnackich należały:
kapela Stanisława Lubomirskiego w Wiśniczu,
kapela Krzysztofa Radziwiłła i Janusza Tyszkiewicza w Wilnie,
kapela Ogińskich w Słonimiu.
Kapele katedralne, kolegiackie i klasztorne uprawiały głównie muzykę religijną.
Na przełomie XVII i XVIII wieku królami polskimi zostali władcy z dynastii Sasów: August II Mocny a następnie August III. Królowie ci okazali się hojnymi mecenasami sztuki w przeciwieństwie do ich postępowań politycznych (podobnie jak we Francji). Wybudowano gmach opery - była to pierwsza publiczna instytucja teatralna, w której odbywały się przedstawienia dla mieszczaństwa i dla szlachty. Królowie przeznaczali spore sumy pieniędzy na sprowadzanie do Warszawy artystów z zagranicy: śpiewaków, lutnistów i skrzypków. Za panowania Augusta II kapela królewska, wok-instr, liczyła około 100 osób.
W XVIII wieku wzrosło zainteresowanie muzyką polską. Elementy polskie zaczęto rozpatrywać w kontekście określonego stylu muzycznego. Był to pierwszy etap kształtowania się polskiego stylu narodowego.
Muzykę polskiego baroku cechowała obecność dwóch stylów (podobnie jak w innych ośrodkach):
dawnego - stile antico, osservato
nowego - stile moderno.
Styl dawny występował przez cały okres baroku, tym bardziej, że do twórczości w nim zachęcały postulaty autorytetów Kościoła.
Również technika basso continuo miała podstawowe znaczenie.
Muzyka polska obfitowała w różnorodne formy i gatunki muzyczne. Twórczość tego czasu należy jednak tratować jako wspólne dzieło kompozytorów polskich i obcych działających w Polsce.
OPERA
Ta najbardziej reprezentatywna forma muzyki barokowej przeniknęła do Polski bardzo szybko. Kontakt Polski z muzyką dramatyczną miał dwojakie źródło:
poprzez wykonywanie utworów włoskich w Polsce,
poprzez prezentacje we Włoszech dzieł włoskich ku czci króla polskiego i członków rodziny królewskiej.
Królewicz Władysław IV, syn Zygmunta III Wazy, szczególnie upodobał sobie operę. Podczas pobytu we Florencji na uroczystościach weselnych w domu Medyceuszów, zobaczył wystawiane dzieło „Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny”, którego autorką była córka kompozytora Giulia Cacciniego - Francesca C a c c i n i. Dzieło to zrobiło ogromne wrażenie na królewiczu i w związku z tym postanowił stworzyć na dworze warszawskim teatr operowy.
Pierwsze w Polsce przedstawienie operowe doszło do skutku w 1628 r. była to „Galatea” - idylla rybacka nieznanego autora
Z chwila wstąpienia na tron władysław IV rozpoczyna budowę teatru operowego, jednego z pierwszych w Europie poza Włochami. Na otwarcie teatru wystawiono operę „La fama reale” (wieść prawdziwa) Piotra E l e r t a, muzyka z kapeli królewskiej, a pochodzącego z Fromborka na Warmii. Niestety muzyka nie zachowała się.
Tematyka oper zaczerpnięta była głównie z mitologii greckiej, zgodnie z duchem epoki. Za czasów władysława IV wystawiono w sumie 11 oper, niektórym towarzyszyły balety:
„Więzienie Amora”
„Afryka”
„Gladiatorzy”
„Orzeł Biały”
Świetny rozkwit opery przestał istnieć z chwila śmierci króla w 1648r. pogarszała się sytuacja kraju: powstanie na Ukrainie, najazd Szwedów. Za panowania Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego opery wystawiano sporadycznie dla uświetnienia uroczystości dworskich.
Pierwszą polską operą będzie „Nędza uszczęśliwiona” Macieja Kamieńskiego z 1778r. (klasycyzm w muzyce polskiej).
Przedstawiciele muzyki barokowej:
Adam J a r z ę b s k i (około 1590-1648), pierwszy w Polsce twórca reprezentujący w pełni nowy, barokowy styl. Był skrzypkiem w kapeli królewskiej Zygmunta III Wazy a także tytuł królewskiego budowniczego, w związku z budowa zamku królewskiego w Ujazdowie. Wsławił się tez jako autor opisu uroków stolicy, w rymowanej formie: „Gościniec albo opisanie Warszawy”. Utwór jest jakby informatorem o życiu Warszawy I połowy XVII w. Dorobek kompozytorski J. obejmuje zbiór 27 Canzoni e Concerti. Napisane na dwoje, troje lub czworo skrzypiec, lub viole tenorową albo basową, jeden na fagot i puzon. We wszystkich utworach jest b.c. tytułu są po łacinie co oznacza związek z muzyką wokalną. Najbardziej znane to:
„Chromatica” oparta na schromatyzowanym temacie w obrębie opadającego tetrachordu.
„Tamburetta” ma żywiołowy, pulsujący, bardzo wyrazisty motyw rytmiczny co zbliża ja do popularnych w tym czasie utworów programowych a la bataille.
Marcin M i e l c z e w s k i (około 1600-1651) pisał w style antico msze: „Rorate”, „Salve Sancta Parens” i „Requiem” - przeznaczone na chór męski z altem jako głosem najwyższym. Utwory wykorzystują technikę c.f.
Największe znaczenie mają jego wok-instr. koncerty kościelne:
„Benedictio et claritas” na 6-głosowy chór, dwoje skrzypiec, 4 puzony i b.c., napisany w formie ronda. Należy do najpiękniejszych koncertów kościelnych.
„Triumphalis dies” - na dwa 4-głosowe chóry i instr.
„Deus in Nomine Tuo” - na bas solo, dwoje skrzypiec, fagot i b.c. Jest jedynym zachowanym do dziś koncertem solowym. Tekst pochodzi z psalmu 53 „Boże, w imię Twoje zbaw mnie”.
Canzony instrumentalne Mielczewskiego reprezentują dojrzały styl. Widać w nich dokładną znajomość muzyki włoskiej tamtych czasów: Gabrielego, Frescobaldiego. Skład canzon to:
dwoje skrzypiec i b.c lub
dwoje skrzypiec, fagot i b.c.
Stosuje w nich:
wariacyjne przetwarzanie motywów
imitację,
dialogowanie instrumentów
efekty echa.
symetria formy
polskie elementy: poloneza i mazurka.
Franciszek L i l i u s (ok. 1600-1657), był kapelmistrzem katedry wawelskiej za panowania Zygmunta III i Władysława IV. Większość jego kompozycji należy do stylu koncertującego, ale niewiele zachowało się do dziś, przykładem może być motet „Jubilate Deo” - na 5-głosowy chór, zespół instr, i b.c.
Bartłomiej P ę k i e l (? - 1670), związany z kapela królewską w Warszawie a od 1657 z kapela katedry na Wawelu. Pisał utwory w stylu koncertującym i polifoniczne a cappella.np.
„Missa Concertata la Lombardesca” - 13-głosowa, jest typowym przykładem przeniesienia środków techniki koncertującej na grunt muzyki religijnej.
Msza na dwa chóry i duży zespół instr., zachowały się 2 części Kyrie i Gloria.
„Missa paschalis” - msza wielkanocna, utrzymana w prostej fakturze akordowej (n.c.n.) na motywie pieśni wielkanocnej „Chrystus Pan zmartwychwstał”.
„Missa Pulcherrima” - ostatnia kompozycja Pękiela, na 4-głosowy chór a cappella, należy do najwspanialszych dzieł religijnych polskiego baroku.
Najsławniejsza kompozycja B. Pękiela jest „Audite mortales” (Słuchajcie śmiertelni) - utwór uważany za pierwsze oratorium w twórczości polskiej, lub według innych znawców tematu za dialogo - dramatyczną formę swobodną uprawianą w XVII w. Obsada: sopran, alt, tenor, bas, trzy viole i b.c.
To kompozycja przeznaczona na czas Adwentu i porusza tematykę Sądu Ostatecznego. Pod względem formalnym stanowi połączenie kantaty i oratorium a więc jest wieloodcinkowa. Kryterium wydzielenia 11 odcinków utworu jest tekst. Kompozytor zastosował też figury retoryczne, najczęściej opadający kierunek linii i wznoszący.( „ABC... str. 279).
Jacek R ó ż y c k i (II poł. XVIIw.), w jego twórczości przeważały utwory wokalno - instrumentalne, utrzymane w duchu koncertującym: koncerty kościelne, motety koncertujące. Napisał też 13 hymnów na 4-głosowy chór a cappella.
Damian S t a c h o w i c z (ok. 1660-1699), członek zakonu pijarów, był prof. retoryki i poetyki. Pisał utwory głównie w technice koncertującej. Najpopularniejszym jego utworem jest „Veni Consolator” - forma koncertu kościelnego na sopran, clarino (wysoka trąbka) i organy.
Stanisław Sylwester S z a r z y ń s k i (przełom XVII/XVIII w.), pochodził prawdopodobnie z rodziny Sępów-Szarzyńskich. Z tego rodu pochodził również poeta Mikołaj Sęp-Szarzyński. Z 10 znanych utworów większość zachowała się w bibliotece kolegiaty w Łowiczu. Wszystkie kompozycje reprezentują dojrzały styl koncertujący. Nie zachował się ani jeden utwór a cappella wobec czego, albo nie pisał już w stylu dawnym, albo nie przetrwał do naszych czasów. Wśród koncertów kościelnych na uwagę zasługują dwa:
„Jesu, spes mea” na sopran, dwoje skrzypiec i organy, wykorzystuje melodię pieśni kościelnej „Przez czyśćcowe upalenia”.
„Pariendo non gravaris” na tenor, dwoje skrzypiec i organy, opiera się na formie czteroczęściowej sonaty da chiesa (adagio-allegro-adagio-allegretto). Utwór przypomina melodyczne frazy z dzieł Haendla.
Jedyny instrumentalny utwór to sonata na dwoje skrzypiec i organy.
Grzegorz Gerwazy G o r c z y c k i (ok. 1667-1734), wybitny twórca epoki baroku. Wykształcenie zdobył na uniwersytecie praskim w zakresie teologii i muzyki. Przyjął święcenia kapłańskie w 1692 roku i został pedagogiem w Chełmnie. Następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie na Wawelu został kapelmistrzem kapeli katedralnej. Tam do śmierci sprawował te funkcję. Styl muzyczny Gorczyckiego do doskonałe brzmienie utworów a cappella i w stylu koncertującym. Najważniejsze utwory to:
„Laetatus sum” motet na 4 głosy, dwoje skrzypiec, clarini i organy. Tekst pochodzi z Psalmu 121. Napisany w stylu późnobarokowej techniki koncertującej.
„Illuxit sol” motet, szeroko rozbudowany na pięć głosów i zespół instrumentalny, napisany na uroczystość Męczenników, również reprezentuje styl koncertujący.
„Completorium” na chór, solo, dwoje skrzypiec, clarini i organy, ma około 600 taktów, został odnaleziony w zbiorach parafialnych w Rakowie Opatowskim w 1961 roku. Utwór ma bogata, gęsta polifonię a także pełne rozmachu partie wokalne.
„Conductus funebris” prawdopodobnie napisany na uroczystości pogrzebowe króla Augusta II Sasa. Utwór jest dziełem pełnym prostoty i powagi. Zawiera doskonałe, piękne części np. Requiem, Libera me czy Salve Regina - o śpiewnej melodyce, bogatej polifonii i z użyciem figur retoryki muzycznej.
Najwybitniejszym dziełem mszalnym jest „Missa paschalis”, oparta na lubianej przez polskich twórców melodii pieśni wielkanocnej „Chrystus Pan zmartwychwstał” ( którą przed Gorczyckim wykorzystali Marcin Leopolita z renesansu i Bartłomiej Pękiel). Msza ma wręcz mistrzowski kontrapunkt, utrzymany w fakturze polifonicznej, jest bardzo refleksyjna i w stylu palestrinowskim.
Inni kompozytorzy to:
Józef Marcin Żebrowski, skrzypek i śpiewak kapeli klasztoru Paulinów na Jasnej górze w Częstochowie. Najwybitniejsze jego dzieło to Magnificat na czterech solistów, chór, zespół instrumentalny i organy. Jest to rodzaj szeroko rozbudowanej kantaty kościelnej.
Jacek Szczurowski, pierwszy w Polsce twórca symfonii, niestety utwory nie zachowały się.
Bardzo dobrze rozwijała się muzyka organowa. Instrument ten był wznoszony coraz liczniej w kościołach. Do najstarszych należą organy w Olkuszu z 1612r., organy w kościele farnym w Kazimierzu nad Wisłą, w Kościele Mariackim w Krakowie i w Gdańsku w kościele cystersów w Oliwie. Zabytkami muzyki organowej są tabulatury z tamtego okresu: pelplińska, warszawska.
Cecha charakterystyczną polskiego baroku było uprawianie muzyki tanecznej. Przenikanie jej rytmów, motywów muzycznych do różnych form artystycznych było punktem wyjścia do rozwoju gatunków stylizowanej muzyki tanecznej.
1
3