CHARAKTERYSTYKA PROCESÓW EMOCJONALNYCH

Źródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając tę rzeczywistość, ustosunkowuje się do niej: cieszy się, martwi, kocha, gniewa się, cierpi. To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do samego siebie, nazywamy emocjami i uczuciami.

Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołują emocje i uczucia dodatnie (pozytywne), takie jak radość, zadowolenie, miłość. Wszystko, co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb jednostki, wzbudza emocje i uczucia ujemne (negatywne), takie jak strach, gniew, niechęć.

Na ogół dążymy do przeżywania uczuć pozytywnych, a unikamy sytuacji, które wywołują w nas uczucia negatywne. Nie zawsze jednak człowiek potrafi zabezpieczyć się całkowicie przed przeżywaniem uczuć ujemnych - zazdrości, smutku, zakłopotania. Ponadto w różnych okresach jego życia te same przedmioty lub zjawiska albo też zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane jako pozytywne bądź jako negatywne, a zatem stają się przyczyną odmiennych stanów emocjonalnych.

Uczucie to nasze subiektywne reakcje, subiektywne stany psychiczne, których źródłem jest obiektywna rzeczywistość; jest to świadome przezywanie emocji.

Uczucia są jakby wyższym piętrem procesów emocjonalnych. Przeżywanie ich właściwe jest tylko człowiekowi, ponieważ reakcje uczuciowe występują tylko w odpowiedzi na bodźce o zabarwieniu społecznym i wiążą się z wcześniejszymi doświadczeniami jednostki.

Uczucia aktywizowane są przez korę mózgową. Każdy człowiek ma inne doświadczenie życiowe. Doświadczenie to zawarte jest pod postacią odpowiednich połączeń nerwowych w korze mózgowej. Pod wpływem bodźca, w oparciu o doświadczenie określonego człowieka, następuje w korze analiza i ocena tego bodźca jako przyjemnego lub przykrego. Tak więc ocena dokonana w korze mózgowej jest pierwszym ogniwem procesu uczuciowego. W zależności od oceny bodźca pobudzenie zostaje przekazane do odpowiednich ośrodków podkorowych i wywołuje w nich stan aktywności. Stan ten zostaje przekazany za pośrednictwem nerwów do narządów wykonawczych.

Emocje

pierwotne pośrednie uczucia

(nieuświadomione) (uświadomione)

Zewnętrznym przejawem procesów emocjonalnych są tzw. ruchy wyrazowe. Składają się na nie ruchy mimiczne i pantomimiczne.

Ruchy mimiczne to zmiany w wyrazie twarzy, charakterystyczne dla poszczególnych przeżyć uczuciowych. Wyróżniamy kilka podstawowych schematów mimicznych, które z pewnymi zmianami indywidualnymi, występują u wszystkich ludzi. Są to radość, smutek, gniew, strach.

Ruchy pantomimiczne to ruchy wyrazowe całego ciała, towarzyszące przeżywaniu poszczególnych stanów emocjonalnych. Gesty, postawa, siła głosu są istotnymi składnikami emocji. Nie można jednak pochopnie wydawać sądów o przeżyciach emocjonalnych człowieka na podstawie zaobserwowanych u niego ruchów wyrazowych. Człowiek uczy się bowiem panować nad zewnętrznymi przejawami swoich uczuć, a z drugiej strony potrafi nadać swojej twarzy i postawie określony wyraz, nie przeżywając rzeczywistych emocji.

Cechy procesów emocjonalnych:

• znak emocji - ich pozytywny (przyjemność) lub negatywny (przykrość) charakter;

• natężenie (siła) emocji, które wiąże się z wielkością wpływu tego procesu na zachowanie, tok myśli itp.;

• treść emocji, które określa znaczenie bodźca i usposabia do konkretnego zachowania (np. lęk do ucieczki, a gniew do zachowań agresywnych).

UCZUCIA CZYNNE I BIERNE

Uczucia możemy podzielić na czynne (steniczne) i bierne (asteniczne). Uczucia o charakterze czynnym wyzwalają energię i mobilizują człowieka do działania, natomiast uczucia bierne hamują aktywność i obniżają zdolność do czynu.

Nie wszystkie uczucia steniczne są uczuciami przyjemnymi, podobnie nie wszystkie uczucia asteniczne mają zabarwienie ujemne.

Silny gniew, mobilizujący do działania, zaliczamy do uczuć czynnych, a zadowolenie z wykonanej pracy - do uczuć biernych.

To samo uczucie może biernym lub czynnym. Lęk przed egzaminem może mobilizować do aktywności ukierunkowanej na cel (uczucie steniczne), może jednak również prowadzić do niemożności działania (nauki), przy jednoczesnym wzroście niepokoju oraz przykrych wyobrażeń, związanych z sytuacją egzaminacyjną. Ten rodzaj lęku będzie uczuciem astenicznym.

WYBRANE RODZAJE UCZUĆ

Ze względu na siłę i trwałość uczuć można wydzielić niektóre ich rodzaje, wyróżniające się swoistym przebiegiem i wpływem na inne procesy psychiczne.

Nastroje

• wywoływane są przez wydarzenia mające znaczenie dla człowieka

• nie są skierowane na jakiś określony przedmiot

• źródłem ich może być też samopoczucie fizyczne

• są uczuciem niezbyt silnym, ale długotrwałym

• nadają określone zabarwienie (mają wpływ) wszystkim innym przeżyciom człowieka

Afekty

• uczucia silne i krótkotrwałe

• w stanie afektu człowiek traci panowanie nad sobą

• wyrażają się w gwałtownych czynach i wybuchach gniewu

• powodują „zaślepienie” - człowiek posuwa się do przemocy, używa wulgarnych słów

Namiętności

• uczucia bardzo silne i długotrwałe

• wywierają istotny wpływ na całokształt zachowania się człowieka, który podporządkowuje im całą aktywność

• opisów wielkich, niekiedy tragicznych namiętności dostarcza nam literatura piękna

(miłość do pięknej Heleny stała się przyczyną wojny trojańskiej)

ROLA UCZUĆ W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Uczucia wywierają wpływ na zachowanie się człowieka. Jak wiemy, uczucia mobilizują niekiedy do działania i ukierunkowują jego przebieg. W innych wypadkach przeżycia emocjonalne mogą dezorganizować zachowa­nie się człowieka.

Każdy z nas powinien uświadamiać sobie własne procesy emocjonalne i znać bodźce, które je wywołują. Znajomość własnych uczuć oraz uczuć innych ludzi po­zwala na świadome kierowanie swym zachowaniem. Nie powinniśmy dopuszczać do tego, aby naszym zacho­waniem kierowały wyłącznie procesy emocjonalne. Nie­kiedy musimy podporządkować swoje uczucia racjom rozumowym. Jest to konieczne zwłaszcza w tych sytua­cjach, gdy człowiek ma świadomość zagrożenia wielkich wartości - utraty uczucia bliskiej osoby, zagrożenia ży­cia itp.

Uczucia, podobnie jak i inne procesy psychiczne, rozwijają się w trakcie życia człowieka. Rozwój uczuć sto­pniowo doprowadza do osiągnięcia dojrzałości emocjo­nalnej. Dojrzałość ta nie rozwija się samorzutnie. Osią­gamy ją w toku rozwiązywania zadań społecznych, w kontaktach z innymi ludźmi i pod wpływem środowiska stawiającego przed nami określone wzorce i normy za­chowania. Dojrzałość emocjonalna to umiejętność świa­domego kierowania swym zachowaniem emocjonalnym i uczuciowego przystosowania się do środowiska społe­cznego.

Człowiek dojrzały emocjonalnie zna swoją wartość, ale nie przecenia jej. Jest zdolny do darzenia innych lu­dzi uczuciami miłości i przyjaźni, potrafi działać dla do­bra innych, potrafi także znosić porażki i mimo nich po­dejmować dalsze, konstruktywne działania.

3

---