We wczesnym średniowieczu istniało przekonanie, że potrzeby zmarłego są porównywalne do potrzeb żyjących. W pewnym stopniu wciąż praktykowano dalej obyczaje pogańskie, które widoczne są przede wszystkim w obrządku pogrzebowym. Przed wprowadzeniem chrześcijaństwa formą obrządku pogrzebowego Słowian była kremacja. Do dzisiejszych czasów zachowały się tego typu pochówki.
Ciałopalny obrządek pogrzebowy
Stanowisko Winiary, w powiecie sandomierskim, na wzgórzu zwanym „Gaj” natrafiono na wczesnośredniowieczne cmentarzysko ciałopalne kurhanowe. Cmentarzysko to składało się z trzech niewielkich kopców (ok. metra), w których znaleziono głównie przepalone kości ludzkie niekiedy skupione w samym środku kurhanu, noże fragmenty ceramiki ( były to naczynia ręcznie lepione z grubą domieszką gruboziarnistego piasku i miki). Całość datowana jest na VII / VIII w. W jednym z kurhanów znajdowało się 28 fr. kości długich i dwie czaszki dorosłych osobników prawdopodobnie kobiety i mężczyzny.
Czekanów, ciałopalny kurhan z okresu wczesnopaństwowego datowany na okres od XI do połowy XIII w. Wewnątrz znajdowały się dwa pochówki. W jednym z pochówków przepalone kości ludzkie były rozproszone na całej powierzchni grobu. Były to głównie fragmenty czaszki i kończyn górnych. W kurhanie odkryto również fragmenty ceramiki oraz grudki polepy, które znajdowały się wraz z kośćmi i ceramiką. Oprócz tego w kurhanie występowały dwa paciorki kamienne. U podstawy nasypu znajdowała się czworokątna konstrukcja kamienna, wykonana z polnych kamieni. Sam nasyp wykonany został z piasku. Dodatkowym elementem konstrukcji kurhanu był brukowany rów przykurhanowy z otoczaków granitowych.
W Warchlinie znajdują się 3 kurhany kultury łużyckiej i jeden kurhan z wczesnego średniowiecza. Kurhan wczesnośredniowieczny posiadał nasyp otoczony dużymi głazami narzutowymi. W nasypie odkryto naczynie o charakterystycznym znaku garncarskim swastyki o odwróconych w lewo ramionach, dwa kolejne naczynia, służyły za popielnice. Kurhan w Warchlina datowany jest na XI w.
Kopce Małopolskie Do najbardziej znanych kopców małopolskich można zaliczyć sandomierski kopiec salve Regina (wewn. Grobowiec z płyt kam, zmineralizowane szczątki zwierzęce i ludzkie) oraz krakowskie kopce Krakusa i Wandy.
Badania kopca Krakusa podjęto w okresie międzywojennym. Kopiec ten znajduje się na wysokości 271 m n.p.m., jest jednym z trzech kopców położonych w paśmie krzemionek, z czego jeden z nich tzw. Esterki nie przetrwał do naszych czasów. Kopiec Krausa uformowany jest w postaci stożka o ściętym szczycie, wysokość wynosi 14m, pierwotnie kopiec miał ponad 16 m. Całość rozkopano w technice tzw. leja ( czy poprzez stopniowe eksplorowanie, zmniejszając tym samym odkrywaną powierzchnię. Wewnątrz kopca znajdowały się zabytki zarówno z neolitu jak i późnego średniowiecza. Spośród zabytków ze wczesnego średniowiecza znaleziono brązowe okucie pasa awarskiego datowany na koniec VIII w., oraz denar czeski Bolesława II datowany na koniec X w. Kopiec przebadano w 80%. Niestety nie odkryto, żadnego pochówku.
Cmentarzyska birytualne
Przykładem cmentarzyska birytualnego we wczesnym średniowieczu jest nekropola w Lutomiersku składająca się z ciałopalnych oraz szkieletowych pochówków. Przykładowe wyposażenie grobu nr 3, gdzie odkryto m.in. przepalone kości mężczyzny, 1 grot włóczni, nóż oraz wiaderko. Groby szkieletowe posiadały dosyć ubogie wyposażenie. Całość datowana jest na okres od X w. – XIII w.
Cmentarzysko birytualne w Piaskach – Rochach, datowane na 2 poł. X w.- poł. XIII w., cmentarz znajdował się 600 m od grodu w Piaskach. Zachodnia część cmentarza była birytualna, natomiast wschodnia ciałopalna. Mamy tutaj do czynienia ze stykiem ludności lokalnej ze społeczeństwem o odmiennych tradycjach pogrzebowych (szkieletowe). W kurhanach odkryto głównie przepalone ludzkie kości i naczynia ceramiczne, które prawdopodobnie używano w trakcie styp pogrzebowych. Ceramika nawiązuje do kultury pomorskiej, natomiast pochówki kurhanowe ciałopalne do strefy nadbałtyckiej. Badacze przypuszczają, że przed schyłkiem X w. w miejsce pustek osadniczych osadzano przybyszów wraz z całymi rodzinami z innego regionu.
Po roku 966, czyli po wprowadzeniu chrześcijaństwa nastąpiło przejście od kremacji do inhumacji, choć nie oznaczało to całkowitej przemiany pogan w chrześcijan. A więc nadal w pewnym stopniu praktykowano zwyczaje pogańskie.
Szkieletowy obrządek pogrzebowy
Szkieletowy kurhan w miejscowości Jawczyce, jest to kurhan wczesnośredniowieczny o wys.1,5 m, położony na tzw. wzniesieniu w „Sosnowym Lesie”. Wewnątrz kurhanu, w jego centralnej części znajdowały się szczątki szkieletu, z głową skierowaną na wsch. Szkielet należy prawdopodobnie do mężczyzny w starszym wieku. W pobliżu prawego uda znajdował się denar krzyżowy z I poł. XI w., natomiast przy lewym udzie leżał silnie skorodowany żelazny przedmiot z tulejką i jednostronnym ostrzem. W nasypie znajdowały się również fragmenty naczynia wczesnośredniowiecznego barwy szarobrunatnej.
Groby z obstawą kamienną
Strefą występowania w okresie wczesnego średniowiecza cmentarzysk z grobami obwarowanymi kamieniami jest Mazowsze. Przeważnie lokowane są na wzniesieniach. Przykładem jest Łęczyn Stary, gdzie groby z obstawą kierowane były wzdłuż linii wsch. - zach., Zmarli ułożeni byli w pozycji wyprostowanej, z rękoma wzdłuż tułowia. Niekiedy występował bruk kamienny z resztkami po deskach drewnianych, na których składano zmarłych. Wśród wyposażenia dominowały naczynia gliniane oraz drewniane wiadra z żelaznymi okuciami. Zanik cmentarzyska datuje się na XII w. Natomiast po XIII w. następuje ujednolicenie form grobów, powstają parafie oraz cmentarze przykościelne co łączy się z typowym obrządkiem chrześcijańskim bez wyposażenia.
w Bodzi bardzo charakterystyczne są groby komorowe. Były to prostokątne konstrukcje wykonane z dranic wpuszczanych w ziemię. Sądzi się, że mogły to być tzw. domy zmarłych. Groby komorowe zawierały od 1 do 3-ech pochówków wewnątrz. Zmarłych owijano w jedwabne tkaniny. Wyposażenie stanowiły noże żelazne, wiaderka drewniane, monety, brązowy dzwoneczek, kabłączki skroniowe , kolie z paciorków szklanych, srebrnych lub wykonanych z karneolu,. Bardzo charakterystyczne były tzw. srebrne kaptorgi z wyobrażeniem ptaka ( są to analogie waresko- ruskie). Traktowane były, jako amulet, wewnątrz zamieszczano np. włosy. Datowanie cm w Bodzi to koniec X – pierwszej poł. XIw.
W XI i XII w. pojawiają się charakterystyczne dla tego okresu cmentarze rzędowe (od układu zmarłych w rzędach) ( inaczej zwane wiejskimi lub pozakościelnymi). Cmentarze te liczyły od kilku do kilkuset pochówków i były lokalizowane poza terenem mieszkalnym, prawdopodobnie z obawy przed zmarłymi. Był to pewien sposób na odizolowanie się od świata umarłych. Groby są płaskie, wyposażenie dosyć bogate, (choć nie w każdym przypadku). Charakterystyczna jest orientacja zmarłych na zachód lub wschód. Wschodni kierunek nawiązuje do praktyk pogańskich.
Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Lubieniu, które znajdowało się ok. 6km od grodziska w Rozprzy. Chowano tam mieszkańców warowni rozmierskiej oraz ludność wiejską. Na cmentarzysku znajdowały się pochówki zarówno pojedyncze jak i zbiorowe. Ciekawostką jest to, że 3 groby charakteryzowały się nietypowym ułożeniem ciał na brzuchu. Miało to na celu „unieszkodliwienie” zmarłego, dzięki temu jego siła została wymierzona w innym kierunku.
Grób nr 16, Pochówek kobiety (w wieku od 18-25lat),w pozycji na prawym boku. W inwentarzu grobowym znajdowały się m.in. zausznice srebrne, pierścionki z brązu, nóż żelazny skorodowany, paciorki srebrne z guzkami, z kamieni półszlachetnych oraz szklane z metalową folią. Zausznice tzw. torebkowate datują pochówek na 2 poł. XI w. Pochówek datowany jest na podstawie zausznic z trójkątnym paciorkiem na poł. XI w.
W wyposażeniach grobowych odkryto również sporo naczyń ceramicznych, monet oraz charakterystyczne wiaderka drewniane z metalowymi okuciami. Na podstawie zębów stwierdzono tzw. hipoplazję szkliwa, która jest wynikiem zaburzeń w odżywianiu.
Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Żukowie, należało niegdyś do ważniejszych osad w okolicy. Na cmentarzysku w Żukowie natrafiono, na co najmniej 3 pochówki złożone w naczyniach glinianych, są to kości najprawdopodobniej płodów. Cmentarzysko na podstawie materiałów archeologicznych datowane jest na XI - XIII w.
Grób nr 21, pochówek mężczyzny, w obstawie kamiennej, wewnątrz pozostałości prostokątnej trumny. W inwentarzu znajdowały się żelazne pozostałości drewnianego wiadra (w tym druciany pałąk, 4 obręcze, zaczepy). Przy kościach stóp znaleziono ślady butów z cholewami.
Cmentarzysko szkieletowe w Gołuniu, niedaleko Pobiedzisk datowane jest na koniec X oraz połowy XI wieku. Jest to jeden z bogatszych cmentarzysk z trenu Wielkopolski z okresu wczesnego średniowiecza. Ogółem odkryto 44 pochówków, jest to typowe cmentarzysko rzędowe z tego okresu. Zmarłych chowano pojedynczo w pozycji wyprostowanej.
Na cmentarzysku natrafiono na pochówki ludności zarówno bogatej jak i biedniejszej. Ci drudzy wyposażani byli w naczynie ceramiczne słabej, jakości. Bogatsze groby skoncentrowane były wokół placu. Bardzo charakterystyczne dla tego cmentarzyska były również pochówki wojowników. Przeważnie ich inwentarz grobowy składał się z żelaznych toporów, ostrogi. Badania wykazały, iż silnie rozwinięte ramię jednego z mężczyzn świadczyło o władaniu mieczem.
Pochówki kobiece charakteryzowały się występowaniem naszyjników z paciorków wykonanych z szkła, srebra, kryształu górskiego oraz karneolu. Typowe dla pochówków na cmentarzysku w Gołuniu są charakterystyczne dla tego okresu żelazne pozostałości po wiadrach.
Wczesnośredniowieczne cmentarzyska początkowo sytuowane były z dala od zabudowy mieszkalnej. Wraz z rozwojem chrześcijaństwa ludność zaczęto chować w obrębie budynków sakralnych, chcąc umieścić zmarłego jak najbliżej Boga.
Obrządek pogrzebowy sytuowany na terenie zabudowy miejskiej/ mieszkalnej
Wewnątrz katedry chowano ważne osoby w tym przede wszystkim władców.
Przykład domniemanych grobowców w Poznańskiej katedrze Mieszka I oraz Bolesława Chrobrego. Prawdopodobnie Grób Mieszka I został wkopany w posadzkę najstarszej katedry przedromańskiej i ma kształt wypiętrzonej tumby (kamienna płyta), wewnątrz znajduje się posadzka z wapiennej wylewki. Domniemany grób Bolesława Chrobrego, został umieszczony na wchód grobu Mieszka I, i również posiada podobną posadzkę, przykrycie stanowiła płyta wapienna. Oba grobowce otaczało ogrodzenie na kształt murku z wejściem od północnej strony. Niestety wewnątrz nie znaleziono szczątków kostnych, jedynie ślady rdzy oraz skorodowanego żelaza. Badacze sugerują, że mogły być to groby poznańskich biskupów Jordana oraz Ungera. Niestety nie wyjaśniono tej zagadki.
Pochówki lokalizowane na Wawelu, w obrębie murów katedry romańskiej
Przykłady grobów usytuowanych pod zachodnim skrzydłem krużganków oraz w pobliżu baszty Sobieskiego. Groby te należały do dawnego cmentarza z okresu pomiędzy I poł. XI w. a XIII w., który otaczał romańską katedrę tzw. Św. Gereona oraz późniejszą Hermanowską. Szkielety ułożone są w pozycji wyprostowanej, głowy skierowane są zachód, ręce wyciągnięte wzdłuż tułowia, brak wyposażenia. Jeden z pochówków został zniszczony w późniejszym czasie przez wczesnogotycki mur. W pobliżu baszty Sobieskiego znajdował się grobowiec kamienny, wykonany z pięciu płyt tufu, nakryty płytami wapiennymi i spojony z nimi zaprawą. We wnętrz prawdopodobnie była drewniana trumna.
Grób biskupa Maura W podziemiach wawelskiej katedry, w 1118r. został pochowany krakowski biskup Maurus. Ciało złożono do sarkofagu wykonanego z wapiennych kostek nakrytych płytą z piaskowca. Śladów po drewnianej trumnie nie stwierdzono. Tuż za głową znajdowała się ołowiana tablica tzw. epitafium o wys. 29 cm i szer. 43 cm. Na tablicy wyryto informacje o dacie śmierci biskupa oraz całe Credo. Obok klatki piersiowej leżał kielich oraz srebrne i pozłacane półmiski. Na wysokości prawej dłoni odkryto pierścień wykonany ze złotej blachy oraz szmaragdowym kamieniem, wewnątrz pierścienia widnieje napis MAV(U)RS EPC. Dodatkowo w grobie znajdował się kościany paciorek.
Tyniec, pow. Kraków, Opactwo Ojców Benedyktynów znajdujące się na wzgórzu. Pochówki romańskie usytuowane w podziemiach klasztoru, występowały głównie nawie głównej oraz północnej kościoła romańskiego.
Pochówek Opata w kamiennym grobowcu został umieszczony w nawie północnej kościoła romańskiego. Sarkofag zbudowany był z ciosów z piaskowca i wapienia na zaprawie, znajdował się na wysokości gipsowej posadzki romańskiej. Wewnątrz spoczywał szkielet mężczyzny w podeszłym wieku(pow. 60 lat), w pozycji wyprostowanej oraz rękoma ułożonymi wzdłuż tułowia, czaszka zgnieciona została w późniejszym czasie przez wieko sarkofagu. Na wysokości żeber znajdował się ołowiany krzyżyk, natomiast z lewej strony szkieletu leżały części laski opackiej wykonanej z kości słoniowej. Pochówek datowany jest na XI w.