ANDRZEJ KUŚNIEWICZ (1904 Kowenice koło Sambora - 1993 Warszawa), polski prozaik, eseista, poeta, redaktor „Miesięcznika Literackiego”. Studiował na Akademii Sztuk Pięknych, także prawo i nauki polityczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pracował w służbie dyplomatycznej, w latach 1940-1943 w Biurze Opieki nad Polakami, działał też we francuskim ruchu oporu. W czasie wojny aresztowany przez gestapo i więziony w obozach, między innymi w Mauthausen. Po wojnie pracował w ambasadzie paryskiej. Większa cześć jego twórczości związana jest z Galicją. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Jego pierwsza żona, Maria Ukniewska, była pisarką, druga - Anna Lechicka- satyrykiem.
Zbiory wierszy
* 1955 - Słowa o nienawiści
* 1959 - Diabłu ogarek
* 1982 - Czas prywatny
Proza
* 1961 - Korupcja (opis działalności konspiracyjnej w okupowanej Francji)
* 1964 - W drodze do Koryntu
* 1969 - Eroica
* 1970 - Król obojga Sycylii (proza reprezentująca nurt galicyjski)
* 1971 - Strefy (proza reprezentująca nurt galicyjski)
* 1975 - Trzecie królestwo (opis realiów RFN)
* 1977 - Lekcja martwego języka (proza reprezentująca nurt galicyjski)
* 1980 - Witraż (rozrachunek z międzywojniem w Europie)
* 1980 - Moja historia literatury (esej)
* 1985 - Mieszaniny obyczajowe (krypto pamiętnik)
KRÓL OBOJGA SYCYLII
Powieść pisana tekstem ciągłym, fabuła fragmentaryczna, częste zmiany czasu i miejsca akcji. Narracja w 1 os. l. mn., przechodzi w pierwszoosobową, kiedy narrator oddaje głos głównemu bohaterowi, Emilowi. Liczne partie opisowe, uwzględniające szczegóły, zapachy etc. sprawiają wrażenie stylizowanych na Prousta. W streszczeniu zachowuję dokładnie kolejność zdarzeń i nie-zdarzeń tak, jak wymyślił to Kuśniewicz. Moje uwagi pozatekstowe umieszczam w nawiasach.
Można by zacząć tak (autor wylicza możliwe początki swojej powieści). Pierwszy: Były raz dwie siostry - Elżbieta i Bernadetta, oraz ich brat, Emil. Drugi: 28 VII 1914 na wysepce na Dunaju stoją dwaj oficerowie i obserwują jak monitor rzeczny oddaje pierwszy strzał w kierunku Belgradu. Trzeci: W mieście Fehertemplom istniała winiarnia należąca niegdyś do Supicicia. Czwarty: W jednej z glinianek na Cygańskim Przedmieściu około 11 w nocy znaleziono zwłoki młodej kobiety.
Fakty te są pozornie ze sobą nie związane, ale każdy z nich istniał i nie można żadnego pominąć. 28 czerwca, zatem miesiąc temu (pojawia się czas snucia narracji), w Sarajewie, młodzieniec w czarnym płaszczu rzucił bombę pod samochód wiozący Arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. W tym samym czasie w Fehertemplom 12 pułk ułanów wracał z ćwiczeń polowych. Kilku z nich uda się do winiarni. Również w tym samym czasie Emil R. zaczyna pisać esej o muzyce i uczuciach. Zaś młoda Cyganka Marika Huban śpi w drewnianej budzie na przedmieściach w swoim drucianym naszyjniku z ukradzionych szklanych paciorków. I wszystko to jest ta sama, nierozerwalna rzeczywistość.
Elżbieta, Emil i Bernadetta zostali spłodzeni przez Emanuela R., adwokata w Grazu. Elżbieta (Lieschen) została spłodzona przez mecenasa po powrocie z operetki w lipcu 1890, Emil w Wiedniu, w urodziny Króla, a w czasie płodzenia jego ojciec nie myślał o żonie tylko o młodej kelnerce, stąd Emil stał się dzieckiem o podwójnym charakterze. Bernadetta (Detta) została poczęta w czasie spełniania małżeńskiego obowiązku. Dziś (koniec lipca 1914) Detta ma już męża i córkę.
W winiarni Supicicia jego żona Bozsi komentuje śmierć młodej Cyganki. Lokal powoli opuszczają oficerowie 12 pułku ułanów. W kronice pułku możemy wyczytać, że honorowymi patronami jednostki byli: Ferdynand II (król Obojga Sycylii, zwany też Królem- Bombą), Franciszek II Bourbon, Otto Freiherr von Gagern, Wilhelm Freiherr von Bothmer (aktualny inhaber pułku). Emil patrzy na ich portrety oraz obrazy różnych bitew i rozmyśla o dziejach pułku. Szczególnie odznaczył się on w bitwie po Solferino (1859). Potem pisze list do matki: jestem zdrów i wrócę niedługo. Znów ogląda obrazy ze swoim kolegą Zdenkiem Kocourkiem (np. akwarela o bitwie pod Montebello, opis obrazu i samej bitwy- 7 stron). Emil i Zdenek mogli służyć w każdym innym pułku, lecz zdecydowali się na ten właśnie ze względu na jego historię, w pogoni za złudna romantyczną pamięcią czegoś, co w istocie już dawno nie istniało. Solferino - oznacza klęskę, zgon, czarną noc przesyconą poczuciem katastrofy etc. Emil ma też słabość do barwy solferino (fioletowo- krwawa), gdyż był to kolor pierwszej długiej sukni Elżbiety.
W latach 1899-1900 rodzina R., mieszkająca w Grazu, bawiła się w „żywe obrazy”. Pewnego dnia Lieschen przebrana za pazia pokazała język Detcie- królewnie, która się rozpłakała. Innym razem wbiła szpilkę w ramie Emila, przebranego za wróżkę, któremu sprawiło to ból i dziwną przyjemność. Kiedy Lieschen skaleczy się w palec, Emil będzie chciał wziąć go do ust.
We wrześniu 1913 Emil z Lieschen płyną na wycieczkę torpedowcem, rozmawiają, po wyjściu na ląd rzucają do morza zegarki, dziewczyna nacina rękę swoją i brata, by pozwolić ich krwi wymieszać się.
Onegdaj Cyganka Marika Huban kradła papierosy ze straganów na targu. Była najładniejsza z Cyganek w Fehertemplom. Jej śmierć była mało istotna obiektywnie i publicznie, lecz przecież najważniejsza dla niej samej. Ważniejsza przecież niż zgon następcy tronu, Franciszka Ferdynanda, konającego w Sarajewie. Po jego śmierci biją dzwony.
Doktor Oplustil siedzi w winiarni i opowiada o sekcji zwłok młodej Cyganki. Nie podcięto jej gardła, zostało ono przecięte przez druciany naszyjnik, za który ktoś ciągnął ją po ziemi. Nie została zgwałcona. Porucznik Kottfuss zamyśla się. Opowiada o zabiciu dzika, o rabinie- cudotwórcy. Wśród oficerów powstaje pomysł, jakoby zabita Cyganka była wmieszana w aferę szpiegowską. Kottfuss, Emil i Zdenek z ciekawości idą zobaczyć miejsce zbrodni. W drodze rozmawiają o wojnie. Rzucają Cyganiątkom drobne monety. Emil wspomina, jak płynął z Lieschen ku bezludnej wysepce.
W tym czasie marynarze z kanonierki oddadzą celny strzał na Belgrad, a Kottfuss znajdzie w kieszeni kilka szklanych koralików.
Generał Potiorek studiuje wnikliwie bałkańskie mapy. Postanawia odwołać rozkaz skierowujący trzynasty korpus nad Drinę.
Zdenek Kocourek opowiada, jak, jadąc pociągiem, widział z oknem białą damę, przesyłającą mu pocałunek. W myśl tutejszych wierzeń wróży to śmierć.
1908. W czasie wycieczki Leischen każe bratu zjeść sopel żywicy. Był bliski zwymiotowania, ale zrobił to. W czasie letniej wyprawy do Tolbach dzieci stoją razem nad wodospadem. Wówczas Emil odczuł po raz pierwszy, że chciałby z siostrą spadać w dół, doznał gwałtownej pokusy. Zaczął pisać wiersze. Swoje uczucia wyraża też frazami muzycznymi.
W czasie pobytu w sanatorium w Meran Emil rozmyśla i dochodzi do wniosku, że Lieschen urządza swoje przedstawienia z myślą o nim właśnie, choć to Detta bierze w nich udział. Postanawia wszelkie pokusy przelewać na papier w formie poezji, dramatu lub utworu muzycznego. Próbuje wyobrazić sobie Lieschen w roli woskowej figurki.
W 1910 Emil postanawia poświęcić się sztuce. W 1912 służy jako jednoroczny ochotnik w szkole oficerskiej, gdzie zaprzyjaźnia się ze Zdenkiem. Wciąż pisze w swoim zielonym kajecie. W 1913 ulega namowom ojca i zdaje na wydział prawa.
1913. Emil spotyka się z Lieschen, która zawiadamia go o swoich zaręczynach z Edmundem von S. Myśli, że sprawi mu tym ból, lecz Emil nie daje nic po sobie poznać. Emil chciałby odkupić od Edmunda prawo pierwszej nocy. Gdyby obiecał mu że zaraz potem popełni samobójstwo, zapisując szwagrowi cały majątek?
Sekcja zwłok Mariki Huban. Poza przerwaną żyłą szyi, nie ma żadnych zadrapań, siniaków. Brak czwartego guzika u bluzki. Napastnik ciągnął ją za naszyjnik przez ponad 9 metrów, potem porzucił. Czerwone paciorki posypały się po podłodze. Wieść o morderstwie przyniósł cygański wyrostek Jano. Podkomisarz Bogatović wyklucza motywy rabunkowe (nic nie miała), seksualne (dziewczyna oddawała się za papierosa). Czyżby rzeczywiście była powiązana z serbskimi szpiegami? Rozpoczyna się śledztwo. Podkomisarz marzy, by móc skazać jakiegoś oficera. Cóż, zacznie od przesłuchania Cyganów.
1910. Emil idzie na spacer z siostrą. Kiedy marzną jej dłonie, zaczyna je całować. Za karę Lieschen drapie go do krwi po policzku. Elżbieta przychodzi do pokoju brata w pantalonach i papilotach, błyska ślicznymi szparkami oczy i znika.
1904. Lieschen znęca się nad Dettą. Poniża ją, każe naśladować zwierzęta, czasem związuje jej ręce, w razie nieposłuszeństwa straszy trzepaczką do dywanów. Dziś Detta w ogrodzie ma udawać grządkę kwiatów. Elżbieta dotyka stopą twarzy siostrzyczki, drażni jej skórę ogonkiem liścia. Próbuje zwabić siedzącego nieopodal trzmiela, by usiadł na ciele Detty. Ta panicznie boi się trzmieli, drży, płacze. Emil, obserwujący zajście, nie wytrzymuje, odchodzi w krzewy bzu, gdzie rozładowuje swoje podniecenie. Na oczach Lieschen. Wieczorem chłopiec udaje się do spowiedzi. Przyznaje się do grzechu, jednak boi się wyznać narastającego, wypełniającego go po brzegi, wylewającego się na zewnątrz źródła grzechu. Emil nie może przełknąć komunii świętej. Wyplutą ukradkiem hostię próbuje nocą zakopać w ogrodzie. Boi się jednak, że zjedzą ją mrówki, odkopuje i ukrywa w pudełku po zapałkach. Pudełko dostaje się w ręce Lieschen, która, ku rozpaczy chłopca, próbuje zjeść hostię. W ostatniej chwili wysuwa język i każe bratu odgryźć kawałek. Emil robi to, a Elżbieta mówi, że może zostanie jego żoną.
Żołnierze 12 pułku przygotowują się do opuszczenia Fehertemplom. Pociągi jada i mijają bałkańskie krajobrazy. Ściśle tajne transporty wojskowe. Tymczasem Rosja zarządza powszechną mobilizację- przystępuje do wojny. Przeładunek na stacji obserwują Emil i Zdenek. Emil twierdzi, że biorą udział w niezwykle ważnym wydarzeniu: nie wojnie z Serbią czy Rosją, a może wojnie powszechnej, której wybuch wydaje się nieunikniony, ale oto są świadkami odchodzenia wieku XIX. Zdenek nie zgadza się, wg niego poprzedni wiek odszedł wraz z ukazaniem się Pieśni Maldorora a może nawet Kwiatów zła.
Oficerowie spędzają mile chwile przed odjazdem w lokalu matki Rózsa. Klara, Ilonka i Erziska kręcą sobie na tę okazję włosy, najpiękniejsze podwiązki -jak panienki gotujące się na pierwszy bal. Następnego dnia odsypiają pracowitą noc. Do matki Rózsa przychodzi podkomisarz Bogatović, który w tym przybytku zasięga cennych informacji, a także korzysta z przywileju dotykania niegdyś sławnego biustu matki Rózsa.
Podkomisarz przesłuchuje Cygana Balasa Andrasa. Wie, że nie jest on winny zamordowania Mariki, ale ma z nim inne porachunki.
Emil R. zaczyna pisać liryczny pamiętnik czy też poemat prozą: „Był sobie raz młody Emil i miał dwie siostry”. W tym samym czasie na pokładzie krążownika porucznik Edmund von S. pisze kartkę do swojej narzeczonej.
Bogatović przesłuchuje Jano, który znalazł zwłoki Mariki. Potem kolej na Lupę, ukochanego zamordowanej. Lupa widział Marikę, jak wchodziła do glinianki z mężczyzną. Był to oficer, Cyganka od dawna polowała na oficera, gdyż oni płacili nawet koronę. Marika zbierała na zielony szal w czerwone róże, który kosztuje dwie korony. Jano potwierdza, że on także widział ją z oficerem -ułanem. Młodym, szczupłym, bez wąsów. Kiedy Jano znalazł zwłoki, zebrał garść koralików, które biegnąc rozsypał pod winiarnią matki Supicić. Podniósł je zdziwiony oficer (prawdopodobnie Kottfuss). Bogatović zyskuje okazję skazać oficera. Postanawia znaleźć mordercę za wszelką cenę.
Generał Frank papierowymi chorągiewkami zaznacza na mapie położenie jednostek. Dwunasty pułk ułanów wejdzie w skład dziesiątej dywizji w Mitrovicy. Rozkaz zostanie przesłany telegrafem i transport ruszy w drogę.
Emil pisze list do Lieschen. ...by ci jeszcze raz wyznać to, o czym i tak wiesz od dawna, o czym wiedziałaś, gdy ja jeszcze byłem ślepy zupełnie i z niczego nie zdawałem sobie sprawy. I nikogo poza Tobą w całym moim życiu. Nikogo nigdy! A teraz? Powiedz! Czy to będzie ucieczka? Zdrada? Czy to będzie jeszcze jeden, najcięższy grzech śmiertelny? (...) Biedna mama... powiedz jej, że zabiła mnie wojna, samo jej trujące tchnienie.
Podkomisarz Bogatović wyłonił drogą eliminacji nazwiska trzech młodych ułanów bez wąsów, którzy nie mają alibi. Jednym z nich jest Emil R., budzący największe podejrzenia -dlaczego jest w pułku 12, skoro pochodzi z Wiednia? Wysyła urzędowe wezwania całej trójce, zdążył przed odejściem transportu. Za kilka godzin zjawia się oburzony dowódca i wydaje rozkaz zakończenia zabawy w śmieszne śledztwa dotyczące żołnierzy i Cyganek. Podkomisarz musi być posłuszny. Upija się śliwowicą i idzie do celi serbskiego popa. Bije go, a następnie podpisuje w jego imieniu zeznanie dotyczące zabicia Mariki Huban, które dołączy do dokumentacji.
Transport wojskowy opuszcza Fehertemplom. W opuszczonych koszarach kawalerii chłopiec kuchenny odkurza portret byłego patrona pułku, króla Obojga Sycylii Ferdynanda II.
W pustym korytarzu wagonu Emil R. wyrzuca przez okno podarty list. W ślad za nim ciska zielony kajet. W końcu z pociągu wyskoczy człowiek. A może nawet stoczy się z mostu, roztrzaskując głowę o kamienne filary, lecz nikt z jadących nie zauważy tego. I nie będzie świadków, którzy by dali świadectwo prawdzie, gdyż nie będzie nikogo, kto mógłby być świadkiem wypadku- jeśli w ogóle taki się wydarzył, a nie był jedynie majakiem zrodzonym z upału i zmęczenia podróżą lub nieuniknionym fatalnym końcem ballady.
Wieczorem tego dnia dwóch oficerów zdołało wyłowić płynący Dunajem zeszyt, jednak z rozmytego woda tekstu uda się im przeczytać jedynie początek: „Był sobie raz...”