DIAGNOZA ŚRODOWISKA RODZINNEGO
(RODZINA ALKOHOLOWA)
I PODSTAWOWE DANE O RODZINIE
Rodzina trzyosobowa, mieszkająca na wsi położonej 6 km od powiatowego miasta.
1. Dane o rodzicach:
pani Maria lat 37, posiada wykształcenie średnie, obecnie pracuje jako kasjerka w hipermarkecie oddalonym o 6 km od miejsca zamieszkania. Pan Piotr ma lat 43, wykształcenie średnie, jest rolnikiem, prowadzi własne gospodarstwo rolne. Córka, Edyta, ma 13 lat, obecnie uczy się w gimnazjum.
2. Warunki mieszkaniowe i bytowe:
dom własny, jednopiętrowy z ogrodem i podwórkiem, położony na wsi 6 km od powiatowego miasta. Za domem stoją budynki gospodarcze, a za nimi las. W domu znajduje się kilka pomieszczeń: kuchnia, łazienka, trzy pokoje, sień, schowek, a także piwnica i strych. W domu jest raczej schludnie, chociaż bardzo biednie. Dziecko ma własny pokój. Dochód rodziny jest średni i wynosi: 1200 zł.
II FORMALNA STRUKTURA RODZINY
1. Sytuacja rodzinna: dziecko posiada rodzinę, w której się wychowuje.
2. Stan rodziny: jest to rodzina pełna, naturalna.
3. Skład rodziny: ojciec, matka, dziecko.
III NIEFORMALNA STRUKTURA RODZINY
1. Atmosfera w rodzinie: napięta, niestabilna, spowodowana alkoholizmem ojca.
2. Konstelacja rodziny:
słaby poziom integracji w rodzinie. Występuje rozpad więzi ojca z żoną i dzieckiem na skutek choroby alkoholowej. Więź matki z dzieckiem jest niezbyt silna. Natomiast więź dziecka do ojca i matki jest rozluźniona. Edyta przyjmuje pozycję w rodzinie dziecka niewidzialnego, wycofuje się z życia rodzinnego, spędza większość czasu u koleżanki, nawet do kilkunastu godzin w ciągu dnia.
3. Układ stosunków między rodzicami:
Piotr jest alkoholikiem, oraz nałogowym palaczem, który wypala około 2 paczek papierosów dziennie. Maria z powodu przeciążenia pracą zawodową, domową i pracą w gospodarstwie oraz alkoholizmem męża jest wyczerpana i przygaszona. Maria i Piotr są małżeństwem od 13,5 lat. Przez kilka lat młodym małżonkom pomagała babcia (mama Piotra). Od czasu jej śmierci rodzice sami wychowują dziecko. Matka ma aspiracje związane z domem, pracą zawodową, z gospodarstwem. Chce sobie ze wszystkim dobrze poradzić. Systematycznie planuje prowadzenie gospodarstwa rolnego i gospodarstwa domowego. Chce żeby Piotr zaprzestał pić i stał się dobrym mężem i ojcem, dlatego nakłania go do podjęcia terapii odwykowej. Żona zachęca męża do podjęcia leczenia alkoholizmu. Umawia go do specjalistycznych placówek i terapeutów, jednak kończy się to niepowodzeniami (mąż nie chce się leczyć). Maria także zachęca męża do rzucenia palenia. Czasami próbuje odstawić alkohol i wytrzymać bez picia. Ma okresy picia oraz okresy abstynencji. Kiedy nie pije zajmuje się gospodarstwem i planuje kolejne prace gospodarcze, które musi wykonać. Stosunki między rodzicami są bardzo złe. Piotr pod wpływem alkoholu prowokuje konflikty i kłótnie, często złości się i wszczyna awantury, często obrzuca żonę wulgaryzmami. Nie liczy się z uczuciami żony i nie daje jej emocjonalnego oparcia. Izoluje się od żony, w samotności popijając alkohol, a na jego pomoc w gospodarstwie żona wtedy nie może liczyć. Maria jest bezsilna, ma nadzieję, że kiedyś mąż rzuci picie, a rodzina będzie szczęśliwa. Ukrywa alkoholizm męża przed sąsiadami i znajomymi, ale jednocześnie szuka pomocy w placówkach zajmujących się alkoholizmem. Maria mimo postępowania męża dba o niego tak, jak to robiła, kiedy mąż jeszcze nie pił. Stara się pełnić swoją rolę małżeńską odpowiednio. Mąż stara się pełnić dobrze swoją rolę małżeńską, kiedy nie jest pod wpływem alkoholu. Podział kompetencji i obowiązków nie jest równy. Maria ma więcej obowiązków niż Piotr, ponieważ ma obowiązki zawodowe, domowe, gospodarcze, rodzinne. Konflikty między małżonkami występują często i przybierają na sile coraz bardziej. Przyczyną konfliktów jest przede wszystkim choroba alkoholowa męża, jego nieodpowiednie postępowanie względem żony i dziecka, brak pomocy żonie ze strony męża przy zajmowaniu się domem i rodziną, wydawanie pieniędzy na alkohol. Konflikty często powodują kłótnie i awantur prowadzone nierzadko w obecności dziecka. Skutki konfliktów są następujące: relacje między małżonkami pogarszają się, Edyta zamyka się w swoim pokoju lub ucieka z domu, problemy dziewczynki wzrastają, Piotr sięga po wódkę, natomiast Maria nie odzywa się do niego.
4. Układ stosunków między rodzicami i dziećmi:
stosunki między dzieckiem a rodzicami są rozluźnione. Edyta ma relacje z matką płytkie, natomiast ojca boi się, kiedy przychodzi do domu pijany. Cierpi z powodu jego alkoholizmu i z powodu atmosfery panującej w domu. Chce mieć szczęśliwą rodzinę, dającą miłość i poczucie bezpieczeństwa. Chce mieć dom, do którego mogłaby zaprosić koleżanki. Pragnie, aby tata przestał pić i palić. Chce być kochana przez ojca. Chce mieć mamę, która byłaby dla niej ciepła i serdeczna. Pragnie, aby rodzice dostrzegli jej potrzeby i pomogli z problemami, z którymi sobie sama nie potrafi poradzić. Ojciec - alkoholik nie zaspokaja potrzeb psychofizycznych dziecka. Matka stara się zaspokajać potrzeby fizyczne dziecka. Jednak potrzeby psychiczne dziecka nie są odpowiednio zaspakajane. Potrzeba miłości, akceptacji i poczucia bezpieczeństwa nie jest dostatecznie realizowana przez matkę. Konflikty ojca z córką zdarzają się często, a ich przyczyną jest alkoholizm ojca. Podczas konfliktów Piotr jest wobec dziewczynki agresywny. Oskarża ją, że przez nią i jej mamę pije, krzyczy, zastrasza oraz wyzywa dziewczynkę. Konsekwencją tego jest izolowanie się od niego, zamyka się w sobie, ma żal do ojca i wstydzi się go, boi się przebywać w domu, kiedy ojciec jest pijany i agresywny, nie wytrzymuje psychicznie w domu, nieustannie płacze, doznaje bólu i cierpi, jest smutna, czuje się samotna i odtrącona, często myśli o samobójstwie, a także ma objawy somatyczne.
5. Układ stosunków między innymi członkami rodziny i dzieckiem:
Edyta jest jedynaczką, wobec tego nie może liczyć na pomoc i oparcie ze strony rodzeństwa. Rodzice chrzestni dziewczynki nie interesują się nią od wielu lat. Dziewczynka nie posiada ani babci ani dziadka, natomiast kuzynki i kuzyni nie utrzymują z nią kontaktu.
6. Charakterystyka oddziaływania wychowawczego w rodzinie:
brak pozytywnego systemu wychowawczego w rodzinie. Brak jednoznacznego stylu wychowawczego: matka stosuje pewne cechy demokratycznego stylu wychowania, natomiast ojciec skłania się ku stylowi chaotycznemu, despotycznemu. W rodzinie występuje system dysfunkcyjny, zamknięty, który wpływa negatywnie na dziecko i resztę rodziny. Choroba alkoholowa ojca przekreśla zupełnie normalne rozwijanie się i funkcjonowanie dziewczynki. Natomiast wychowywanie się w rodzinie alkoholowej jest dla dziewczynki bardzo trudne.
7. Styl życia rodziny:
styl życia negatywny, życie rodziny koncentruje się wokół problemu alkoholowego ojca. Ojciec stracił kontrolę nad piciem, pije ciągami krótkimi lub długimi, co powoduje dezorganizację życia rodzinnego i coraz większe problemy wewnątrz rodziny. Pije alkohol w samotności lub w środowisku kolegów (innych rolników). Często całymi dniami nie jest w stanie zająć się rodziną i gospodarstwem. Matka pracuje zawodowo i przejmuje obowiązki męża w gospodarstwie. Obok pracy zawodowej i gospodarczej zajmuje się pijącym mężem i problemami związanymi z jego alkoholizmem. Jest codziennie bardzo zapracowana, przez to zaniedbuje potrzeby emocjonalne córki i nie dostrzega jej problemów. Edyta uczy się w gimnazjum Kiedyś była dobrą uczennicą, ale od czasu problemów domowych coraz więcej ma niepowodzeń szkolnych. Z powodu problemów rodzinnych i osobistych, przerastających ją zupełnie, wykazuje coraz większe zaburzenia emocjonalne i objawy somatyczne, co przekłada się na problemy w szkole (ma braki w nauce, nie ma odrobionych zadań domowych, wagaruje). W domu izoluje się od ojca - zamyka się w swoim pokoju i w wymyślonym przez siebie świecie. Kiedy ojca nie ma w domu lub gdy jest on trzeźwy pomaga mamie w domowych i gospodarczych pracach.
IV POGŁĘBIONA ANALIZA STYLU WYCHOWANIA RODZICÓW
1. Stosunek emocjonalny:
matka ma chłodny kontakt emocjonalny z Edytą, słabo ją kocha i słabo akceptuje, natomiast ojciec nie kocha i nie akceptuje córki oraz ma wrogi kontakt z nią, co wpływa negatywnie na poczucia bezpieczeństwa dziecka. Matka niewiele interesuje się stanem emocjonalnym dziewczynki, nie zaspokaja jej potrzeby miłości, nie otacza jej życzliwością, serdecznością, czułością, natomiast wykazuje brak zainteresowania potrzebami emocjonalnymi córki, okazuje jej uczucia negatywne. Rodzice stworzyli dziecku nieprzyjazną atmosferę rodzinną.
2. Wymagania:
matka stawia córce zbyt wysokie i rygorystyczne wymagania; nie stosuje pochwał względem dziewczynki, wymagania są w formie nakazu, niedostosowane do możliwości dziewczynki; ojciec nie stawia wymagań, bo go córka nie interesuje.
3. Stopień kontroli zachowania dziecka:
matka wykazuje raczej niski stopień kontroli dziecka - nie interesuje się czynnościami córki, jej samopoczuciem, natomiast ojciec wykazuje bardzo niski stopień kontroli córki.
4. Wzmocnienia:
matka i ojciec nie stosują pozytywnego wzmocnienia wobec dziecka, podkreślają negatywne cechy Edyty i jej działania, stosują przewagę kar nad nagrodami.
V WPŁYW WYCHOWANIA W RODZINIE NA ROZWÓJ I FUNKCJONOWANIE DZIECKA
- małe poczucie bezpieczeństwa dziecka negatywnie wpływa na rozwój poznawczy i społeczny dziecka (dziewczynka jest mało aktywna i samodzielna, izoluje się nie chcąc wychodzić do innych ludzi, zamyka się we własnym świecie zamiast otwierać się na świat rówieśników). Okazywanie uczuć niechętnych i wrogich dziecku jest przyczyną negatywnych przeżyć dziewczynki (koszmary, strach, złość, izolacja). Nieprzyjazna atmosfera rodzinna dostarcza dziecku ujemnych doświadczeń, przyczynia się do jego negatywnych doświadczeń społecznych, co może doprowadzić do negatywnego nastawienia dziecka względem ludzi z szerszego otoczenia, do trudnego nawiązywania kontaktów z innymi oraz do nietrwałych kontaktów z ludźmi, a w rezultacie do braku akceptacji dziecka przez środowisko.
- zbyt wysokie wymagania matki powodują podporządkowanie się dziecka zewnętrznym nakazom, stanowią źródło niepowodzeń dla Edyty, doprowadzają do jej niezadowolenia, hamują jej aktywność i samodzielność, pozbawiają ją wiary w możliwość osiągnięcia powodzenia oraz wpływają niewłaściwie na jej samoocenę.
- niski stopień kontroli dziecka nie daje mu korzystnych warunków rozwoju i socjalizacji, jest on wyrazem obojętnego stosunku do dziecka, co prowadzi do derywacji potrzeby kontaktu emocjonalnego i potrzeby bezpieczeństwa, a to z kolei wpływa hamująco na rozwój potrzeby samodzielności i aktywności u dziecka. Niski stopień kontroli zachowania Edyty przez rodziców wpływa niekorzystnie na rozwój samodzielności dziewczynki i kształtowanie się jej samooceny.
- brak wzmocnienia pozytywnego i stosowanie ze strony rodziców przewagi kar nad nagrodami w stosunku do dziewczynki prowadzi do redukcji jej pozytywnych cech. Sankcje stosowane wobec negatywnych cech dziewczynki prowadzą do dezorganizacji co do wymagań rodziców, powodują poczucie zagrożenia u dziecka, co wpływa na zahamowanie jej aktywności i samodzielności oraz na zaniżoną samoocenę i nieprawidłowy rozwój potrzeby osiągnięć, a rezultacie do ukształtowania w niej motywacji egocentrycznej. Przewaga kar nad nagrodami powoduje spostrzeganie rodziców przez dziecko jako karzących, wrogich, agresywnych, a to stanowi dla niego model zachowań agresywnych.
VI PROPOZYCJA ODDZIAŁYWANIA NA RODZINĘ W CELU ELIMINOWANIA CZYNNIKÓW ZAGRAŻAJĄCYCH WYCHOWANIU RODZINY (projekt naprawczy)
1. Pomoc całej rodzinie:
- włączenie niepijących członków rodziny do procesu terapii; wykorzystanie matki do następujących celów: kontrolowanie męża-pacjenta, znalezienie pomostu miedzy leczeniem alkoholika w ośrodku, a jego powrotem do domu.
2. Pomoc poszczególnym członkom rodziny:
a) Pomoc dziecku:
- pomoc psychologiczna i pomoc psychiatryczna; zajęcia socjoterapeutyczne w placówkach socjoterapeutycznych lub w świetlicy (np. zajęcia teatralne, muzyczne, plastyczne, gry i zabawy, chór) oraz zajęcia pozalekcyjne nt. problemu alkoholu i agresji; udział w spotkaniach grupy Al-Atot oraz uczestnictwo w programach edukacyjno - informacyjnych i interwencyjnych dotyczących alkoholizmu w rodzinie; udzielanie wsparcia i pomocy przez wychowawców, nauczycieli, opiekuna świetlicy oraz indywidualne spotkania z pedagogiem szkolnym oraz zmiana postawy dyrekcji szkoły w odniesieniu do Edyty wychowującej się w rodzinie alkoholowej; usunięcie niepokojących zachowań dziecka oraz zainteresowanie się Edytą na co dzień i okazywanie jej wiele miłości.
b) Pomoc ojcu:
- korzystanie z poradnictwa w celu otrzymania porady dotyczącej choroby alkoholowej, ośrodków dla uzależnionych, grup i wspólnot alkoholików oraz w celu nakłonienia do leczenia w ośrodku lub oddziale odwykowym
▪ Jeśli ojciec wyrazi zgodę na leczenie w całodobowym oddziale odwykowym: intensywna terapia wstępna uzależnienia od alkoholu: leczenie szpitalne lub leczenie w innym ośrodku odwykowym dla alkoholików; zastosowanie odpowiednich leków ułatwiających przejście przez zespół odstawienia; udział w programie poterapeutycznym, z konkretnymi wskazaniami, trwającym parę lat; równoczesne uczestnictwo w grupach AA lub uczestnictwo w Klubie Abstynenta.
▪ Jeśli ojciec nie wyrazi zgody na leczenie w całodobowym oddziale odwykowym: terapia uzależnienia od alkoholu: leczenie w zakładzie stacjonarnym dla alkoholików (praca nad zrozumieniem i zaakceptowaniem choroby oraz osiągnięciem tożsamości alkoholika, a także uczenie radzenia sobie z głodem alkoholowym); w celu uzupełnienia terapii - uczestniczenie w spotkaniach grupy AA (realizacja kompleksowego programu zdrowotnego w Dwunastu Krokach) lub w Klubie Abstynenta (zajęcia edukacyjno-informacyjne, terapia grupowa, muzykoterapia, zajęcia sportowe, turystyczne, rozrywkowe); po ukończeniu leczenia podjęcie dalszej terapii w poradni leczenia alkoholowego.
c) Pomoc matce:
- poradnictwo i wparcie osobom w kryzysie skierowane do członków rodziny alkoholowej; pomoc psychospołeczna; terapia współuzależnienia (udział w spotkaniach grupy Al-Anon, terapia indywidualna, terapia grupowa); psychoedukacja i oddziaływania psychoterapeutyczne dla osób współuzależnionych; pomoc socjalna w formie wsparcia finansowego.
Autor: Kinga Musialska
3