Gospodarka krajów socjalistycznych po II wojnie światowej. Cechy systemowe
Zdobycie przez ZSRR kontroli nad krajami Europy Wschodniej nad sferą polityki nie mogło pozostać bez wpływu również i na gospodarkę. Przed II wojną światową państwa regionu należały do grupy rolniczych lub rolniczo-przemysłowych krajów kapitalistycznych. Ten rozziew między polityką a gospodarką trzeba było szybko zlikwidować. Nie należy bowiem zapominać o tym, że gospodarka jest używana jako instrument przez polityków, instrument bardzo skutczny w rękach tych, którzy wiedzą, jak go użyć.
W latach 1944-47 znacjonalizowano przemysł, przeprowadzono reformę rolną. Wprowadzono centralne planowanie. Od początku lat pięćdziesiątych, gdy nowa władza zdążyła okrzepnąć, rozpoczęto proces kolektywizacji rolnictwa. Nie udało się jej jednak przeprowadzić w Polsce. Realizując zamierzenia gospodarcze nie wahano się, w razie potrzeby, używać przymusu. Skala jego stosowania była jednak znacznie mniejsza niż w ZSRR. Zasadą było, że gospodarkę rozwijano według modelu radzieckiego inwestując przede wszystkim w przemysł ciężki. Na drugi plan schodziły te działy wytwórczości, które produkowały środki przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji. Rozwój przemysłu możliwy był dzięki znacznym rezerwom siły roboczej, które znajdowały się na wsi. Postępował w związku z tym proces urbanizacji. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych gospodarki krajów socjalistycznych napotykać zaczęły na bariery rozwoju gospodarczego wynikające, podobnie jak miało to miejsce w ZSRR, z wyczerpywania się możliwych do relatywnie taniego pozyskania źródeł siły roboczej i surowców. Próbowano wyeliminować tę barierę przez zwiększenie stopnia efektywności wykorzystania zasobów, jak dotąd bardzo niskiego. Zwiększenie zaangażowania pracowników w działania na rzecz zreformowania gospodarki starano się osiągnąć poprzez wprowadzenie elementów samorządu robotniczego. Szybko jednak odstąpiono od reform. Spowodowało to znaczne obniżenie tempa rozwoju gospodarczego, które z kolei wymusiło w połowie lat sześćdziesiątych powrót do reform. W Polsce bodźcem do ich podjęcia w ograniczonym zakresie były wydarzenia z 1970 r. Najdalej w reformowaniu gospodarki poszły : Czechosłowacja (gdzie zostały one jednak zatrzymane po wydarzeniach z 1968 r.) i Węgry, gdzie program zwany Nowym Mechanizmem Ekonomicznym polegający na dopuszczeniu w ograniczonym zakresie działania mechanizmów rynkowych w gospodarce przy zachowaniu jednak nad nią całościowej kontroli państwa. Te połowiczne nawet reformy spowodowały znaczny wzrost tempa rozwoju gospodarczego i poziomu życia ludności. Pokazuje to wyraźnie znaczną nieefektywność komunistycznego systemu gospodarowania.
Rozwój gospodarczy w państwach socjalistycznych w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych oparty był przede wszystkim na pożyczkach z krajów zachodnich, które starały się w ten sposób wpływać na politykę tych państw. Rządy państw bloku wschodniego zakładały, że uda im się zainwestować środki pochodzące z kredytów w przedsięwzięcia na tyle dochodowe, że możliwa będzie stopniowa spłata kredytów z dochodów z produkcji. Nadzieje te nie sprawdziły się jednak. Dług powiększał się coraz bardziej osiągając w przypadku Polski 23,3 mld$(1980) i 40mld $(1990). Tego niekorzystnego trendu nie udało się już powstrzymać.
Nieco inaczej przebiegał gospodarczy rozwój Jugosławii. Tam szerzej postawiono na samorząd robotniczy, stymulowano rozwój spółdzielczości, dopuszczono w szerszym stopniu istnienie własności prywatnej, otwarto się na wymianę gospodarczą z Zachodem. Stopniowo jednak gospodarkę jugosłowiańską zaczęły trapić te same problemy co gospodarki innych państw socjalistycznych. Doprowadziło to do głębokiej gospodarczej zapaści, a w konsekwencji do rozpadu państwa i wojny domowej.
Wymiana handlowa wewnątrz państw socjalistycznych koncentrowała się głównie na wymianie między ZSRR a innym członkiem bloku. Do wymiany między państwami -satelitami Moskwa miała stosunek podejrzliwy. W celu intensyfikacji wymiany między krajami socjalistycznymi powołano do życia w roku 1949 Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Wymiana ze Związkiem Radzieckim była przede wszystkim formą gospodarczej eksploatacji przez to państwo krajów zależnych. Wprowadzono sztuczną walutę, w której dokonywano transakcji - tzw. rubel transferowy, którego kurs ustalono w sposób jaskrawie preferujący ZSRR. Daleko posunięta niedobrowolność i nieekwiwalentność wymiany gospodarczej wewnątrz bloku, szczególnie w kontaktach z ZSRR, powodowała, że RWPG nie stało się nigdy odpowiednikiem Wspólnot Europejskich.
Warto wspomnieć kilka słów o przemianach gospodarczych, które zaszły w interesującym nas okresie w pozaeuropejskich krajach socjalistycznych (innych niż ZSRR). Na szczególną uwagę zasługują tu Chiny. Początkowo po wprowadzeniu na terytorium Chin kontynentalnych socjalizmu (1949) rozwijały one gospodarkę według wzorów radzieckich. Jednakże sytuacja w Chinach była inna niż w krajach europejskich. Zachodziła potrzeba przystosowania ideologii marksistowskiej do realiów Trzeciego Świata, innych stosunków ludnościowych. Próbą owej adaptacji był tzw. wielki skok, program realizowany w latach 1958-62. W celu podniesienia poziomu produkcji przemysłowej i rolnej postanowiono stworzyć komuny, których mieszkańcy obok pracy na roli zajmowaliby się również produkcją przemysłową. Plan ten jednak zakończył się niepowodzeniem, a w trakcie jego realizacji kilkadziesiąt milionów ludzi zmarło z głodu. Kolejnym pomysłem na rozwój gospodarczy i upowszechnienie ideologii socjalistycznej była tzw. rewolucja kulturalna (1965-69). Również i ona nie przyniosła planowanych rezultatów. Pewna poprawa zarysowała się dopiero w latach siedemdziesiątych (reformy premiera Zhou Enlai). Zostały one przyspieszone po roku 1976 (śmierć Mao Dzedonga), a w szczególności po 1980 (zakończenie walk o schedę po nim). Dopuszczano coraz szerzej udział wolnego rynku w gospodarce dbając jednak o zachowanie monopolu partii komunistycznej w sferze polityki. Obecnie Chiny to jeden z najprężniej rozwijających się krajów świata, wyrastający na pierwszą potęgę gospodarczą świata. Bardzo krwawy przebieg miał proces wprowadzania socjalizmu przez Czerwonych Khmerów Kambodży. W latach 1975-79 (okres realizowania planu) śmierć poniosło 30% mieszkańców tego kraju. Obecnie dramatyczna sytuacja gospodarcza panuje w dwóch krajach, które jako jedyne pozostały socjalistyczne (Kuba, KRLD). Wydaje się, że dni systemu gospodarki socjalistycznej są w tych państwach policzone.