Dr hab. Aleksandra Tokarz
PSYCHOLOGIA EMOCJI I
MOTYWACJI. WYKŁAD

Ważniejsze prawidłowości dotyczące

procesu emocjonalnego: neuronalne

podstawy emocji, emocja jako poznanie

wartości, emocje a mechanizmy obronne

Kontekst NEURO----

KONCEPCJE SZCZEGÓŁOWE



Wzorce psychofizjologiczne



Zmienne psychofizjologiczne



Eksperymenty nad funkcjami różnych struktur

KONCEPCJE CAŁOŚCIOWE



„Integracyjna działalność mózgu”



Koncepcje i wizje współczesne (post
modernistyczne?)

Całościowa interpretacja
procesów emocjonalnych

Wg przedstawiciela
„neuroscience” Antonio
Damasio

Ważniejsze prace Antonio
Damasio:



Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i
ludzki mózg, 1994/1999



Tajemnica świadomości. Ciało i
emocje współtworzą świadomość,
1999/2000



Looking for Spinoza

Deklaracja metodologiczna
A Damasio

„Nasza rozmowa nie będzie tylko nudną lekturą,

choć nie będziemy prowadzili gwałtownych

sporów ani próbowali powiedzieć zbyt wiele.

Mowa będzie o faktach uznanych, o faktach

wątpliwych oraz hipotezach - nawet tych, które

jeszcze tkwią tylko w sferze domysłów. Będę się

powoływał na prace, które są w toku (…) które

przeprowadzono jakiś czas temu, jak i na prace,

które będą zapewne prowadzone długo po

zakończeniu naszej rozmowy. Rozumie się (…)

będziemy czasami posuwali się na skróty i

bocznymi drogami” (s.14)

Podstawowe tezy A Damasio

1.Procesy emocjonalne i uczuciowe nie

są balastem dla umysłu i źródłem
zakłóceń racjonalności

2. Są niezbędne dla prawidłowego

funkcjonowania umysłu i osobowości

3. Ich brak jest tak samo destrukcyjny,

jak zaburzenia, które mogą powodować

Casus Fineasa Gage’a

Rekonstrukcja

Obszary uszkodzeń typowych
dla syndromu Gage‘a

Casus Gage’a - wnioski



„Wybiórcze” uszkodzenie kory

przedczołowej, w mózgu Gh.Gage’a

spowodowało upośledzenie jego

zdolności do planowania swej

przyszłości, zachowania zgodnego z

wcześniej przyswojonymi regułami

społecznymi i decydowania o własnych

działaniach tak, by przynosiły mu (…)

korzyśc.”(s.50, s.80)

Tezy Damasio

KWESTIA PIERWSZA

1.

Umysł opiera się na współpracy
aktywnych systemów mózgowych w
ramach różnych struktur neuronowych

2.

Emocje i uczucia są wtopione w te
struktury

3.

Najprostsze i najbardziej złożone funkcje
umysłu są w tym powiązane wielorako

Tezy Damasio [cd]

KWESTIA DRUGA

1.

Istotą i funkcją emocji i uczuć jest percepcja

zmian w strukturze i stanie naszego ciała

2.

ANTYKOGNITYWIZM: budowanie koncepcji

umysłu z pominięciem emocji i uczuć jest

niemożliwe i nietrafne

3.

Emocje przypisane są nie tylko starszym

strukturom podkorowym

4.

Funkcjonowanie nowej kory jest dla emocji i

uczuć równie ważne

Tezy Damasio [cd]

KWESTIA TRZECIA

1.

„UMYSŁ ISTNIEJE WEWNĄTRZ I

DLA CAŁEGO CIAŁA” [s.13]

2.

Mózg i ciało tworzą nierozerwalną

całość [biochemiczne i nerwowe

obwody regulujące], w interakcji ze

środowiskiem

3.

Umysł zależy od tej całości

Argumenty Damasio [cd]

4.

Ciało jest podstawowym przedmiotem

reprezentowanym w umyśle

5.

Ciało jest odniesieniem dla umysłowych

konstrukcji tworzących obraz rzeczywistości

6.

Konstytuuje poczucie naszej obiektywności,

ciągłości, tożsamości

„UMYSŁ JEST NIE TYLKO ZAWARTY W MÓZGU,

ALE „WCIELONY” W PEŁNYM TEGO SŁOWA

ZNACZENIU” [s.141]

Istota i funkcje emocji wg
Damasio

„Emocją nazywam zbiór zmian,

pojawiających się zarówno w ciele,
jak i mózgu, zazwyczaj wywołanych
przez określoną treść umysłową.
Uczucie jest percepcją tych zmian
[s.297]

Marker somatyczny

Sytuacja: czy robić interesy z wrogiem przyjaciela?
„zanim zaczniesz dokonywać […] jakiejkolwiek analizy

zysków i strat i zanim twój umysł zacznie zmierzać ku

rozwiązywaniu problemów, gdy na myśl przychodzą złe

skutki danej decyzji [..] doświadczasz nieprzyjemnego

uczucia w trzewiach. Ponieważ owo odczucie odnosi się

do ciała i sygnalizuje pojawienie się określonego

uczucia, nazwałem to zjawisko markerem

somatycznym […] słowa somatyczny używam tutaj

znowu w najszerszym sensie (odnoszącym się do ciała),

który – gdy mowa o markerze somatycznym - obejmuje

zarówno doznania trzewne i pozatrzewne” [s.200]

Marker somatyczny



Markery tworzą system automatycznego

przewidywania i selekcji



Markery działają jako wyznaczniki wartości

reprezentowanych obiektów



Są „wzmacniaczami” p. poznawczych



Są rodzajem mechanizmu

ukierunkowującego



Są wrodzone, nabyte, pozytywne i

negatywne

Teoretyczne konteksty w
badaniach nad emocjami

1.

Wspólne założenia dotyczące natury
emocji/ procesów nadrzędnych

2.

Odwołanie do znaczącej teorii
nadrzędnej

3.

Metodologia i metodyka

4.

Typowe problemy badawcze

5.

Ograniczenia

Jak oceniać wartość teorii?



Moc wyjaśniająca – wyjaśnienia odpowiadające

warunkom danego paradygmatu

(naturalistycznego lub antynaturalistycznego)



Odpowiednie właściwości formalne (spójność,

niesprzeczność…)



Moc heurystyczna (możliwość generowania

nowych koncepcji, wyjaśnień, badań) –

weryfikowalność



Moc prognostyczna

(por. Tokarz, 1999)

Kontekst psychoanalityczny -
kontrowersje



„dane (…) skłaniają nas do przyznania
racji opiniom głoszącym, iż to, co jest
nowe w teorii Freuda jest nieprawdziwe, a
to, co jest prawdziwe – nie jest nowe”.

(Eysenck, 1965, za: Dobroczyński, 1999,

s.37)

Kontekst psychoanalityczny -
kontrowersje

„Psychoanaliza jest najokropniejszym przykładem bałaganu

i i intelektualnych nonsensów, do jakich doprowadza

nadużywanie abstrakcyjnych pojęć, a poważne,

społeczne i indywidualne szkody, które wyrządza ten

zgubny, mistyczny system, wyraźnie wskazują na

praktyczne niebezpieczeństwa takiego przesądnego

myślenia(…). Główny demon psychoanalizy - wyparcie –

stracił swój ogon, widły i odór siarki, przestraszyć może

już tylko co słabszych mnichów (...) Jest nadzieja, że w

najbliższym czasie psychoanalitycy nauczą się

psychologii na tyle, by się pozbyć swego naczelnego

bóstwa – Nieświadomego umysłu” (Dunlap, 1927, za:

Dobroczyński, 1999, s. 37)

Kontekst psychoanalityczny –
żywotność inspiracji

„Wbrew temu, co twierdzą liczni krytycy Freuda, wiele

twierdzeń psychoanalitycznych można poddać

próbom weryfikacji empirycznej,, czego dowodem

jest, miedzy innymi, ogromna literatura na temat

eksperymentalnej weryfikacji freudowskich

mechanizmów obronnych”

Grzegołowska-Klarkowska, 1986, s.41
Por. program ćwiczeń: fragment tekstu Dollarda i Millera
Oraz schemat powstawania konfliktu wg Dollarda-

Millera, (za: Madsen, 1984)

Geneza kontekstu dynamicznego:
koncepcja Freuda



Biologiczne zdeterminowanie emocji



Złożona, niejasna, raczej psychologiczna

interpretacja „energii psychicznej”



Zasada przyjemności



Przymus powtarzania



Działanie mechanizmów obronnych

jako mechanizmy transformacja emocji w toku życia



Złożona relacja świadomości, podświadomości,

nieświadomości jako struktur „zawierających”

treści emocjonalne

Geneza kontekstu dynamicznego:
koncepcja Freuda



Prymat zasady przyjemności jako naczelnego
regulatora psychiki



Dysocjacja emocji od ich treści jako zjawisko
typowe



Paradoks istnienia emocji wypartych



Mechanizmy obronne (nieświadome, wadliwe
sposoby rozwiązywania problemów) i ich funkcje



Symbolika w ekspresji emocji



„Kultura jako źródło cierpienia”

Mechanizm obronny w ujęciu
Freuda

1.

„(…) zasadniczo wszystkie te mechanizmy maja dwie

wspólne cechy: 1) działają nieświadomie – inaczej ich

właściwy cel byłby zaprzepaszczony; oraz 2) z reguły

negują, zniekształcają lub fałszują dokonywane przez

ego spostrzeżenia zdarzeń wewnętrznych,

zewnętrznych lub jednych i drugich.

2.

Mechanizmy „którymi może posługiwać się ego, gdy

usiłuje zabezpieczyć się przed porażka”

3.

Mechanizmy obronne są nieświadomym ,

nieadekwatnym ale utrwalonym sposobem radzenia

sobie z jakąś sytuacją trudną

Za: Cofer, Appley,1964/1972)

Główny mechanizm obronny:
wyparcie

„ Nie ulega wątpliwości, że ego musi bronić się

przed wybuchem nieopanowanego leku. Jeśli
integralność ego jest zagrożona z zewnątrz, może
ono albo szukać ratunku w ucieczce, albo podjąć
skuteczne działanie ruchowe dla zlikwidowania
niebezpieczeństwa. Jeśli jednak zagrożenie jest z
wewnątrz, obrona ego musi przyjąć inna formę, W
tym przypadku główną bronią jest usunięcie ze
świadomości.”

Cofer, Appley, 1964/1972, s.520

Główny mechanizm obronny:
wyparcie

Freud używał pojęcia wyparcie w 4 znaczeniach:

1.

Psychologiczna funkcja odrzucania i niedopuszczania do

świadomości treści obciążonych negatywnymi emocjami

(lękiem)

2.

Jako umotywowane zapominanie wydarzeń

traumatycznych

3.

Jako synonim ogólnego pojęcia obrony

4.

Zahamowanie zdolności do doświadczania emocji

(skutkiem ich wyparcia)

Za: H. J. Grzegołowska-Klarkowska (1986). Mechanizmy

obronne osobowości. Warszawa: PWN.

Metody badania procesów
emocjonalnych



Psychoanaliza czyli proces
terapeutyczny („uświadomienie”
wypartych emocji)



Analiza treści symbolicznych w
zachowaniu, czynnościach pomyłkowych
i marzeniach sennych



Analiza i interpretacja [hermeneutyka]
zjawisk kultury

Następcy Freuda

Karen Horney
Poczucie bezpieczeństwa jako warunek

prawidłowego rozwoju i lęk podstawowy jako
skutek zaburzeń w rozwoju i osiowy objaw
nerwicy

„Wyidealizowany obraz własnego ja”, „ja

rzeczywiste” i „ja realne” jako składniki
struktur osobowości

Oddziaływanie kultury jako przyczyna nerwic

Charakterystyczne problemy
koncepcji emocji z kontekstu
dynamicznego



Analiza emocji w doświadczeniu i życiu jednostki,

bogaty kontekst analizy (por. „Neurotyczna

osobowość naszych czasów” K. Horney,

„Anatomia destrukcyjności” E. Fromma)



Domniemanie traumy jako „przyczyny” emocji



Złożoność relacji pomiędzy procesami

poznawczymi a emocjonalnymi



Pomijanie natury i funkcji emocji świadomych i

„normalnych”

Osobliwy status metodologiczny

Kontekst
fenomenologiczny



Max Scheler



von Hildebrandt

Co to znaczy
„intencjonalność”



Intencjonalność:

„Nakierowanie („dotyczenie czegoś”)

wielu, jeśli nie wszystkich stanów
świadomości.(…)

Intencjonalność wymaga zrozumienia

relacji zachodzącej pomiędzy stanem
psychicznym, bądź też jego wyrazem, a
rzeczami, do jakich stan ów się odnosi.”

Oxfordzki słownik filozoficznny,1994,s. 172

Kontekst fenomenologiczny



Geneza:

Max Scheler: „Istota i formy sympatii”

(1980)

„Emocje są forma poznania wartości.

Przeżycia emocjonalne są intencjonalne,
czyli skierowane na obiekt. Skutkiem
tego: odczucie wartości ma przedmiot,
posiada ono znaczenie i sens”

Kontekst fenomenologiczny



Poglądy Schelera:



Sfera przeżyć emocjonalnych jest złożona.

Wyróżnia 4 poziomy uczuć:

1.

Uczucia zmysłowe (głód, pragnienie)

2.

Uczucia cielesne (poczucie zmęczenia,

słabości)

3.

Uczucia psychiczne (smutny lub wesoły

nastrój)

4.

Uczucia duchowe

Poglądy Schelera

Uczucia duchowe to np. radość, rozpacz, szczęście.

Są one przeżyciami osoby.

„Uczucia psychiczne i uczucia duchowe są zawsze

intencjonalne i mają własny sens; który nie jest
spowodowany procesami rozgrywającymi się w
podmiocie, jak w przypadku głodu czy zmęczenia.
Treści uczuć, jako przeżyć intencjonalnych
związane są z wartościami po stronie
przedmiotów, Uczucia nie są więc irracjonalne(…)

Poglądy Schelera (cd)



„Wśród uczuć duchowych
najważniejszym jest uczucie miłości,
która według Schelera jest ruchem ku
wyższym wartościom i jako taka
podbudowuje wszystkie przeżycia
emocjonalne. Z tej racji odgrywa ważną
rolę w „odkrywaniu” sensu wartości”



(Za: Hildebrandt, 1985, s.11)

Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego



SWS nawiązuje do teorii obiektywnej hierarchii wartości,

zatem umożliwia porównanie hierarchii subiektywnych z

wzorcem



Skala Rokeacha (wartości ostateczne i instrumentalne)

jest bardziej wszechstronna, ma badać „wszystkie”

wartości

Założenia:
Wartości istnieją obiektywnie, są niezależne od podmiotu

analogicznie jak byty materialne czy prawdy logiczne i

matematyczne

Istnieją idealnie.
Są poznawalne bezpośrednio

Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego



Skala składa się z 50 wartości, ma 6 podskal:

1.Wartości hedonistyczne (dostatnie życie, miłość

erotyczna, posiadanie, przyjemność, radość

życia, wygoda, wypoczęcie, życie pełne wrażeń)

2. Wartości witalne (odporność na zmęczenie, siła

fizyczna, sprawność, sprężystość ciała,

umiejętność znoszenia chłodu, umiejętność

znoszenia głodu)

3. Wartości estetyczne (elegancja, gustowność,

harmonia, ład rzeczy, proporcjonalność

kształtów, regularność rysów, uporządkowanie)

Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego

4. Wartości prawdy (inteligencja, logiczność,

mądrość, obiektywność, otwarty umysł,

rozumienie, szerokie horyzonty umysłowe, wiedza)

5. Wartości moralne (dobroć, honor, miłość

bliźniego, pokój, pomaganie innym,

prawdomówność, rzetelność, szczerość,

uczciwość, uprzejmość, życzliwość)

6. Wartości święte (Bóg, kraj, naród, niepodległość,

ojczyzna, państwo, patriotyzm, wiara, zbawienie,

życie wieczne)

Skala wartości Schelerowskich
–
P. Brzozowskiego

Skale czynnikowe:



SPRAWNOŚĆ I SIŁA FIZYCZNA, WYTRZYMAŁOŚĆ,

ŚWIĘTOŚCI ŚWIECKIE, ŚWIĘTOŚCI RELIGIJNE

Wykonanie SWS:



Na arkuszu testowym wartości uporządkowane

są alfabetycznie



Badany ocenia wagę każdej wartości za

pomocą 101 punktów



Czas nieograniczony. Przeciętnie ok. 20 minut

Psychologiczna metoda
fenomenologiczna
wg A. Giorgiego, 2003

Inspiracje fenomenologiczne



„Powrót do rzeczy samych” (Husserl), brak założeń,

badanie zjawisk tak, jak się jawią



Opis i ogląd tego, co i jak jest dane



Wyjście ku codzienności, w której ludzie przeżywają

różne fenomeny w rzeczywistych sytuacjach

Etapy metody fenomenologicznej:

1.

Uzyskanie opisów (najlepiej wielokrotnych) wydarzeń i

przeżyć

2.

Czytanie opisów w celu określenia ogólnego sensu

wypowiedzi ( przeżycia)

3.

Określenie „jednostek sensu” danego fenomenu,

ważnych z perspektywy psychologicznej osoby

Psychologiczna metoda
fenomenologiczna
wg A. Giorgiego, 2003

4. Analiza „jednostek sensu” i określenie

zawartego w nich „sensu psychologicznego”
(poprzez odniesienie do ogólniejszych
kategorii psychologicznych).

5. Synteza wszystkich przetworzonych

„jednostek sensu” w spójną wypowiedź
dotycząca przeżywania jakiegoś zjawiska
przez podmiot, prowadząca do określenia
struktury przeżycia”

Charakterystyczne cechy
podejścia fenomenologicznego



Fenomenologia i personalizm jako
zaplecze filozoficzne



Traktowanie uczuć jako procesów
intencjonalnych



Uznawanie uczuć za aprioryczną formę
poznania wartości



Podkreślanie osobowego charakteru
przeżyć

Nowe konteksty?



NEURO- fizjologia, morfologia, endokrynologia,…
LeDoux, Damasio, Panksepp



Porównania między kulturowe: np. Hall („Uk ryty
wymiar”, „Bezgłośny język”), antropologiczne -
Shweder („emocja jako skryptopodobna narracja”)



Nowe zmienne i założenia:

Koncepcje emocji zróżnicowane z uwagi na

tożsamość związaną z płcią(?)