Samokontrola emocjonalna
Samokontrola emocjonalna to względnie stała cecha osobowości, która decyduje o częstości i natężeniu takich przeżyć emocjonalnych, myśli i zachowań z nimi związanych, które są zgodne ze standardami społecznymi lub standardami aprobowanymi przez podmiot.
Mirosław Kofta zauważył, iż pojęcie samokontroli wykorzystywane jest w trzech znaczeniach: jako cecha osobowości, czynności (lub reakcje) oraz mechanizmy (lub procesy).
Czynności (lub reakcje) samokontroli to przejawiane przez człowieka zachowania zgodne ze wspomnianymi standardami. Zaś procesy (lub mechanizmy) samokontroli to reakcje inicjowane przez człowieka, za pomocą których osiąga on zbieżność między własnymi zachowaniami emocjonalnymi, myślami i odczuciami afektywnymi a akceptowanymi standardami - wewnętrznymi lub zewnętrznymi.
Procesy i czynności samokontroli emocjonalnej.
Samokontrola wiąże się z:
- unikaniem lub poszukiwaniem sytuacji i zdarzeń, o których podmiot wie, że wiążą się z występowaniem u niego emocji różnego rodzaju,
- odpowiednimi operacjami o charakterze poznawczym, które selekcjonują i modyfikują napływające informacje lub są związane z ich odpowiednią interpretacją (mają charakter intrapsychiczny)
- ujawnianiem emocji, ich ekspresji.
Procesy samokontroli dokonują się więc odpowiednio na poziomach: recepcji informacji, procesów intrapsychicznych oraz ekspresji emocji i związanych z nimi działań. Procesy te mogą dokonywać się na jednym, dwóch lub wszystkich poziomach.
Recepcja informacji
Najprostszym sposobem na nie pojawienie się niepożądanych emocji jest unikanie sytuacji, w których stany takie mogą się pojawić, np.: nie idziemy na przyjęcie, gdzie - jak wiemy - będzie nielubiana przez nas osoba. Unikanie takich sytuacji może przybrać także formę skrajną, np. Nico Frajda zanalizował przypadki ludzi, którzy utrzymują swój dom w idealnej, obsesyjnej czystości po to tylko, aby zminimalizować możliwość kontaktu z pająkami, których widok wzbudza w nich strach. Podobnie jest w przypadku tematów związanych z wojną w rodzinach, których członkowie przeżyli obozy koncentracyjne. Natomiast sposobem na doświadczanie emocji pożądanych jest dążenie do sytuacji sprzyjających ich występowaniu, np. idziemy na przyjęcie, gdzie przeczuwamy, że spędzimy mile czas.
Procesy oparte na poszukiwaniu pewnych stanów emocjonalnych wiążą się z nastawieniem na osiąganie przyjemności. Jednak nie zawsze tak jest - czasem ludzie poszukują emocji negatywnych, np. pójście do kina w celu obejrzenia horroru, który powoduje wzbudzenie w sobie uczucia strachu, lub też drażnienie dokuczającego zęba, które wzbudza ból. M. Schaller w 1993r. podał dziesięć różnych potencjalnych powodów takich zachowań:
przeżycie i ekspresja negatywnych uczuć może pełnić funkcję katharsis, czyli oczyszczenia, uwalniając człowieka od negatywnego napięcia;
człowiek może dążyć do przyjemnego stanu ulgi, wynikającego z nagłego ustąpienia źródeł emocji negatywnej;
obserwacje tragedii innych ludzi dostarczają przyjemnego poczucia, że nasza osobista sytuacja jest względnie dobra;
ludzie „zaszczepiają się” na wypadek konieczności poradzenia sobie w przyszłości z jeszcze silniejszymi i niekontrolowanymi emocjami negatywnymi;
ludzie czasem pragną zerwać ze światem pozytywnych iluzji, w którym żyją, i doświadczyć negatywnych emocji charakterystycznych dla świata realnego;
wzbudzenie w sobie od czasu do czasu emocji negatywnych może powodować, że w innych sytuacjach będziemy jeszcze lepiej niż dotychczas oceniać obiekty pozytywne;
wiara w istnienie równowagi radości i nieszczęść, powoduje, że ludzie wierzą również w to, że poprzez przeżycie emocji negatywnych zwiększy się prawdopodobieństwo na późniejsze przeżywanie emocji pozytywnych;
norma kulturowa mówi, że ludzie czasem powinni czuć się źle, gdyż przeżywanie wyłącznie szczęścia jest fałszywe;
poszukiwanie i doświadczanie negatywnych emocji może być ucieczką od samoświadomości;
wzbudzenie w sobie emocji negatywnych zwiększa doświadczenie realności, poczucia prawdziwego życia.
Człowiek za pomocą dostępnych technik może także odpowiednio ukierunkowywać swój aparat poznawczy, tzn. kontrolować i selekcjonować docierające do niego informacje. Z tego też względu palacze czytają artykuły o wpływie nikotyny na raka płuc rzadziej niż niepalący, ponieważ mogłoby to wzbudzić w nich strach o własne zdrowie, a ludzie znajdujący się w sytuacji zagrożenia zaczynają żartować, ponieważ pozwala im to nie koncentrować się na napływających negatywnych informacjach. Również poprzez generowanie przez podmiot myśli, fantazji oraz wspomnień człowiek odcina się od zewnętrznego środowiska informacyjnego, będącego źródłem emocji, których nie chce doświadczać.
Nico Fridja zalicza także do takich procesów silne skoncentrowanie się na problemie będącym źródłem aktualnie występujących lub tylko przewidywanych negatywnych konsekwencji. Wpływa to na szansę rozwiązania problemu, ale tym samym pozwala na odcięcie się od myśli związanych z zagrożeniem.
Procesy intrapsychiczne
Człowiek dokonuje również operacji na informacjach, które już do niego dotarły. Procesy intrapsychiczne to takie interpretowanie informacji, które ma na celu zmianę znaczenia sytuacji zewnętrznej. Dzięki temu ludzie odbierają tę sytuację jako bardziej sprzyjającą, mniej szkodliwą lub po prostu bardziej akceptowaną niż wcześniej. Można to osiągnąć poprzez spojrzenie na problem z zupełnie innej strony, zaakceptowanie pewnych kwestii przy jednoczesnym zbagatelizowaniu innych lub przyjęcie nowych, całkowicie nierealistycznych zasad i założeń.
Właśnie to przyjęcie nowych, całkowicie nierealistycznych zasad i założeń ma swoje odwzorowanie w praktyce klinicznej, gdzie często występuje mechanizm izolacji. Ma on miejsce wówczas, gdy człowiek ma świadomość istniejącego zagrożenia, ale osłabione zostaje jego poczucie osobistego zaangażowania w samą sytuację. Dokonywane przez niego reinterpretacje powodują, że stawia się z boku wydarzeń, jak gdyby nie był ich uczestnikiem. Uważa on przez to, że jego samego sytuacja ta dotyczy w niewielkim stopniu.
Przykładem takiej sytuacji mogą być odczucia osób poddawanych torturom, które badał w 1986r. Frijda. Opisał on fakt, że jeśli długość i intensywność odczuwanych przez torturowanego cierpień przekracza pewien poziom, to człowiek taki ma poczucie, że to nie on jest dręczony. Ma wtedy poczucie, że jest kimś z zewnątrz, kto tylko obserwuje całą procedurę. Nie odczuwa dzięki temu żadnego lęku, ani bólu, choć mają pełną świadomość tego, co się dzieje.
Współczesna psychologia i fizjologia nie są w stanie wyjaśnić, w jaki sposób dochodzi do aż tak skrajnego zablokowania odczuć strachu i bólu.
Procesy samokontroli mogą być efektywne, jak np. procesy u skoczków spadochronowych, nad którymi badania prowadzili S. Epstein i W. Fenz. Dowiedli oni, że lęk u początkujących skoczków wzrastał w dniu skoków, a swoje maksimum osiągnął na pokładzie samolotu. Natomiast doświadczeni skoczkowie lęk odczuwali wcześniej, a potem zmniejszała się jego siła. Różnica ta wynika z różnych technik samokontroli. Polegają one na: unikaniu sygnałów lękotwórczych w postaci uporczywych myśli i własnych zachowań, emitowaniu reakcji dystrakcyjnych oraz podkreślaniu pozytywnej motywacji do skoku i koncentracji na tym zdarzeniu.
Skuteczność innych procesów może być jednak krótkoterminowa, a nawet może przynieść szkodę. Zależy to od cech sytuacji oraz sposobu dokonywania reinterpretacji. Korzyści przewyższają straty tam, gdzie sytuacja zewnętrzna jest zła i niekontrolowana lub gdy reinterpretacje obronne dotyczą wyłącznie pojedynczych faktów .
Reinterpretacje nie muszą mieć charakteru wyłącznie obronnego. Wiele zdarzeń ludzie postrzegają jako wyzwania. Człowiek widzi siebie jako aktora zdarzeń, nie jako ofiarę. Taka zmiana odbioru sytuacji i własnej w niej roli nazywana jest reinterpretacja konstruktywna.
Ekspresja emocji i sterowanie zachowaniem.
Samokontrola polega na takim sterowaniu własnymi reakcjami, aby ich przebieg był zgodny z osobistymi standardami człowieka lub też z akceptowanymi przez niego standardami społecznymi.
W społeczeństwie obowiązują pewne zasady, które określają, jakie emocje powinny być prezentowane lub maskowane w poszczególnych sytuacjach. Są to tzw. reguły okazywania. Człowiek uczy się np. kiedy należy wyrażać smutek. Pozwala to zachowywać się właśnie zgodnie z owymi standardami społecznymi. Z biegiem czasu okazywanie lub ukrywanie poszczególnych emocji ulega automatyzacji.
Procesy samokontroli mogą polegać na niedopuszczeniu do wyrażania przeżywanych emocji, ale także na blokowaniu przeżywania pewnych emocji, np. dzieci w warunkach pokusy analizują negatywne konsekwencje ulegnięcia pokusie oraz jakich nagród mogą się spodziewać, jeśli się jej oprą.
Istnieją także emocje regulujące - strach oraz poczucie winy i wstydu, których doświadczenie może skłonić człowieka do zachowania zgodnego ze społecznymi normami. Normy społeczne i osobiste stają się więc regulatorami zachowań.
Aspekty rozwojowe samokontroli emocji
Reguł okazywania człowiek uczy się już będąc dzieckiem. Carolyn Saarni w 1984r. przeprowadziła eksperyment na temat zdolności dzieci do nieujawniania doświadczanych uczuć. Badanie składało się z dwóch faz, a jego uczestnikami byli uczniowie pierwszej, trzeciej i piątej klasy szkoły podstawowej (a więc sześciu-, ośmio- i dziesięciolatki). Dzieci badane były pojedynczo. W pierwszym etapie eksperymentu poproszono je o wypełnienie testów, diagnozujących umiejętności typowo szkolne, obiecując im za to nagrodę. Dzieciom wręczano pudełko, w którym znajdowały się atrakcyjne przedmioty: słodycze, sok owocowy i 50 centów. Mówiono im także, że nazajutrz lub za dwa dni wezmą udział w drugiej części eksperymentu, która będzie polegać również na rozwiązywaniu przez nich zadań i otrzymaniu nagrody. W planowanym terminie dzieci ponownie wypełniały wręczane im testy, a następnie otrzymywały pudełko z nagrodą. Tym razem znajdowały w nim zabawkę przeznaczoną dla niemowląt, co było dla nich zupełnym zaskoczeniem. Przez cały czas badania filmowano zachowanie dzieci. Dzięki temu było możliwe późniejsze porównanie mimiki, pantomimiki oraz ekspresji werbalnej, które dziecko ujawniało podczas otrzymywania pierwszego, pożądanego prezentu oraz drugiego - przynoszącego rozczarowanie. Im mniejsze były różnice w obu reakcjach, w tym większym stopniu można było mówić o stosowaniu przez dziecko reguł okazywania. Okazało się, że w zakresie tej umiejętności występują duże różnice między sześciu- i dziesięciolatkami, ale już u tych pierwszych widać było pewne próby maskowania na twarzy uczucia zawodu. Dzieci próbowały się wówczas grzecznie uśmiechać i dziękowały za otrzymany prezent.
Można więc sądzić, że początków samokontroli emocjonalnej trzeba poszukiwać wcześniej niż u badanych sześciolatków.
W rozwoju samokontroli emocji ogromną rolę odgrywa środowisko społeczne, w którym wychowuje się dziecko. W większości kultur dopiero od sześciolatków wymaga się okazywanych emocji i zachowań zgodnych ze standardami kulturowymi. Młodsze dzieci mają społeczne przyzwolenie, aby w mniejszym lub większym stopniu zachowywać się spontanicznie. Jedynie złość jest szczególnie niemile widziana u małych dziewczynek.
Janet Laudman zwraca uwagę na socjalizacyjny paradoks związany z płcią - od kobiet wymaga się, aby były emocjonalne, gdyż to cecha kobieca, ale z drugiej strony gani się je za to.