Oświata polska w czasie wojny i szkolnictwo po II wojnie światowej

Polityka oświatowa okupanta. Szkolnictwo jawne w Polsce w okresie okupacji.

Termin polityka oświatowa bywa używany w dwóch znaczeniach:w pierwszym- oznaczamy nim ten dzial polityki, ktory zajmuje sie sprawami oświaty i wychowania, w drugim- oznacza sie tym terminem dyscypline naukowa stanowiaca teoretyczne podstawy dzialalnosci politycznej w dziedzinie oswiaty i wychowania. Każde panstwo sprawuje- jak wiadomo- dwie podstawowe funkcje: wewnętrzna i zewnetrzna. mówiac o funkcji wewnetrznej panstwa, mamy na mysli jego dzialalnosc zmierzajaca do utrzymania i umocnienia kierowniczej roli klasy panujacej za pomoca zespolu srodków o charaketrze politycznym,ekonimicznym i ideologicznym oraz na podporządkowaniu wszystkich obywateli porzadkowi społecznemu i prawnemu określonemu przez czynniki dysponujace władzą. Funkcja zewnętrzna polega na ochronie terytorium oraz na obronie `interesow państwa i jego obywateli w stosunkach z innymi panstwami. znaczenie i zakres róznych dziedzin działalności państwa zależne są od ustroju politycznego i zmieniaja się w różnych okresach rozwoju historycznego Państw. wyodrębnienie-jako osobnego działu w ogólnej politycre panstwa-dziedziny polityki oswiatowej jest nastepstwem rozwijajacego się ogolnego procesu upolitycznienia coraz to szerszych sfer zycia w nowoczesnych społeczeństwach. w Społeczeństwach ery przedburżuazyjnej działalnoś polityczna dotyczyła głownie walki o zdobycie i utrzymanie władzy w państwie, a także walki o zdobycie i utrzymanie dominacji w rywalizacji między państwami. Tego rodzaju działalnośc polityczna była domeną klas uprzywilejowanych. Małe społeczności lokalne - wsie, miasteczka- w niewielkim stopniu były poddawane regulacji ze strony osrodkow władzy politycznej ,a ich ludnośc nie brała na ogół udziału w działalności politycznej.

Okupacja Niemiecka

Polityka kulturalna Niemiec faszystowskich w swoich generalnych założeniach była podporządkowana dążeniom Hitlera do zdobycia przez Niemicy hegemonii w Europie i na świecie. Po raz pierwszy zostały one wytyczone w 1926r. w jego książce „Mein Kampf”. Sformułowano wówczas główne tezy ideowe o rasizmie, kulcie wodza, narodowym socjalizmie, mistycznym określeniu :krwi i ziemi”, misji panowania „aryjczyków”. Po zdobyciu władzy w Niemczech Hitler uczynił tę politykę realną. Wszystkie dziedziny życia kulturowego zostały podporządkowane strategii wojennej Niemiec hitlerowskich.

Dużą rolę w szczegółowym wypracowaniu hitlerowskiej polityki kulturalnej odegrali partyjni przywódcy NSDAP, zwłaszcza Alfred Rosenberg, Walter Darre, Josepf Goebbels, Herman Göring, Hans Schemma, Julius Streicher. Podporządkowanie kultury ideologii narodowego socjalizmu oznaczało w pierwszfym rzędzie walkę z postępowymi i humanistycznymi treściami kulturowymi w III Rzeszy oraz zwalczanie pozostających poza kręgiem NSDAP artystów i pisarzy. Prowadziło to więc do kryzysu kultury niemieckiej, a nawet jej niszczenia, np. 10 maja 1933r spalono wiele tysięcy książek autorów komunistycznych.

Za najważniejsze środki życia kulturalnego, zwłaszcza w zakresie wpływu na społeczeństwo niemieckie, uznawał Goebbels radio, film i prasę. Od napaści Niemiec na Polskę poprzez kolejne agresje niemiecka polityka kulturalna coraz bardziej stawała się jedną z broni stosowanych w prowadzonej wojnie totalnej. Dotyczyło to Rzeszy, a zwłaszcza kultury narodów podbitych. W samej Rzeszy 1 września 1939r. wprowadzono zakaz słuchania zagranicznych radiostacji, zaostrzono cenzurę filmów i prasy. Zamknięto wiele teatrów, muzeów, kin i innych obiektów kulturalnych. Wielu artystów powołano do kampanii propagandowych Wehrmachtu. Następowała więc militaryzacja kultury w Rzeszy. Goebbels był głównym reżyserem tego procesu.

Po zajęciu Polski we wrześniu 1939r. Hitler ziemie zachodnie i północne(Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, część woj. Krakowskiego, Wielkopolskie, część łódzkiego, Pomorze, Północne Mazowsze i inne)włączył do III Rzeszy z zamiarem szybkiej germanizacji. Była to próba realizacji odwiecznego hasła o zdobyciu przestrzeni życiowej na wschodzie. Temu celowi służyły powszechne wywłaszczenia Polaków na tych ziemiach, ich degradacja zawodowa, masowe wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa(GG), wywóz na przymusowe roboty do Rzeszy oraz eksterminacja biologiczna inteligencji. Towarzyszyły temu akcje zmierzające do całkowitej likwidacji kultury, oświaty, polskiego języka i Kościoła katolickiego. Tu więc toczyła się pierwsza batalia o polskość oraz o zachowanie stanu posiadania i ocalenie tradycji, kultury polskiej na tych obszarach.

Okupacja ziem polskich umożliwiała więc III Rzeszy realizacje programu „Nowej Europy”, także w dziedzinie kultury. Oznaczało to pełną germanizację ziem włączonych, a dla GG kolonialną zależność od Rzeszy. Propaganda hitlerowska swoją ideologię kolportowała głównie na łamach prasy informacyjnej dla Niemców w języku niemieckim, którą kierowali zaciekli naziści. Organem rządu GG był „Das Generalgouvernament”, okręgu NSDAP w GG- „Das Verffeld”, ”Warschauer Zeitung”, ”Krakuaer Zeitung”, do którego był wydawany dodatek „Wacht im Osten”, w grudniu 1940r. zastąpiono go „Gazetą Żołnierską”. W języku polskim ponadto wychodził „Goniec krakowski”, „Nowy Kurier Warszawski”, „Kurier Kielecki” i inne.

W myśl memoriału Wetzla i Hechta na ziemiach włączonych do Rzeszy nie przewidywali Niemcy polskich szkół, a jedynie „…niemieckie szkoły, oczywiście z odpowiednio podkreśloną narodowosocjalistyczną nauką”. W myśl tych planów Niemcy zamknęli podstawowe, średnie i wyższe szkoły polskie, oprócz okresowego pozostawienia części szkół podstawowych z polskim językiem nauczania a Zagłębiu Dąbrowskim, na Śląsku, w Poznaniu i Łodzi. Program ich ograniczono jednak do 12-18 godzin tygodniowo(2 godzinny dziennie), likwidując historię, geografię oraz partie podręczników dotyczących kultury, nauki i gospodarki polskiej. Znaczną część nauczycieli, którzy uniknęli aresztowań, wysiedlono do GG.

Władze okupanta zlikwidowały Polski system szkolny. Już 25 września 1939r. Greiser zarządził otwarcie w dniu 2. X wszystkich szkół niemieckich i zakazał otwierania szkół polskich. Zapowiedział aresztowanie polskich nauczycieli i duchownych, oraz zesłanie ich do obozów. Część budynków uległa zniszczeniu na skutek działań wojennych 1939r. Biblioteki szkolne uległy dewastacji, jedynie tam, gdzie młodzież i nauczyciele rozebrali część książek między siebie, uratowano część księgozbioru.

Przymusowe podpisywanie listy narodowej, opartej na rasowej segregacji, grabież polskiego mienia. Rozpoczęto masowe aresztowania nauczycieli, spośród których wielu rozstrzelano, pozostałych wywieziono do obozów koncentracyjnych, bądź wysiedlono do tzw. Generalnej Guberni. W samej Bydgoszczy w odwecie za zlikwidowanie przez Polaków tzw. V kolumny rozstrzelano min. 118 nauczycieli, a 68 zesłano do obozów koncentracyjnych. Nauczycieli powiatu inowrocławskiego zwabiono wezwaniem na konferencje oświatową i aresztowano ,dokonując na nich masowego mordu. Podobnie we Włocławku pod pretekstem konferencji zgromadzono 217 nauczycieli, których wywieziono na roboty przymusowe do Prus Wschodnich. Następnie zamknięto ich w wagonach, gdzie podczas surowej zimy skonali z głodu i zimna. 20.X.1939r. w Tczewie zamordowano 23 księży, kanoników Kapituły Chełmińskiej i profesorów Seminarium Duchownego w Pelplinie oraz Collegium Marianum. Podobnie perfidne metody zastosowano w Lublinie i innych miastach.

Polskim nauczycielom i pracownikom administracji pozostała działalność konspiracyjna. Jesienią 1939r. powstała Komisja Oświecenia Publicznego, którą kierował były wiceminister oświaty Kazimierz Pieracki, potem Tadeusz Kupczyński. Komisja działała do 1941r. na terenie kieleckiego i krakowskiego w oparciu o dawną administrację szkolną. W Krakowie utworzono Komisję szkolną pod przewodnictwem rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego T. Lehra- Spławińskiego. Zajmowała się sprawą kształcenia na stopniu średnim. Miała zasięg lokalny. W dniu 8. XII. 1939r. doszło do utworzenia Międzystowarzyszeniowej Komisji Porozumiewawczej Organizacji i Stowarzyszeń nauczycielskich(ZNP-C. Wycech, Teofil Wojeński, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych i Średnich- Tadeusz Mikułowskich, Chrześcijańsko- Narodowe Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Powszechnych- Michał Siciński, Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Zawodowych- Kazimierz Wróblewski, Zrzeszenie Dyrektorów Szkół Państwowych- Helena Kasperowiczowa i Stowarzyszenie Dyrektorów Szkół Prywatnych- Teofil Wojeński). W ten sposób powstała Tajna Komisja Oświatowa, która działała przez całą okupację. Komisja zobowiązywała zarządy główne tych organizacji do odbudowy dawnych struktur szkół średnich i wyższych działających tajnie.

Szkolnictwo powszechne

Tworzono niemieckie szkoły dla dzieci polskich z językiem niemieckim jako obowiązkowym, tzw. Polenschulen, natomiast radcy szkolni zażądali usunięcia z programów historii i geografii Polski, historii literatury polskiej, nauki o Polsce współczesnej i wychowania fizycznego. Okupant zażadał także likwidacji polskich elementarzy i podręczników zakazanych przedmiotów, lektur, map, emblematów państwowych, portretów itp. Program ich miał zakres I-IV klasy szkoły polskiej( matematyka, rysunek, przyroda, język niemiecki, praktyka-hodowla zwierząt, pszczelarstwo, rolnictwo, zielarstwo itp. ). Uczęszczały do nich dzieci w wieku 9-14 lat, nauka zaś odbywała się 2-3 razy w tygodniu po 4 godziny dziennie. Nauczycielami w nich byli Niemcy albo volksdeutsche. Całe nauczanie sprowadzało się do opanowania podstawowych zwrotów niemieckich, liczenia do stu i pieśni niemieckich. Praca w szkole odbywała się w trudnych warunkach, ponieważ braku opału, nauczycieli, których pewna liczba nie wróciła z wojny, innych dotknęły liczne aresztowania, np. w okręgu lubelskim i radomskim w 1942r. aresztowano 700 nauczycieli, podejrzanych o kontakty z podziemiem, tajnym nauczaniem itp. Także na terenach włączonych do Rzeszy, gdzie dzieci polskie zostały pozbawionej normalnej szkoły i sytuacja Polaków znacznie gorsza w GG.

Szkolnictwo średnie

Większość gimnazjów i liceów pedagogicznych już w połowie października wznowiła z własnej inicjatywy swą działalność, jednakże już w połowie listopada władze niemieckie nakazały ich zamknięcie.

Szkolnictwo zawodowe

Na początku okupacji niemieckiej szkolnictwo zawodowe w GG zostało zlikwidowane. Władze okupacyjne zdecydowały się dopiero na otwarcie szkół zawodowych z dniem 1.IV.1940r., wyłącznie stopnia gimnazjalnego. Usunięto z programów przedmioty ojczyste. Od roku 1941 obowiązywało rozporządzenie o szkolnictwie zawodowym, które przewidywało tylko dwa typy szkół:

Obowiązkowe szkoły zawodowe(rolnicze, przemysłowe, kupieckie). Kurs nauki trwał 2-3 lata, przeważała głównie nauka praktyczna zawodu, nauka teoretyczna zaledwie w wymiarze 6-8 godzin tygodniowo.
Szkoły zawodowe nieobowiązkowe (o kierunku handlowym i rzemieślniczym). Kurs 3-letni wzorowany był na polskich gimnazjach zawodowych z pominięciem przedmiotów zakazanych, które realizowano w sposób tajny.

W 1942 roku powołano w GG szkoły fachowe, przeznaczone dla absolwentów szkół zawodowych (48 rolniczych, 30 handlowych, 27 technicznych i 3 gospodarstwa domowego i zawodów kobiecych), łącznie uczyło się w nich 12 279 uczniów. Również i tu wbrew władzom niemieckim nauczyciele podnosili poziom nauczania, przekraczający niemieckie wymagania programowe. Uczęszczanie do szkoły zawodowej pozwalało na odroczenie wyjazdu do Niemiec na roboty.

Szkolnictwo Specjalne

Na terenach włączonych do III Rzeszy szkolnictwo specjalne prawie całkowicie zlikwidowano. W Generalnej Guberni okupant starał się unicestwić wszystkich upośledzonych. Mordowano pacjentów szpitali psychiatrycznych i niepełnosprawnych. Na terenie GG działało kilka szkół specjalnych. W Warszawie np. były trzy szkoły specjalne. Pracowały także m.in.: Pogotowie Opiekuńcze, Instytut Mokotowski. Również w innych miastach istniały placówki specjalne, m.in.: w Krakowie, Łodzi, Lublinie, Płocku, Siedlcach, Piotrkowie Trybunalskim .

Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej(PIPS) w momencie wybuchu wojny zawiesił swoja działalność. W latach 1943-1944 organizowano w ramach Instytutu tajne kursy dla inspektorów szkolnictwa specjalnego, na których wykłady prowadzili profesorowie z UW i Wolnej Wszechnicy Polskiej. Dorobek PIPS uległ prawie całkowitemu zniszczeniu podczas działań wojennych.

Wielu nauczycieli palcówek specjalnych podjęło pracę w czasie wojny z dziećmi zdrowymi, a niepełnosprawnymi starano się zapewnić przede wszystkim opiekę, posiłek i schronienie. Wraz z nauczycielami szkół powszechnych prowadzili one tajne nauczanie. Za swą działalność spotykały ich często represję, niektórzy stracili życie, byli wśród nich: Janusz Korczak, Halina Jankowska, Michalina Stefanowska, Antoni Wołoszyn. Natomiast funkcjonowanie szkół i zakładów dla upośledzonych oraz niepełnosprawnych zapobiegało realizacji programu ich wyniszczenia.

Szkolnictwo wyższe

Niemiecka polityka kulturalna wobec Polaków zmierzała konsekwentnie do pozbawienia możliwości kształcenia na poziomie wyższymi średnim. Niemcy dopuszczali tylko możliwość przygotowania Polaków w szkołach zawodów rolniczych, leśnych, przemysłowych i rzemieślniczych nie wymagających kwalifikacji. Nauczanie takich przedmiotów, jak geografia, historia, historia literatury, gimnastyka zostały wykluczone. Wychodząc z tych założeń, Niemcy zamknęli już w 1939roku uniwersytety w Poznaniu, Krakowie (6.XI. aresztowanie 183 profesorów UJ i AGH), Warszawie i Lublinie. Akcji tej towarzyszyły represje wobec pracowników wobec nauki. Zamknięto też w GG inne szkoły wyższe np.: Seminarium Duchowne we Włocławku, PAU w Krakowie, TNW, PTPN itp. Niemcy dokonywali grabieży bądź dewastacji mienia uczelni (np. Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego zamieniono na stajnie dla koni) i dzieł sztuki. W miejsce Uniwersytetu Poznańskiego Niemcy utworzyli uniwersytet niemiecki, tylko dla młodzieży niemieckiej.

Zajęcia dydaktyczne odbywali studenci na terenie kilku szkół zawodowych, w tym Wyższej Szkole Technicznej, otwartej legalnie w gmachu Politechniki.

Okupacja Sowiecka

Oddziały Armii Czerwonej wkraczające 17 września1939r. na wschodzie ziemie polskie głosiły hasła wyzwolenia i przyjaźni, tworzyły komitety obdarzone władzą policyjną, które likwidowały polską inteligencję jako wrogów klasy robotniczej, polskich burżujów. Następnie przybyła NKWD, które sporządziło spis Polaków i podjęła akcję aresztowań. Tylko do Lwowa w latach 1939-1941 przybyło 70tys. Rosjan. Było tu 170tys. Polaków.

Kresy Wschodnie zostały włączone do Rosji sowieckiej, a 4,7 mln. Polaków automatycznie stało się jej obywatelami, których władze bolszewickie systematycznie niszczyły. Masowo wywoziły całe rodziny (także z niemowlętami) w głąb Rosji (najczęściej na Syberię). Dokonały licznych

rozstrzeliwań oraz masowego mordu 22 tys. oficerów (w Katyniu, Charkowie, Miednoje), w tym także pracowników nauki i nauczycieli. Inicjowały krwawe czystki etniczne nacjonalistów ukraińskich, a także niszczenie kultury polskiej, również przez nacjonalistów białoruskich i litewskich. Sowietyzowały Życie, upowszechniały wydawnictwa propagujące ideologię komunistyczną,

marksizm-leninizm i historię WKP(b), treści antyreligijne i literaturę sowiecką, lansującą swoich bohaterów i uczonych. Liczne wiece, masówki i akademie służyły obchodom rocznic bolszewickich oraz indoktrynacji.

Szkolnictwo powszechne

Władze powołały sowiecką administracje oświatową. Zlikwidowały szkoły prywatne i zakonne, a rozbudowały sieć szkół rosyjskich, ukraińskich, białoruskich, litewskich i Żydowskich. Narzuciły własną politykę oświatową i sowiecki system szkolny (styczeń 1940). Nauczycieli i naukowców poddały weryfikacji, polskich dyrektorów i rektorów zastąpiły rosyjskimi bądź ukraińskimi czy litewskimi. Usunęły ze szkół religię i krzywe oraz przysposobienie wojskowe. Zakazały nauczania historii Polski, geografii Polski, ograniczyły nauczanie literatury polskiej, usunęły łacinę, a językiem wykładowym był ukraiński, białoruski, rosyjski lub polski, tzn. często ten jakim władał nauczyciel. Nielicznym szkołom polskim narzuciły jeden z tych języków obcych jako obowiązkowy. Wprowadziły naukę konstytucji ZSRR oraz podręczniki eksponujące znaczenie rewolucji październikowej i walki

klasowej, a zarazem fałszujące fakty historyczne i naukowe oraz szkalujące polskość i religię. Usunęły godło państwowe a portrety prezydenta zastąpiły wizerunkami Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina. Propagowały formy wychowania komunistycznego i pedagogikę kolektywną.

Powołały organizacje:

- pionierską i komsomolską (i ich tzw. organizatorów). Narzuciły współzawodnictwo między uczniami, klasami, nauczycielami (dotyczyło onom.in. wyników nauczania). Upowszechniały przekłady literatury radzieckiej i filmy gloryfikujące mordowanie ziemian i inteligencji. PowyŜsze zmiany i

działania miały miejsce na wszystkich szczeblach szkolnictwa.

Szkolnictwo średnie

Szkolnictwo średnim funkcjonowało wprawdzie nadal ale dokonano w nim zmian kadrowych, a dotychczasowe gimnazja i licea zastąpiono (1940) 10-latkami. Modyfikacje w programach nauczania miały podobne tendencje jak w szkolnictwie powszechnym, ale dodatkowo wprowadzono tu m.in. historię narodów ZSRR. Młodzieży tych szkół zabroniono uczęszczać do kościoła i nakazano zarazem brać udział w zajęciach organizowanych w czasie świąt religijnych. Szerzono wśród niej ideał Pawki Morozowa.

Szkolnictwo wyższe

Nadal funkcjonowały szkoły wyższe Lwowa ale jako uczelnie ukraińskie i Ukraińcy nimi kierowali. Również w nich dokonano wiele zmian. Uniwersytet „wzmocniono” kadrowo profesorami z Kijowa i Charkowa, zlikwidowano w nim Wydział Teologiczny i studia z historii Polski, wprowadzono nauki

polityczne, marksizm-leninizm, ekonomię polityczną, a ilość zajęć dydaktycznych zwiększono 2,5-krotnie. Wykłady odbywały się w języku rosyjskim i ukraińskim. Liczna studentów spadła o 2/3. Zaszły zmiany w ich składzie narodowościowy (żydzi 44%, Ukraińcy 34%, Polacy zaledwie 22%) i

strukturze społecznej, ponieważ przy rekrutacji nie wymagano ukończenia szkoły średniej, a nawet podstawowej, gdyż miała charakter uznaniowy. Zorganizowano studia zaoczne. Podobne zmiany zaszły w innych uczelniach. Uniwersytet Wileński sowieci przekazali Litwinom. Polskich profesorów

i studentów usunięto i wysłano do odległych miejscowości. Zakazano używania języka polskiego w miejscach publicznych.

Po wkroczeniu Niemiec na teren Kresów Wschodnich (1941) stosowali oni wobec tamtego szkolnictwa taką samą politykę jak w GG. A więc wszystkie gimnazja i licea oraz uczelnie Lwowa i Uniwersytet Wileński uległy więc likwidacji. Niemcy rozniecali antagonizmy między Polakami a innymi narodowościami, w ich wyniku ginęli m.in. naukowcy i nauczyciele.

Począwszy od pierwszych klęsk w walce z Niemcami, Rosja sowiecka złagodziła nieco swą politykę wobec Polaków, nawet na własnych terenach. Zezwoliła (1942) na zakładanie szkół dla dzieci polskich (w sumie w kolejnych latach powstało ich 250 z 20 tys. uczniów) i domów dziecka dla sierot (56 z 6

tys. dzieci). Po ponownym wkroczeniu na te ziemie Sowietów (1944), powrócono w

szkolnictwie do rozwiązań z pierwszej połowy 1941 r.

Organizacja i zasięg tajnego nauczanie

Po wybuchu II wojny światowej i okupacji ziem polskich przez armię hitlerowską w dziejach polskiej oświaty i nauczania nastąpił tragiczny, lecz równocześnie owiany chwałą rozdział. Tereny okupowane przez hitlerowców podzielono na dwa obszary. Obszar ziem zachodnich, Pomorza, Wielkopolski, część woj. łódzkiego, Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie włączono do Trzeciej Rzeszy, z pozostałych utworzono tzw. Generalną Gubernię. Gubernator Hans Frank wydał podległym urzędom instrukcję, ze szczególnym wyrokiem na polskie szkolnictwo, by Polakom stworzyć takie warunki, żeby byli w beznadziejnym położeniu. Urząd do Spraw Polityki Rasowej wydał specjalny dokument, na podstawie którego ziemie polskie włączone do Rzeszy miały ulec bezwzględnej germanizacji, a język polski całkowicie usunięty z życia publicznego. Inteligencję, a więc nauczycieli, księży, lekarzy i wyższych urzędników uznano za element szczególnie niebezpieczny. Postanowiono zamknąć Uniwersytety, szkoły wyższe oraz średnie i zawodowe, gdyż uznano, że są one ośrodkiem polskiego wychowania. Zezwolono tylko na szkoły powszechne z nauką elementarnej wiedzy- rachunków, pisania i czytania. Wykluczono nauczanie innych przedmiotów jak: geografii, historii, literatury i gimnastyki.

Początki konspiracji oświatowej sięgają października 1939r., powstał wówczas tajny ośrodek w gimnazjum im. Seladyny Münnichowej w Krakowie, a następnie komplety gimnazjum im. Królowej Wandy, Pijarów, Instytutu Marii i Adama Mickiewicza i inne. Powstały również tajne - Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych( Julian Waga, Feliks Pirat, Kazimierz Łuczewski, Mikołaj Mikulski, Józef Zieliński), Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i inne. Tajne nauczanie organizowano początkowo samorzutnie z inicjatywy nauczycieli i rodziców, później szeroko włączyło się już w nie całe społeczeństwo polskie.

Naukę w podziemiu podejmowały kilkuosobowe grupy. Najczęściej komplety takie liczyły jednego, dwóch, niekiedy kilku uczniów. Prowadzono je w domach uczniów i nauczycieli 1-2 razy w tygodniu. Komplety miały ustalone „alibi” (pozorowano imieniny, zabawy) oraz wystawiano czujki przed domem. Uczono według programu (bez gimnastyki, śpiewu, zajęć praktycznych, rysunku) i z podręczników przedwojennych.

Akcję tajnego nauczania podjęto na ziemiach włączonych do Rzeszy, gdzie Niemcy zlikwidowali całkowicie szkolnictwo polskie. Najpowszechniejszą formą dydaktyczną była tu praca samokształceniowa uczniów szkół średnich i podstawowych. Uczyli i kontrolowali wyniki nauczyciele, studenci, wciągnięci do współpracy inżynierowie, lekarze, prawnicy i inni. Po wysiedleniu większości nauczycieli rozwinęło się tu nauczanie rodzinne dla dzieci najmłodszych. Języka polskiego, historii, matematyki- uczyli wówczas rodzice. Nauka ta miała niekiedy charakter cząstkowy, ograniczony do czytania i liczenia. W niewielkim stopniu kontrolowały ją konspiracyjne władze oświatowe, ze względu na szczególne warunki terroru wobec Polaków na tym terenie. Przeważało nauczanie indywidualne brak było podręczników, stąd i efekty niższe, ale szczególnie ważne z punktu widzenia patriotycznego.

Znacznie większe rozmiary miała akcja tajnego nauczania na terenie GG. Do głównych rejonów samorzutnej akcji tajnego nauczania początkowo należały miasta wojewódzkie. Akcja ta szeroko objęła następne miasta powiatowe, gminy, wsie i osady. Tajne nauczanie stało się płaszczyzną współpracy żywiołowego i zorganizowanego ruchu oporu. Zorganizowaną konspiracyjną działalność w zakresie oświaty podjęło wiele organizacji konspiracyjnych, a zwłaszcza SL „Roch”, PPS-WRN, SN, FOP, KOP, organizacje i grupy lokalne, np.: „odwet”.

Tajnym nauczaniem objęto wszystkie poziomy szkół. Na szczeblu podstawowym najczęściej na lekcjach innych przedmiotów prowadzono naukę przedmiotów zlikwidowanych przez okupanta, tj. geografii, historii, języka polskiego. Ponadto w ramach ostatnich klas szkoły podstawowej potajemnie przerabiano I i II klasę gimnazjum. Drugą formą konspiracyjnego nauczania było przerabianie zakazanych przedmiotów na tajnych kompletach. W szkolnictwie zawodowym zlikwidowane przedmioty humanistyczne przerabiano np.: na lekcjach przedmiotów zawodowych. Często realizowano tu również program gimnazjum. W zakresie szkolnictwa średniego tajnym nauczaniu najbardziej rozbudowane były następujące formy kształcenia.:

Nauka na kompletach (przerabiano w ciągu roku jedna klasę z pominięciem WF, zajęć praktycznych i rysunku), gdzie było kilku nauczycieli specjalistów z poszczególnych dziedzin.
Skrócona nauka na kompletach (jedną klasę wciągu czasu nie krótszego niż 5 miesięcy)- dla młodzieży starszej, opóźnionej w zakresie nauczania.
Nauczanie przez jednego nauczyciela wszystkich przedmiotów w danym komplecie.
Kierowane samokształcenie- udzielanie konsultacji, wskazówek i kontrola samodzielnej i nauki.

Najwyższym szczeblem konspiracji oświaty były podziemne szkoły wyższe. Naukę na poziomie akademickim podjęto w konspiracyjnym UW od czerwca 1940r. Uruchomiono kierunki: teologia, prawo, medycyna ( na bazie szkoły zawodowej doc. Dr. Jana Zaorskiego - liczyła 1900 uczniów), nauki humanistyczne, matematyczno-fizyczne, farmaceutyczne. W 1940r. studiowało tu około 400 studentów.

W wielu rejonach tajna oświata znalazła oparcie organizacyjne w ZWZ, np.: na Białostocczyźnie, Polesiu i Nowogródczyźnie. W Wielkopolsce, a następnie na także wśród wysiedlonych do GG akcję tajnej oświaty organizowało Biuro Oświatowo- Szkolne Ziem Zachodnich utworzone przez działacza SN ks. Maksymiliana Rhode.

Na kolejne ograniczenia okupanta w systemie oświaty Polacy odpowiedzieli rozbudową tajnego nauczania, tworząc własny wielostopniowy system konspiracyjnego kształcenia w ramach ogólnej akcji samoobrony narodu. Zwłaszcza latem1942r., nastąpił burzliwy rozwój szkolnictwa podziemnego. Był to wynik rozbudowy konspiracji oświatowej na szczeblu gminy (gminne komisje oświatowe i wychowania).

Głównymi ośrodkami tajnego nauczania na ziemiach włączonych do III Rzeszy były: Konin, Łódź, Łask, Sieradz, Mława, Sierpc, Płock, Pułtusk, Białystok, Chojnice, Toruń, Grudziądz, Bielsko, Cieszyn, Żywiec, Chrzanów, Katowice, Sosnowiec, Zawiercie, Olkusz, Wadowice, Pszczyna, Bydgoszcz.

Oświata podziemna rozwijana była również na Kresach Wschodnich. Nauczyciele organizowali ją tu w podobnych jak w GG formach. W trakcie oficjalnych zajęć starali się przemycać treści z przedmiotów, które zostały usunięte z programów nauczania, zwłaszcza z historii Polski, geografii Polski i literatury polskiej, a narzucone treści programowe zalecali uczniom do przerobienia w formie zadań domowych. Na wszystkich szczeblach nauczania organizowano tu także tajne komplety. Profesorowie i studenci, bojkotując zmiany wprowadzone na uniwersytetach przez Ukraińców i Litwinów, też podejmowali niejawne działania edukacyjne. Przy czym tajna oświata na tych ziemiach była dodatkowo utrudniona, z uwagi na aktywność nacjonalistów ukraińskich, litewskich i białoruskich, współpracujących na swój sposób z agresorem.

Organizacja szkolnictwa w Polsce Ludowej

Lata 1944/45-47. W miarę wyzwalania ziem polskich spod okupacji niemieckiej następowało dość szybkie uruchamianie szkół, najczęściej dzięki inicjatywom lokalnych społeczności. Proces ten odbywał się w warunkach ruiny materialnej szkolnictwa i dotkliwych strat kadrowych. Likwidacja przez Niemców szkół wyższych i średnich, zakładów kształcenia nauczycieli, znaczne zubożenie treści i obniżenie poziomu nauczania w szkołach powszechnych i zawodowych spowodowały straty, których nie mogła zrekompensować akcja tajnego nauczania. Główne kierunki reformy systemu edukacyjnego i jego powiązania z zachodzącymi zmianami ustrojowymi zostały ustalone na Ogólnopolskim Zjeździe Oświatowym w Łodzi w kwietniu 1945. Rezolucja Zjazdu wskazywała na konieczność wprowadzenia powszechności, bezpłatności, publiczności i jednolitości szkolnictwa, decentralizacji sieci szkół średnich, obowiązku zakładania i utrzymywania przedszkoli przez państwo i samorząd, wprowadzenia 8-klasowej, obowiązkowej i jednolitej pod względem organizacyjnym i programowym szkoły na wsi i w mieście, rozwijania szkół zawodowych, opartych na podbudowie szkoły 8-klasowej, wprowadzenia obowiązku kształcenia zawodowego dla młodzieży pracującej i niepracującej do 18 roku życia, rozwijania instytucji oświaty dorosłych oraz przeznaczania przez państwo i samorząd odpowiednich sum na internaty i stypendia. W pierwszych latach powojennych nie dokonywano radykalnych zmian w zakresie organizacji szkolnictwa i treściach nauczania, koncentrując wysiłki na odbudowie i rozbudowie sieci szkolnej. Jednak już 1945 wprowadzono jednakowy program nauczania do wszystkich szkół podstawowych, znosząc w ten sposób podział szkoły powszechnej na trzy szczeble programowe i trzy stopnie organizacyjne, narzucony przez ustawę z 1932. Dalszym krokiem ku realizacji zasady szkoły jednolitej było zrównanie programu nauczania VII klasy szkoły powszechnej i I klasy gimnazjum, co umożliwiało absolwentom 7-klasowej szkoły powszechnej podejmowanie nauki w II klasie gimnazjum. Rezultatem tych zmian było skrócenie nauki w gimnazjach ogólnokształcących i zawodowych do 3 lat. Przyjmując za najważniejszą kwestię udostępnienia nauczania podstawowego całej młodzieży, proces zakładania 8-klasowych szkół powszechnych ograniczono do większych miast i wybranych powiatów, dysponujących kadrą nauczycielską i warunkami lokalowymi, głównie na Górnym Śląsku, gdzie istniała wieloletnia tradycja szkoły 8-letniej. Dla zaspokojenia palących potrzeb kadrowych szkolnictwa tworzono nowe licea pedagogiczne o znacznie okrojonym w stosunku do przedwojennego programie nauczania oraz różnorodne kursy pedagogiczne. Umożliwiały one doraźne zaspokajanie potrzeb kadrowych, ale braki w wykształceniu ich absolwentów przez wiele lat niekorzystnie odbijały się na jakości pracy dydaktycznej i wychowawczej. Wielką zasługą nauczycieli był stosunkowo szybki rozwój szkolnictwa na Ziemiach Zachodnich i Południowych. Do 1946 szkoła powszechna objęła na tych terenach ponad 0,5 mln dzieci, przyczyniając się do stabilizacji, adaptacji i integracji napływowej ludności. W szybkim tempie następowała odbudowa szkolnictwa średniego ogólnokształcącego (gimnazja i licea). Szkoły te działały również w ośrodkach wiejskich, jako kontynuacje powstałych tam tajnych szkół. Odbudowa kraju stworzyła sprzyjające warunki dla rozwoju szkolnictwa zawodowego, którego organizacja opierała się na wzorach przedwojennych. Do 1945/46 uruchomiono wszystkie szkoły wyższe działające na dawnych ziemiach II RP pozostających w granicach państwa polskiego, powołano też kilka nowych, m.in. w Łodzi, Toruniu, Lublinie oraz na Ziemiach Zachodnich i Południowych.
W pierwszych latach powojennych ustrój szkolnictwa i programy nauczania ulegały nieznacznym tylko modyfikacjom. Podstawą nauczania pozostały programy przedwojenne. Obowiązywały też dawne podręczniki. W 1945 przeprowadzono niewielkie zmiany w materiale nauczania języka polskiego, dodając m.in. tematykę lat wojny i okupacji oraz zagadnienia życia współczesnego. W programie nauczania historii uwzględniono zagadnienia rozwoju społecznego i gospodarczego Polski oraz ruchów chłopskich i robotniczych. Do szkoły powszechnej wprowadzono naukę języka obcego. Mimo zerwania konkordatu ze Stolicą Apostolską, nauka religii była nadal obowiązkowa we wszystkich szkołach publicznych oraz prywatnych, korzystających z dotacji państwowych lub samorządowych. Podobnie jak przed wojną znaczny odsetek szkół średnich ogólnokształcących, zawodowych oraz przedszkoli był utrzymywany przez samorządy, organizacje społeczne i wyznaniowe oraz przez osoby prywatne. Rozwojowi szkół towarzyszyła masowa produkcja tanich podręczników szkolnych, wydawanych przez utworzone 1945 w Warszawie Państwowy Zakłady Wydawnictw Szkolnych oraz przez Naszą Księgarnię. Wyrównywaniu zaniedbań kulturalnych, likwidacji analfabetyzmu oraz umożliwianiu zdobycia wykształcenia przez pracujących służyły różnorodne instytucje oświaty dorosłych, m.in. szkoły i kursy dla pracujących, uniwersytety ludowe i uniwersytety powszechne, biblioteki publiczne. Szczególną rolę w tej dziedzinie odegrały instytucje społeczne, związki zawodowe i organizacje młodzieżowe.

Lata 1948-60. Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego rozpoczęto przygotowania do wielkiej ofensywy ideologicznej w szkolnictwie, która przybrała na sile w 1948. Założenia pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkołach miały się opierać na marksistowsko-leninowskich podstawach. Szkoła miała wyrabiać przekonanie o wyższości socjalizmu, wiązać patriotyzm z internacjonalizmem oraz zaznajamiać ze Związkiem Radzieckim jako głównym partnerem i sojusznikiem Polski Ludowej. Nowe programy nauczania wprowadziły obowiązkową naukę języka rosyjskiego. Równocześnie likwidowano szkoły prywatne. Stopniowo usuwano religię z nauczania szkolnego. Wiele społecznych instytucji oświatowych uległo likwidacji lub zostało poddanych kontroli państwa.
W 1948 władze państwowe zrezygnowały z upowszechniania 8-klasowej szkoły podstawowej. Od tej pory podstawą organizacyjną i programową systemu szkolnego stała się obowiązkowa szkoła 7-klasowa, na której opierał się stopień licealny (klasy VIII-XI) szkół ogólnokształcących oraz wszystkie szkoły zawodowe. od 1948/49 funkcjonowały szkoły ogólnokształcące stopnia podstawowego i licealnego (klasy I-XI) oraz szkoły stopnia licealnego (klasy VIII-XI). W polityce oświatowej na plan pierwszy wysuwano rozwój sieci szkół 7-klasowych, rozbudowę szkolnictwa zawodowego oraz różnorodnych szkół i kursów dla pracujących.
Szkolnictwo zawodowe, które miało dostarczyć kwalifikowanych kadr do realizacji planu 6-letniego zostało podporządkowane utworzonemu 1949 Centralnemu Urzędowi Szkolenia Zawodowego. Od 1951 tworzono: szkoły przysposobienia zawodowego, dające praktyczne przygotowanie do zawodu. Zasadnicze szkoły zawodowe, kształcące robotników kwalifikowanych. Technika zawodowe, kształcące techników. Szkoły majstrów, przeznaczone dla robotników kwalifikowanych. Szkoły te przygotowały wielką rzeszę młodzieży do pracy w przemyśle. W latach industrializacji, powodującej ruchy migracyjne ludności ze wsi do miast, oświata zawodowa stwarzała szanse awansu społecznego młodzieży wiejskiej i małomiasteczkowej. Ustawa z VII 1958 warunkowała zatrudnienie młodzieży poniżej 18 roku życia dokształcaniem się w szkole ogólnokształcącej lub zawodowej. Jej konsekwencją był rozwój szkół przyzakładowych. Rozbudowa szkolnictwa zawodowego, przy jednoczesnym hamowaniu dalszego rozwoju liceów ogólnokształcących, dokonywała się głównie przez mnożenie szkół przygotowujących do praktycznego wykonywania zawodu. Szkoły te nie otwierały szans dalszego kształcenia, zaniedbywały wykształcenie ogólne. Ujemną stroną wszystkich szkół zawodowych była ich nadmierna specjalizacja, rozmijająca się z potrzebami rynku pracy.
Potrzebom gospodarczym podporządkowano również działalność szkół wyższych, których liczba stale się zwiększała. W 1947 wprowadzono dwustopniowość studiów z wyjątkiem akademii medycznych. Z uniwersytetów wyłączono niektóre wydziały np. lekarskie, rolnicze i leśne, tworząc z nich oddzielne uczelnie akademie medyczne, wyższe szkoły rolnicze. W 1954 roku usunięto wydziały teologiczne i utworzono Akademie Teologii Katolickiej oraz Chrześcijańską Akademią Teologiczną. Wielu uczonych odsunięto w tym okresie od pracy dydaktycznej. Dla ułatwienia studiów pracującym organizowano od 1948 wieczorowe szkoły inżynierskie, a od 1950 — studia zaoczne, początkowo techniczne, z czasem obejmujące wiele kierunków kształcenia. W 1951-61 liczba studiujących zwiększyła się. Szkoły wyższe utraciły resztki samorządności. Zgodnie z ustawą z 1951 zarówno ich organizacja, jak i zadania dydaktyczne i naukowe były określane przez władze centralne. Dopiero ustawa z 1956 wzmocniła rolę ciał kolegialnych, złagodziła przepisy o dyscyplinie studiów, obowiązujące studentów i wykładowców.
Ważne następstwa dla funkcjonowania systemu szkolnego miały decyzje podjęte w 1956 roku: wydłużenie obowiązku szkolnego do 16 roku życia i uznanie za obowiązkowe ukończenie 7 klas szkoły podstawowej. Przejęcie szkolnictwa zawodowego przez Ministerstwo Oświaty i likwidacja Centralnego Urzędu Szkolenia Zawodowego. Zniesienie egzaminów promocyjnych i egzaminu końcowego w szkołach podstawowych. Przywrócenie nauki religii jako przedmiotu nadobowiązkowego. Przyznanie nauczycielom prawa do stabilizacji i jawnej oceny ich pracy.
Jednym z ważniejszych osiągnięć reformy wdrażanej od 1948 było upowszechnienie szkoły 7-klasowej, obejmującej dzieci w wieku 7-14 lat. Dzięki rozbudowie szkolnictwa ponadpodstawowego wyraźnie wzrosła liczba młodocianych i młodzieży objętych nauką szkolną. W 1957/58-1961/62 liczba uczącej się młodzieży w wieku 14-17 lat zwiększyła się. Ogromna większość tej młodzieży pobierała naukę w szkołach zawodowych, zwłaszcza przysposobienia zawodowego i w zasadniczych szkołach zawodowych.

Lata 1961-89. Nowa reforma szkolna, zapoczątkowana ustawą sejmową z 15 lipca 1961, wprowadziła 8-klasową szkołę podstawową. Przedłużenie o jeden rok nauki w szkole podstawowej miało umożliwić rozłożenie materiału nauczania na dłuższy okres, a tym samym zmniejszyć zjawisko drugoroczności. Ustawa przedłużała obowiązek szkolny do 17 roku życia. Potwierdziła zasady jednolitości, bezpłatności, publiczności i świeckości instytucji edukacyjnych. Po raz pierwszy za integralny element systemu oświatowego zostały uznane placówki wychowania pozalekcyjnego i pozaszkolnego. Ustawa przesądziła o świeckim charakterze szkół i innych instytucji edukacyjnych. Od tej pory nauka religii odbywała się w punktach katechetycznych. Reforma szkoły podstawowej i średniej w myśl postanowień ustawy została przeprowadzona 1962-71. W tym okresie wydatnie wzrosły nakłady państwa na oświatę. Ważnym uzupełnieniem funduszów inwestycyjnych były środki społeczne, zebrane pod hasłem uczczenia 1000-lecia państwa polskiego, za które wybudowano 1959-65 blisko 1200 szkół (tzw. tysiąclatek). Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów zasilił dalsze inwestycje oświatowe. Przekształcanie szkół podstawowych w 8-klasowe, poprawa warunków lokalowych i wyposażenia wpłynęły na poprawę sprawności nauczania i znaczne zmniejszenie liczby uczniów nie kończących nauki. Zdecydowana większość absolwentów klas VIII trafiała do niższych szkół zawodowych, nie dających wykształcenia średniego. W 1970 ok. 30% dzieci chłopskich poprzestawało na szkole podstawowej, a tylko 20% tych, którzy kontynuowali naukę kształciło się w pełnych szkołach średnich. Konsekwencją reformy była poprawa kwalifikacji nauczycieli dzięki rozbudowie 2-letnich studiów nauczycielskich. W latach 60 mimo blisko dwukrotnego wzrostu liczby studentów szkoły wyższe były niedostępne dla większości przystępujących do egzaminów wstępnych. Ustawa o szkolnictwie wyższym z 31 marca 1965 miała ułatwić administracji sterowanie uczelnią w realizacji zadań wyznaczonych przez państwowe plany gospodarcze. Zapoczątkowała ona szybki wzrost liczby instytutów uczelnianych, przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby katedr. Wprowadzono punkty preferencyjne dla kandydatów na studia pochodzenia robotniczego i chłopskiego. Po wydarzeniach z marca 1968 roku. Ustawa z 1965 została znowelizowana, rozszerzając uprawnienia ministra nie tylko w sprawach personalnych, lecz i w zakresie planów studiów, programów nauczania i pracy dydaktyczno-wychowawczej.
W 1971 rozpoczęto prace nad nowym modelem systemu edukacyjnego, który miał zagwarantować m.in. powszechne wykształcenie średnie. Powołany 1971 Komitet Ekspertów dla Opracowania Raportu o Stanie Oświaty w PRL przedstawił 1973 opracowanie, w którym zaproponował kilka wariantów upowszechnienia szkoły średniej. Uchwała sejmu z 1973 zapowiadała utworzenie 10-letniej średniej szkoły ogólnokształcącej, jednolitej pod względem programowym, na której będą oparte szkoły zawodowe oraz 2-letnie szkoły specjalizacji kierunkowej, przygotowujące do studiów wyższych. W celu podniesienia poziomu pracy szkół wiejskich zalecono organizowanie zbiorczych szkół gminnych, ale trudności materialne, komunikacyjne oraz kadrowe nie pozwalały na poprawę efektów kształcenia. Znacznie lepsze rezultaty przyniosły prace nad programami nauczania. Niezbyt klarowna koncepcja szkoły średniej oraz trudności finansowe państwa sprawiły, że w 1981 zaniechano reformy strukturalnej systemu oświatowego. Powoli jednak zwiększał się odsetek absolwentów szkoły podstawowej kontynuujących naukę w pełnych szkołach średnich. 1980/81-1990/91 liczba uczniów liceów ogólnokształcących zwiększyła się, a jednocześnie zmniejszyła się liczba uczniów średnich szkół zawodowych. Liczba studentów szkół wyższych wzrosła. Zróżnicowanie społeczne i środowiskowe uczniów, niedostatki wyposażenia szkół ograniczały rolę szkoły w stwarzaniu młodzieży równych szans edukacyjnych.

Aleksander Kamiński urodził się 28 stycznia 1903 roku w Warszawie. Był jedynym dzieckiem farmaceuty Jana z Podlasia i Petroneli z domu Kaźmierczak pochodzącej z rodziny chłopskiej spod Łęczycy. Trudna sytuacja materialna rodziny po śmierci ojca w 1911 roku zmusiła dwunastoletniego Aleksandra do zakończenia edukacji na poziomie elementarnym i podjęcia pracy zarobkowej (chłopiec na posyłki w banku).W styczniu 1918 roku wstąpił do 1 Humańskiej Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki, a czerwcu złożył przyrzeczenie harcerskie. Tak pisze o swoim harcerskim życiu:

Związałem się z harcerstwem jako piętnastoletni chłopiec. Byłem zafascynowany harcerskim stylem życia i harcerskim wzorcem ideowym. Przechodząc kolejne szczeble harcerskiej kariery młodzieżowej i instruktorskiej przeżywałem, doświadczałem to, co można by nazwać istotą harcerstwa: skuteczną motywacją pracy nad sobą, kształtowaniem w sobie przyjętego wzorca osobowości.
I.Olecka, Wywiad z prof. A.Kamińskim, "Nowa Szkoła" 1974, nr 9, s.32-33.

Rozpoczął także naukę w gimnazjum polskim. Po śmierci wuja zamieszkał u przyjaciela Oskara Żawrockiego, a potem w placówce opieki dla sierot polskich. W tym okresie intensywnie nadrabiał zaległości szkolne i udzielał się w pracy drużyny i hufca.W 1938 roku kierował dziesięcioosobową polską delegacją, która wzięła udział w Międzynarodowej Konferencji Wilczęcej w Gilwell Park w Wielkiej Brytanii. Na spotkanie to wydano książkę "Zuchy - The Polish Wolf Cubs"... Po studiach został powołany do służby wojskowej, jednak zachorował ciężko na zapalenie płuc i z powodu niezdolności do służby został zwolniony. Podjął leczenie, jednak choroba nękała go później przez całe życie. W 1930 roku poślubił Janinę Sokołowską - koleżankę ze studiów, instruktorkę Głównej Kwatery Harcerek, która została profesorem historii na Uniwersytecie Łódzkim. Dwa lata później urodziła mu się córeczka - Ewa. Od listopada 1939 do wybuchu powstania warszawskiego redagował "Biuletyn Informacyjny". Od 1941 roku był szefem Biura Informacji i Propagandy Okręgu Stołecznego AK. Kierował małym sabotażem. Był komendantem organizacji "Wawer". Po wojnie włączył się aktywnie do odbudowy Związku...

W powojennie odradzającym się ruchu zuchowym Aleksander Kamiński nie odegrał większej roli, gdyż rozpoczął karierę naukową na Uniwersytecie Łódzkim w szkole naukowej prof. Heleny Radlińskiej. W 1947 otrzymał tytuł doktora filozofii na podstawie rozprawy "Metoda harcerska w wychowaniu i nauczaniu szkolnym". Od kwietnia 1962 kierował Katedrą Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Łódzkim... Aleksander Kamiński został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta, Krzyżem Walecznych. Zmarł 15 marca 1978 roku. Został pochowany na warszawskich Powązkach w kwaterze Szarych Szeregów. Od maja 1945 do 1950 asystent przy katedrach pedagogiki społecznej i pedagogiki ogólnej Uniwersytetu Łódzkiego. W 1947 uzyskał stopień doktora filozofii po obronie rozprawy "Metoda harcerska w wychowaniu i nauczaniu szkolnym". W 1959 habilitował się na podstawie pracy "Prehistoria polskich związków młodzieży". Od kwietnia 1962 kierował Katedrą Pedagogiki Społecznej. W marcu 1969 nadano mu tytuł profesora nadzwyczajnego. Czynny w Związku Nauczycielstwa Polskiego i w Polskim Związku Higieny Psychicznej, członek Komitetu Nauk Pedagogicznych i Psychologicznych PAN. Aleksander Kamiński opublikował szereg artykułów w czasopismach naukowych oraz samodzielnych książek o tematyce szeroko pojętej pedagogiki społecznej (patrz bibliografia).Jedną z najważniejszych jest pozycja pt. "Funkcje pedagogiki społecznej". Książka wprowadza w podstawowy zasób wiedzy z zakresu pedagogiki społecznej. Skierowana jest do osób studiujących pedagogikę i nauki społeczne oraz wszystkich interesujących się problematyką społeczno-wychowawczą, szczególnie w dziedzinie spraw socjalnych i kulturalno-oświatowych.

Ideologia pedagogiczna Aleksandra Kamińskiego

Słowo wychowanie Aleksander Kamiński traktował jako udzielanie pomocy skłaniającej do samowychowania. Zwracał także szczególną uwagę na tak ważne elementy wychowania jak przykład osobisty, czy małe grupy rówieśnicze skłaniające do wzajemnego wychowania i dawania dobrego przykładu. Pisząc liczne prace w kilku z nich zawarł również wyznawaną przez siebie filozofię wychowania. Do tych prac należy m. in. "Nauczanie i wychowanie metodą harcerską" (1948), oraz tak zwana trylogia zuchowa, do której należą "Antek cwaniak" (1932), "Księga wodza zuchów"(1933) i "Krąg Rady"(1935). W pracach tych wyraził głównie poglądy na temat właściwej pracy harcerstwa i zastępów zuchowych opierając się na własnym doświadczeniu w pracy z dziećmi i młodzieżą. Wskazał na wielce istotną kwestię mianowicie na to, że bardzo ważne jest dla młodego człowieka krąg prawdziwych przyjaciół "by mógł się bawić w gronie rówieśników, by uczyć się odwagi". Odwaga, bowiem dla Kamińskiego, była czymś bardzo istotnym. Dlatego jedno z najważniejszych punktów prawa zuchowego brzmiało: "Zuch jest dzielny". Wypracował także nową metodę pracy w harcerstwie. Kamiński uważał, że metoda harcerska to "planowe postępowanie nauczyciela mającego za rolę przeżycia harcerskie, który przez podział klasy na gromadki, stosowanie w nauczaniu zabaw i sprawności oraz wytworzenie w klasie atmosfery życzliwości, pogody, przedsiębiorczości i samowychowania dąży do uaktywnienia sił duchowych młodzieży, co w konsekwencji prowadzi do ujawnienia i rozwijania walorów moralnych i społecznych oraz uzdolnień umysłowych, technicznych, artystycznych". W konsekwencji starał się realizować swoje założenia i ściśle trzymać się własnych poglądów wychowawczych. A. Kamiński wskazał również na duże możliwości samorządów młodzieżowych, które mogą stać się istotną drogą pozwalającą na kształcenie w młodych umysłach właściwych postaw, głównie autodyscypliny gdyż "w warunkach autonomii jednostka i grupa społeczna mogą rozwijać się najpełniej i najkorzystniej dla siebie i dla społeczeństwa. "Swoją pracą jak również innymi publikacjami A. Kamiński dawał szereg właściwych wzorców wychowawczych, które mogą być dla nas wskazówką w naszej pracy pedagogicznej. Zwrócił przede wszystkim uwagę na to jak duże znaczeni ma dobra atmosfera wychowawcza, zaufanie do własnych wychowanków ich możliwości i umiejętności, a przymus winien być połączony ze swobodą by wyeliminować zbędne sytuacje stresowe. Stwarzać pogodny nastrój, kłaść nacisk na samowychowanie, wychowanie moralne i religijne, a takie warniki wychowawcze dadzą dobre podłoże do właściwego rozwoju i wzrostu młodego pokolenia.

Ryszard Wroczyński 1909-1987 pedagog ,historyk mysli pedagogicznej, profesor zwyczajny uniwersytetu warszawskiego urodził się 29 marca 1909 r w białymstoku. w latach 1928 -1933 odbył studia na uniwersytecie jagiellońskim z zakresu filologoo polskiej oraz pedagogiki. po studiach pracował jako nauczyciel szkół średnich w rodzinnym białymstoku, a nastepnie w brześciu nad bógiem. Ponadto pełnił funkcje okręgowego instruktora oswiaty poza szkolnej. Od 1936 należał do zwiazku nauczycielstwa polskiego.
Jeżeli przyjąc,iż pedagog społeczny zajmuje się badaniem i usprawnianiem relacji zachodzących między środowiskiem społecznym a przebiegiem procesow edukacyjnych i rozwojem człowieka, to tego typu zadania znalazły sie juz we wczesnych pracach oswiatowych profesora wroczynskiego. Buła to działalośc skupiona na zagadnieniach poza szkolnej edukacji młodzieży. w tym zakresie współpracował z instytutem oświaty dorosłych w warszawie oraz ze studium pracy społeczno -oswiatowej wolnej wszechnicy polskiej. zajmował sie kształeceniem młodych robotnikow i rzemieślników.
kolejny zasadniczy etap naukowo społecznej działalnosci ryszarda wroczynskiego otwierał rok 1947. profesor był juz po doktoracie uzyskanym jeszcze w 1938 roku na Uniwersytecie jaiellońskim. miał tez za sobą konspiracje lat wojny i okupacji ,kiedy to udzielał się ,i to na wysokich szczeblach organizacyjnych, w strukturach tajnego nauczania na terenie białostocczyzny.

Pedagog i historyk pedagogiki. Od 1955 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, 1955-1958 i 1962-1966 dziekan Wydziału Pedagogicznego tej uczelni. 1971-1975 dyrektor Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Warszawskiego. 1959-1987 redaktor naczelny Przeglądu Historyczno-Oświatowego, 1973-1977 redaktor Studiów Pedagogicznych.
Zajmował się głównie problematyką z zakresu pedagogiki społecznej, teorii kształcenia ustawicznego, historii myśli pedagogicznej i historii wychowania fizycznego.

W 1968 uczestnik wydarzeń marcowych, członek straży strajkowej w Gmachu Głównym PWr, za bojkot zajęć skreślony z listy studentów (z całym rokiem Wydz. Elektroniki, decyzję po tygodniu anulowano). Od 1972 pracownik naukowy PWr.
Od IX 1980 w „S”; członek Komisji Oddziałowej w Instytucie Telekomunikacji i Akustyki PWr. Po 13 XII 1981 uczestnik strajku w budynku D-1 PWr, nast. współpracownik RKS. W 1982 członek grupy radiowców (Jan Pawłowski, Jacenty Lipiński, Leszek Kiejno), emitujących z urządzenia krótkofalarskiego „Apel do narodów świata” Kornela Morawieckiego; po założeniu Solidarności Walczącej, do której przeszli jego współpracownicy, nadal związany z RKS. 1982-1985 montował (wraz z Ryszardem Wojtasikiem) nadajniki radiowe i przestrajał odbiorniki do nasłuchu SB. 1982-1989 uczestnik Ruchu Światło-Życie.

Od IV 1989 członek KZ „S” na PWr, 1990-1998 członek Prezydium, od 1998 przew. KZ, 1989-1991 delegat do Komisji Porozumiewawczej Nauki, 1991-1995 Sekcji Krajowej Nauki. Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (2008), medalem Zawsze Solidarni i Medalem „S” Politechniki Wrocławskiej.

Praca naukowo -dydaktyczna Profesora Ryszarda Wroczyńskiego trwała ponad pół wieku. Była bogata w zadania ,które rozwiązał i bogata w wartości które pomnozył . Centralne miejsce w tych działaniach zajmowała Katedra Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego w 1957r. Chronologicznie rzecz biorąc , stało się to niemal pośrodku całej długiej drogi naukowej profesora . Dziś data ta jest niczym słup milowy. Wyznacza jeden z najważniejszych faktów w uniwersyteckiej biografii ryszarda wroczyńskiego, poczatkuje rowniez nowy etap w rozwoju pedagogiki społecznej w polsce.

Stefan Szuman
To wybitny polski pedagog , psycholog i lekarz , o duszy artysty . Stefan Szuman urodził się 2 stycznia 1889r. w Toruniu , jako syn Eugenii i Leona Szumanów . Jako uczeń pruskiego gimnazjum w Toruniu nie lubił panującej w nim atmosfery , chodź język niemiecki , w którym odbywała się nauka znał dobrze . Bardzo dobre oceny uzyskiwał tylko z rysunków , śpiewu , przyrody oraz języka francuskiego , z resztą przedmiotów natomiast z trudem wyciągał na oceny pozytywne . Rozpoczął studia w Monachium , które ukończył w 1913r. i w czasie praktyki naukowej napisał prace doktorską , która obronił 1914r. Po wybuchu pierwszej wojny światowej Szuman został wcielony do niemieckiej armii . Wiosną 1919r. udało mu się przedostać z Torunia do powstańców Wielkopolskich . W powstaniu walczył jako kapitan , a następnie major. Za zasługi otrzymał Krzyż Walecznych w listopadzie 1920r. Szuman pasjonował się studiami psychologicznymi , które podjął na Uniwersytecie Poznańskim . Początkowo były to studia w zakresie estetyki i filozofii oraz studia plastyczne , z czasem jednak zajął się wyłącznie studiami psychologicznymi . Czteroletni okres studiów to czas intensywnej i bogatej działalności . Szuman w tym czasie nie tylko pracował zarobkowo i zajmował się studiami psychologii i badaniami psychologicznymi , lecz także pasjonował się twórczością graficzną i tkactwem , jak również teatrem i muzyką . Studia psychologiczne zakończył obroną rozprawy doktorskiej , która następnie ukazała się drukiem pt: „Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka.” Opiera się ona na własnych badaniach autora . Drogę do pełnej niezależności naukowej utorowała mu praca : „Badania nad rozwojem spostrzegania i reprodukowania prostych kształtów przez dziecko” .

Bogdan Suchodolski należał do najwybitniejszych polskich humanistów. Był historykiem i teoretykiem kultury filozoficznej, historykiem kultury pedagogicznej i teoretykiem wychowania. Profesor Bogdan Suchodolski przez całe życie był twórczo obecny w życiu naszego społeczeństwa i jego wychowania. Uważał, że konieczne jest określenie nowych zadań edukacji, która miała by przygotować ludzi do kierowania racjonalnym rozwojem cywilizacji.

Urodził się 27 grudnia 1903r w Sosnowcu, gdzie spędził swoje dzieciństwo. Był synem Kazimierza i Heleny, którzy zadbali o jego kształcenie, jak i dobre wychowanie . W czasie międzywojennym Bogdan rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie kontynuował naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Mając 23 lata obronił pracę doktorską. Dalszą edukację podjął na Uniwersytecie Berlińskim, po czym znalazł się w Raperswilu i w Paryżu. Efektem wyżej wymienionych studiów stały się m.in. dwie prace wydane po powrocie do kraju: „ Reforma Szkolnictwa średniego w Niemczech ” i „ Przebudowa podstaw nauk humanistycznych ”.

W 1938 r. jako profesor nadzwyczajny został powołany na Katedrę pedagogiki w Uniwersytecie Lwowski. Jednak po roku jego pracy, wybuch II wojny światowej pozbawił go katedry. Jednakże okres okupacji hitlerowskiej nie sprawił zerwania Suchodolskiego z pracą naukową. Gdy przebywał w Warszawie wydał w podziemiu książkę „ Skąd i dokąd idziemy? Przewodnik po zagadnieniu kultury współczesnej ”. Poglądy B.Suchodolskiego przechodziły ewolucję, iż przed wojną był krytykiem pozytywizmu zwracający uwagę na niebezpieczeństwa związane z mentalnością technologiczną i jednostronnym kultem nauki, po II wojnie światowej ( jakkolwiek sygnalizował wątpliwości, czy światopogląd naukowy może być wystarczającym dla optymalnego rozwoju duchowego człowieka) zrewidował swój stosunek do kategorii postępu i zbliżył się do materializmu historycznego.

Po wyzwoleniu kraju nie mógł wrócić do Lwowa i w 1945 r. objął stanowisko dyrektora Miejskiego Gimnazjum i Liceum w Warszawie. Miał dużo zaproszeń m.in. do katedry Pedagogiki w Krakowie, Toruniu, Wrocławiu to wybrał Uniwersytet Warszawski, gdzie w 1946 r. objął katedrę pedagogiki. Tam wybrał dla siebie odpowiedni zespół kadr, któremu jako dyrektor podsuwał inicjatywy i podejmował z nim wiele prac badawczych.

Łukasz Kurdybacha- urodzony 22.X.1907r. w Laszkach, zmarł 22.XII.1972r. w Warszawie. Był historykiem oświaty; profesorem na Uniwersytecie Warszawskim i PAN; w 1953r. Utworzył w PAN pracownię dziejów; zajmował się historią idei pedagogicznej, oświaty i kultury; główne jego prace to:

„Dzieje oświaty kościelnej do końca XVIII w”(1949)
„Walka o świeckość oświaty w XVII i XVIII w”(1950)
„Działalność Jana Amosa Komeńskiego w Polsce”(1957)
„Działalność pedagogiczna Stanisława Konarskiego”(1957)
„Historia wychowania” (tom 1 i 2 1965-67, redaktor i współautor)
„Wpływ rewolucji październikowej i szkoły radzieckiej na polską myśl oświatową 1918-1939”(1967)
„Pisma wybrane” (tom 1-3 1967)

Bibliografia:

Szkolnictwo w procesie przebudowy : geneza i kierunki reform oświatowych 1945-1995 / Czesław Kupisiewicz. - Wyd. 3, popr. . - Warszawa : "Żak", [1995].

Polityka oświatowa państwa polskiego w latach 1944-1956 / Ludwik Szuba. - Lublin : TNKUL, cop. 2002.

Dzieje i przyszłość polskiego ruchu ludowego. T. 2, Polska Ludowa (1944/45-1989) / red. nauk. Waldemar Paruch, Stefan Józef Pastuszka, Romuald Turkowski ; Zarząd Główny i Oddział Lubelski Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego, Zakład Historii Ruchu Ludowego, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. - Warszawa : Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, cop. 2002.

Wielkia Encyklopedia PWN