Cesarstwo Bizantyjskie we wczesnym średniowieczu. podr. s. 8 - 10, oprac. RM
1. Próby odbudowy imperium rzymskiego w dobie cesarza Justyniana Wielkiego (527 - 565)
- podboje Bizancjum w okresie panowania Justyniana Wielkiego (mapa w podr. s. 9)
▪ przyczyny podbojów: dążenie Justyniana do opanowania części obszaru dawnego cesarstwa zachodniorzymskiego,
do odrodzenia imperium rzymskiego w jego dawnych granicach
• podbój państwa Wandalów w Afryce w 533 r. (dowódca armii bizantyjskiej - Belizariusz)
• podbój państwa Ostrogotów w Italii do 552 r. (Belizariusz, później Narzes), posiadłości bizantyjskie w
Italii podlegały bizantyjskiemu urzędnikowi mającemu tytuł egzarchy i rezydującemu w Rawennie
• podbój południowej części Płw. Iberyjskiego (550 r.)
2. Kodeks Justyniana - skodyfikowany zbiór prawa rzymskiego, dokonany w cesarstwie bizantyjskim
za panowania Justyniana Wielkiego (w 534 r.)
▪ znaczenie Kodeksu Justyniana - dzięki Kodeksowi Justyniana (za jego pośrednictwem) prawo rzymskie poznała
średniowieczna Europa łacińska, gdzie KJ przybrał nazwę Corpus iuris civilis
▪ podział Kodeksu Justyniana - podr. ,s. 8, tekst źródłowy, podr. s. 13
3. Cesarstwo Bizantyjskie jako monarchia despotyczno - teokratyczna (zob. opis pod il., podr. ,s. 8)
- cesarstwo bizantyjskie jako ideowa kontynuacja tradycji późnego cesarstwa rzymskiego okresu dominatu
- samoświadomość polityczna mieszkańców Bizancjum (Romaioi - Rzymianie mówiący po grecku)
- cesarstwo bizantyjskie jako realizacji idei „drugiego Rzymu” (kontynuacji tradycji cesarstwa
rzymskiego), - cezaropapizm (dążenie władcy do podporządkowania Kościoła)
- cesarz bizantyjski jako basileus autokrator (cesarz jedynowładztwa)
- walka z reliktami pogaństwa (religii grecko - rzymskiej): zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach (529 r.)
4. Konstantynopol jako stolica cesarstwa bizantyjskiego (znaczenie polityczne, kulturalne, gospodarcze),
Konstantynopol jako „nowy (drugi) Rzym”, Moskwa od XVI w. jako „trzeci Rzym”
5. Kościół w Bizancjum
- Konstantynopol jako siedziba patriarchy
- kościół Hagia Sophia (kościół Mądrości Bożej) wybudowany w okresie panowania cesarza
Justyniana Wielkiego („Salomonie, przewyższyłem Cię !”) jako najważniejsze dzieło bizantyjskiej
architektury sakralnej - podr.,s. 9
- spory chrystologiczne i herezje w Kościele bizantyjskim (np. monofizytyzm, nestorianizm,
manicheizm - gnostycyzm, ikonoklazm)
- spór ikonoklastyczny w Kościele bizantyjskim od VIII do IX w.: między ikonoklastami(obrazobórcy)
i ikonodułami (zwolennicy utrzymania kultu obrazów), podr., s. 7
▪ ikonoklaści (obrazoburcy) - zwolennicy zwalczania kultu obrazów, niszczenia podobizn Boga i świętych,
pod wpływem judaizmu i islamu uważali, że kult świętych obrazów prowadzi do bałwochwalstwa
▪ edykt cesarza Leona III w 726 r. przeciw kultowi obrazów, przywrócenie kultu obrazów na
soborze w Nicei w 787 r., ostateczne przywrócenia kultu obrazów w 843
▪ polityczne, społeczne i kulturowe uwarunkowania sporu ikonoklastycznego:
• walka z kultem obrazów była przejawem walki z mnichami w klasztorach posiadających rozległe dobra
ziemskie
• ideowy wpływ judaizmu i islamu (przekonanie, że wszelkie plastyczne przedstawienia Boga i świętych
są bałwochwalstwem)
- cezaropapizm: ingerencja cesarzy w sferę życia religijnego i ich dążenie do podporządkowania Kościoła
- działalność misyjna Kościoła bizantyjskiego:
▪ chrystianizacja Bułgarów w 568 r.
▪ chrystianizacja Słowian Południowych (Serbów)
▪ chrystianizacja Państwa Wielkomorawskiego (misja Cyryla i Metodego od 865 r.)
▪ chrystianizacja Rusi Kijowskiej w X w (przyjęcie chrztu obrządku wschodniego - bizantyjskiego przez księcia
Rusi Kijowskiej Włodzimierza Wielkiego w 988 r.)
6. Sztuka bizantyjska
kościół Hagia Sophia (kościół Mądrości Bożej) wybudowany w okresie panowania cesarza Justyniana Wielkiego („Salomonie, przewyższyłem Cię !”) jako najważniejsze dzieło bizantyjskiej architektury sakralnej - podr.,s. 9
Rawenna jako ważny ośrodek sztuki bizantyjskiej (mozaiki w kościele San Vitale - np. Justynian i Teodora w orszaku dostojników)
- sztuka w służbie państwa i religii, zob. np. treści ideowe mozaiki - Justynian w otoczeniu dostojników, podr., s. 8
motyw Chrystusa Pantokratora w sztuce bizantyjskiej
mozaika jako ważna forma przekazu ikonograficznego w sztuce bizantyjskiej
7. Historiografia bizantyjska
Prokopiusz z Cezarei jako nadworny historyk cesarza Justyniana Wielkiego oraz autor m.in. Historii
Sekretnej (w której - wzorem Swetoniusza i Tacyta - w anegdotycznej formie prezentuje w negatywnym
świetle Justyniana i jego żonę Teodorę), zob. książkę: P. Brown, Justynian i Teodora
zob. np. relację Prokopiusza na temat nowych zwyczajów wprowadzonych przez Justyniana i Teodorę- WHS, t.4, s. 19
8. Zagrożenie Cesarstwa Bizantyjskiego przez obce ludy we wczesnym średniowiecz (mapy w podr., s. 9, 11)
▪ zajęcie przez plemię Protobułgarów w VI w. wschodniej części Płw. Bałkańskiego (obszaru dawnej Tracji)
▪ zajęcie przez plemiona słowiańskie części Płw. Bałkańskiego
▪ zajęcie przez Awarów części Płw. Bałkańskiego
▪ podbój przez Arabów w VII - VIII w. m.in. obszaru Syrii, Palestyny, północnej Afryki,
większości Płw. Iberyjskiego - mapa w podr. , s. 11
▪ zajęcie przez Longobardów w 568 r. większości Italii, obszar tamtejszych posiadłości
bizantyjskich (egzarchatu raweńskiego) znacznie się wówczas zmniejszył - obejmując odtąd przede
Lacjum z Rzymem i rejon Rawenny (czyli obszar późniejszego państwa kościelnego - mapa w podr., s.
17)
9. Zastosowanie przez Bizantyjczyków „greckiego ognia” w wojnach (bitwach morskich) z Arabami,
Persami, Bułgarami, Rusinami, Normanami
tzw. „grecki ogień” - mieszanka zapalająca otrzymywana z ropy naftowej (z domieszką m.in. siarki, żywicy)
wydmuchiwana z długich rur, skierowanych na przeciwnika, stosowana przez bizantyjską flotę w bitwach
morskich (po raz pierwszy w bitwie z Arabami w 678 r.), w IX w. udało się Arabom odkryć tajemnicę
greckiego ognia, podr. Operonu, s. 35, WHS, t. 4., s. 26
Najważniejsze zmiany przynależności państwowej Italii w latach 476 - 774 (od upadku cesarstwa zachodniorzymskiego do podboju państwa Longobardów przez Karola Wielkiego) oprac. RM
1. Italia w państwie Odoakra (476 - 493)
2. Italia w państwie Ostrogotów (493 - 552)
3. Italia pod panowaniem bizantyjskim (552 - 568) - mapa w podr., s. 9
4. Państwo Longobardów w Italii (568 - 774)
▪ zajęcie przez Longobardów większości Italii w 568 r.
▪ posiadłości bizantyjskie w Italii w wyniku najazdu Longobardów zostały ograniczone do obszaru
egzarchatu raweńskiego (obejmującego m.in. Lacjum oraz rejon Rawenny)
▪ wzrost politycznego znaczenia w papieży, zwłaszcza Grzegorza I Wielkiego 590 - 604 (w okresie
zagrożenia Rzymu ze strony Longobardów)
▪ utworzenie w 755 r. państwa kościelnego (ze świecką władzą papieży) w wyniku zwycięskiej
wojny króla Franków Pepina Małego z Longobardami - mapa w podr., s. 17)
5. Podbój państwa Longobardów przez Karola Wielkiego w 774 r. (cały obszar ich państwa został
przyłączony do monarchii karolińskiej, było uzależnione od niej także państwo kościelne), poza
zasięgiem państwa Karola Wielkiego pozostała Wenecja oraz Italia południowa (utworzone przez
Longobardów księstwa Spoleto i Benewentu) - mapa w podr. s. 17
2