RÓŻNORODNOŚĆ POJMOWANIA KULTURY

Pojmowanie kultury zaczęło się w czasach Cycerona.

Pierwotnie kultura wiązała się z uprawą roli (kultura agri - uprawa roli).

CYCERON użył słowa kultura w wyrażeniu kultura animi (uprawa umysłu) na określenie filozofii.

Termin kultura zaczęto wiązać z wszelką czynnością ludzką mającą na celu pielęgnowanie, kształcenie, doskonalenie.

Dla archeologa kulturą jest wszystko to, co może wykopać z ziemi.

Dla etnografa w zakres kultury wchodzą nie tylko przedmioty ale także zachowania ludzkie.

Antropologia kulturowa rozumie kulturę bardzo szeroko: zachowania, instytucje, działalność gospodarcza, sztuka, zabawa, religia - całość społecznego dorobku ludzi.

Psycholog traktuje kulturę jako zbiór do którego wchodzą: zachowania, myśli, uczucia i reakcje jednostki - zbiór reguł postępowania, form ekspresji, nakazów i zakazów, ocen i sądów.

Socjolog, pojmuje kulturę jako pewien wydzielony „obszar” życia i działalności grup ludzkich - subkultura, język, gwara, religia.

Sposoby badania kultury:

1. kultura jako własność ludzkich zbiorowości: obejmuje cechy, które wyróżniają zbiorowości ludzkie od innych organizmów społecznie nie ukształtowanych i nie powiązanych systemie stosunków społecznych:

• Ossowski do kultury włącza jedynie wzory zachowania i myślenia; istnieją dwie warstwy zjawisk kulturowych: jedna z nich stanowi kulturę we właściwym sensie tego słowa, druga zaś jest z nią jedynie skorelowana”

• Goodenough „wymienia w kulturze 2 poziomy:

1. zjawiskowy, w obrębie którego mieszczą się instytucje, zewnętrzne cechy charakteryzujące zbiorowości ludzkie

2. poziom ideacyjny kultura obejmuje tylko to, co może być przedmiotem uczenia się: przepisy, pojęcia, reguły i umiejętności”

Antonina Kłoskowska „kultura to zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi i przebiegająca wg wspólnych dla zbiorowości wzorów wykształconych i przyswojonych w toku interakcji i zawierająca wytwory zachowań; została tu ograniczona wyłącznie do tego, co jest planem i projektem działania, wyłączono zaś z zakresu kultury samą realizację i doświadczenie kulturalnych zjawisk”

Stefan Czarnowski i Jan Szczepański „włączali do kultury wzory myślenia i zachowania, przedmioty materialne związane z tymi wzorami system grupowych znaczeń; kultura to całokształt zobiektywizowanych elementem dorobku społecznego wspólnych szeregowi grup z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się w przestrzeni”

2. Kultura jako pewien system wzorów o określonym kształcie i treści, interesuje się przede wszystkim treścią kultury, a nie jej „ludzkim podłożem”.Uwaga badaczy koncentruje się na treści znaków i przekazów poszczególnych zjawisk kulturowych. W życiu codziennym kultura uważana jest w znaczeniu selektywnym i wartościującym.

TYPY DEFINIOWANIA KULTURY (wg A. Kłosowskiej)

1. Opisowo-wyliczający - kultura jako zbiór konkretnych przedmiotów;

• Tylor „kultura, czyli cywilizacja to złożona całość która obejmuje: wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”

• R. Benedict „kultura to złożona całość zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”

• B.Malinowski „kultura jest integralną całością składającą się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów”

• S.Pufendorf „do kultury włączał wynalazki i urządzenia, które człowiek dodał do natury: ubranie, język, obyczaje, sztuka w całej różnorodności a zwłaszcza cała organizacja społeczeństw obywatelskich”

Historyczny - kładzie nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego: dziedziczenie, dorobek, tradycja;

• Stefan Czarnowski „kultura jest dobrem zbiorowym, dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń

3. Normatywne -podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom, wartościom i modelom; kultura jako zespół norm obowiązujących członków danej zbiorowości ludzkiej i warunkujących jej trwanie

• Kroeber i Parsons „kultura jako przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania”

4. Psychologiczny - skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury; szczególny nacisk położony jest na uczenie się i naśladownictwo jako proces przyswajania kultury

• Ossowski „kultura jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich”

• Herder „kultura powstaje i rozwija się wraz z człowiekiem, szczególna rolę odgrywa język”

5. Strukturalistyczny - interesuję się strukturą konkretnej kultury jej elementami i wewnętrznymi powiązaniami; wymienia kategorie elementów kultury:

a) materialno-techniczne,

b) społeczne,

c) ideologiczne,

d) psychiczne (uczucia, postawy)

6. Genetyczny - wyjaśnienie pochodzenia kultury, dzielą się na dwie grupy:

1. dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych (wyższych) jej form z innych (niższych, wcześniejszych)

2. dotyczy wyłaniania się kultury z natury (wyjaśnia zawiązki między natura a kulturą, różnice i przeciwieństwa między nimi)

• Rodziński „osobowe życie człowieka - zarówno indywidualne jak i społeczne, zarówno prywatne jak i publiczne - stanowi świat kultury w najbardziej elementarnym sensie tego określenia

• Roman Ingarden - podkreśla ludzką pracę jako czynnik, poprzez który człowiek „tworzy dzieła różniące się w swej istocie całkowicie od tego wszystkiego, co znajduje się w świecie jako twór samej przyrody”

Kultura wartościująca i opisowa

• Wartościująca - zawiera ocenę kultur zbiorowości ludzkich; kultury klasyfikuje się jako lepsze-gorsze, wyższe-niższe, bardziej-mniej cywilizowane; kultura jest pojmowana jako zjawisko podlegające procesowi rozwoju w toku dziejów i osiągające w trakcie tego rozwoju coraz wyższy stopień, jako zjawisko kumulujące się, stopniowalne

• Opisowa - neutralne, nie oceniające; kultura jako zespół wielu zróżnicowanych zjawisk, których wzajemne powiązania i uwarunkowania mogą być przedmiotem opisu i analizy, ale nie wartościowania

Kulturalny - wszystkie zjawiska odpowiadające normom i wartościom kultury; jest odbiciem myślenia wartościującego, opisuje człowieka ocenianego pozytywnie, liczącego się z innymi ludźmi.

Kulturowy - wszystkie zjawiska kultury niezależne od ich oceny (ludożerstwo, obozy koncentracyjne, utwory Mozarta); wszystko to co w jakikolwiek sposób świadczy o świadomej ludzkiej decyzji, zbiorowej czy indywidualnej

Rozumienie kultury:

• Atrybutywne - kultura jest cechą stałą, atrybutem ludzkości jako całości lub poszczególnego człowieka jako przedstawiciela gatunku ludzkiego

• Dystrybutywne - kultura jako zbiór cech kultury określonej zbiorowości; mają swój wymiar przestrzenny; sposób przypisania kultury określonej zbiorowości może mieć charakter:

• Konkretny - istnieje wówczas, gdy mówimy o kulturze konkretnego społeczeństwa (np. kultura francuska)

• Typologiczny - gdy mówimy o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu (np. kultura robotnicza)

Subkultura - określa wyodrębniony wg jakiegoś kryterium (etnicznego, zawodowego itp.) segment życia społecznego i jego kulturę

• Względnie spójna grupa społeczna, w której na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń wytwarzają cię dość trwałe więzi między członkami tej grupy

• Grupa ta wyraża swoją odrębność poprzez zanegowanie zastanej kultury lub też poprzez propozycje kultury alternatywnej, które sytuują się równolegle, obok kultury zastanej

• Grypa z racji swojej odrębności pozostaje na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego

Kontrkultura - wyraża się zarówno w sprzeciwie wobec kultury zastanej jak i w próbach tworzenia kultury nowej, mającej zastąpić zanegowaną rzeczywistość kulturowa

Kultura alternatywna - ulepszanie kultury zastanej, a nie jej niszczenie

Dobra kultury - w zależności jak się rozumie kulturę, może określać szerszy lub węższy zbiór

• Dobra instrumentalne (pośrednie) - stanowiące środki do osiągania innych dóbr

• Dobra autoteliczne (bezpośrednie) - będące celem same w sobie

Wartości kultury - jest rozumiane dwojako:

• Ujęcie obiektywistyczne - cecha czy własność obiektywna przysługująca danemu przedmiotowi

• Ujęcie subiektywistyczne - cecha przypisana przez przedmiot

Wzór kulturowy - określa jak jednostka powinna reagować na sytuacje uważane za doniosłe dla niej samej i dla grupy, aby zachowywać się zgodnie z oczekiwaniami i nie popaść w konflikt z innymi członkami grupy mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób zachowania i myślenia; można rozpatrywać w aspekcie normatywnym lub behawioralnym

• Wzory produkcyjne - ktoś kto pierwszy rozpalił ogień, odkrył i przekazał wzór zachowania zmierzającego do ponownego rozpalenia ognia

• Wzory zwyczajowe - cechuje zasadnicza powtarzalność, pozwalająca w powtarzających się sytuacjach na oczekiwanie zachowania przewidzianego dla danej sytuacji np. przywitanie się z gościem w naszym domu: podanie ręki i wypowiedzenie „dzień dobry”; powinny być przestrzegane

• Wzory moralne - przedstawiają takie sposoby zachowań, które są traktowane jako słuszne i bezwzględnie konieczne dla społecznej i indywidualnej egzystencji; muszą być przestrzegane

• Wzory prawne - w pełni formalne, sformułowane przez ustawy, statuty i akty prawne; wyznaczają role społeczne (prezydenta, dyrektora banku)

1. Kultura a natura.

Kultura wynika z natury człowieka w sensie filogenetycznym, tzn. ze kultura ludzkości rozpatrywana w perspektywie antropogenezy, poprzez ogniwa wiodące ku gatunkowi homo sapiens i poprzez fazy jego dziejów, nie może mieć innego źródła jak natura tego formującego się gatunku. Człowiek pozostający w izolacji, w warunkach wyłącznie naturalnych, nie byłby w stanie wyłonić ze swych wyłącznie biologicznych zasobów jakiejkolwiek złożonej „całości kulturowej”. Zdolność do twórczości kulturowej jest cechą biologiczną, gatunkową jednostki ludzkiej

• Malinowski: kultura stanowi swoiście ludzką formę zaspokajania ludzkich potrzeb, kultura dla człowieka to sposób reagowania na własne potrzeby:

• podstawowych - potrzeba reprodukcji, bezpieczeństwa, zdrowia

• wtórnych - człowiek jest istotą społeczną: działalność gospodarcza, organizacja społeczna

• integratywnych - wiedza, religia, magia, etyka, sztuka, sport

1. Kultura i cywilizacja.

Kultura wywodzi się z rolnictwa

• Alfred Weber:

Cywilizacja to efekt dążenia do racjonalizacji życia ludzkiego i adaptacji do zewnętrznych warunków,.

Wyróżnił 2 cywilizacje:

1. cywilizacja zewnętrzna: kultura materialna, kultura bytu

2. cywilizacja wewnętrzna = społeczeństwo: ład stosunków społecznych, ich instytucjonalna regulacja

Kultura -zaczyna kształtowanie naszego życia przez wyznaczanie mu celów.

• Robert McIver: rozróżniał kulturę i cywilizację za pomocą zasady instrumentalności i autoteliczności

• cywilizacja jest dziedziną realizowania wartości instrumentalnych, traktowanych jako środki do osiągnięcia określonych celów

• kultura obejmuje działania ważne dla nich samych, nie wymagające odniesienia do zewnętrznych uzasadnień: religia, sztuka, wiedza, zabawa

• Władysław Tatarkiewicz:

• cywilizacja - to wszystko, co ludzkość stworzyła, dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia: pola uprawne, lasy, drogi, domy, kopalnie, fabryki, wykłady w szkołach, ustrój kraju, prawo, wiedza, moralność

• kultura - to przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy stworzyli cywilizację i z cywilizacji korzystają

PRÓBA OKREŚLENIA ZJAWISKA KULTURY

1. Podstawowe wątki kultury.

Kultura jest związana z człowiekiem - jest jej twórcą, a zarazem odbiorcą: jest przez nią kształtowany, w niej wyraża i zaspokaja swoje potrzeby.

Kultura jest zjawiskiem społecznym:

• jest związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia

• kultura jest przekazywana w czasie i przestrzeni (ulega dyfuzji), może być kumulowana na drodze gromadzenia doświadczeń w procesie przekazu pokoleniowego

• kultura nie jest jednolita w obrębie danego społeczeństwa, w każdej kulturze zawarte są różnice kulturowe, związane ze zróżnicowaniem pełnionych ról społecznych,

Kultura jest zjawiskiem powtarzalnym:

• do kultury mogą należeć tylko te zjawiska, które odznaczają się powtarzalnością

• aby jakiś „wynalazek” mógł być zaliczony do kultury musi być zachowany, utrwalony i przekazany następnemu pokoleniu

• wynalazek musi mieć zdolność stania się dobrem wspólnym szeregu grup ludzkich, tzn. musi oderwać się od swoich wytwórców o tyle, że może być przejęty przez inne grupy

Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych:

• nie jest przekazywana na drodze biologicznej za pośrednictwem genów, ale na drodze wychowania i uczenia się

• E.B.Tylor: kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa

2. Istotne cechy zjawisk kulturowych

• Kultura ma wymiar czasowy: charakteryzuje się rozciągłością w czasie, ma swoja historię, rozwija się, przezywa rozkwit lub upadek zależnie od warunków społecznych i ekonomicznych, jest dorobkiem wielu pokoleń.

• Mechanizmy zmian kulturowych:

• ewolucja - proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia do stanów bardziej złożonych, polega na ciągłej kumulacji, wzroście dorobku form kulturowych

• adaptacja do określonego środowiska

• dyfuzja - proces mieszania się różnych kultur, przejmowania cech jednej przez drugą, zachodzący wskutek kontaktu tych kultur, proces przenikania treści kulturowych z jednej zbiorowości do innej: język, obyczajowość, moda, kuchnia

• Kultura ma wymiar przestrzenny - w toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się wraz z jego przemieszczaniem się. Odnosi się w sensie:

a) atrybutywnym - cecha gatunku ludzkiego

b) dystrybutywnym - zbiór cech kulturowych określonej zbiorowości

• Kultura jest systemem - całością, której części składowe są powiązane ze sobą; między elementami kultury zachodzi proces integracji; w każdym systemie kultury wymienia się cztery kategorie elementów:

1. materialno-techniczne,

2. społeczne,

3. ideologiczne

4. psychiczne (elementy te tworzą harmonijną i swoistą całość kulturowa)

• Kultura jest mechanizmem adaptacyjnym - spełnia ona rolę pośrednika między człowiekiem, a środowiskiem przyrodniczym w którym on żyje; dzięki kulturze, człowiek ujarzmia przyrodę.

• Płaszczyzny zjawisk kulturowych.

• Materialna - zjawiska kulturowe mają swój wymiar materialny, powstały dzięki istnieniu przedmiotów materialnych, które były niezbędne do ich stworzenia

• Behawioralna - zjawiska kulturowe są nierozerwalnie związane z zachowaniami motorycznymi, które mogą być:

a) zewnętrzne (wszystkie czynności związane z tworzeniem i odbiorem dzieła kulturowego)

1. wewnętrzne (przeżycia i odczucia)

2. werbalnymi (wypowiedzi);

• Psychologiczna - wartościowanie, oceny, postawy, motywy, znaczenia nadawane przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom; znaczenia i oceny podlegają procesowi przemian, mogą się pojawiać i znikać, nabierać intensywności i słabnąć

• Aksjonormatywna - normy i wartości

Obszar badawczy w socjologii kultury

Klasyfikacja kategorii kultury

Podstawowymi elementami kultury SA ludzkie działania i ich przedmioty, które mogą być postrzegane i doświadczane przez ludzi.

Kategorie kultury to wielkie, podstawowe działy, wyodrębnione w ujęciu synchronicznym, a różniące się charakterem składającym się na nie elementów.

Podział kultury globalnej ( A. Kłosowska):

1. Kultura bytu ( kultura materialna lub cywilizacji) - obejmuje działania i wytwory techniczne związane z produkcją, dystrybucja i usługami, służące do zaspokojenia naturalnych bytowych potrzeb człowieka.

2. Kultura społeczna - wspólność norm, wzorów ich uczeniu się i przekazywaniu. Nazywana jest kulturą socjetalną - podkreśla role społeczeństwa. Podmiotem i przedmiotem kulturalnych działań są sami ludzie. W skład kultury społecznej wchodzi:

• Komunikowanie

• Porządek społeczny

• Dostęp do dóbr

• Funkcja i pozycja społeczna

3. Kultura symboliczna to sfera czynności, wartości, przeżyć autotelicznych - działanie, których wykonanie jest źródłem zadowolenia dla jednostki. Do sfery kultury symbolicznej należą zjawiska kultury, które powiązane są ze sztuką, zabawą, nauką, religią - spełniając funkcje estetyczna, poznawcze i ludyczne.

Kategorie zjawisk rzeczywistości (Popper):

• Świat 1 to ogół procesów fizycznych związanych z ciałami nieożywionymi i organizmami

• świat 2 składa się z procesów psychicznych tj. postrzeganie, czucie, świadomość siebie i otoczenia

• świat 3 obejmuje wytwory umysłu ludzkiego, tj, teorie naukowe, mity, dzieła sztuki

Podstawowe dziedziny kultury symbolicznej

• Religia

Podstawową cechą jest jej wartość autoteliczna. Mamy z nią do czynienia, gdy kieruje przeżyciami swoich wyznawców. Funkcją religii jest przeżycie doświadczenia spotkania z bóstwem, które jest bezinteresowne, ważne samo dla siebie - autoteliczne.

Postacie instrumentalizmu religijnego:

1. Eschatologiczny - odnosi się do ostatecznego, po śmiertelnego losu człowieka, do jego zbawienia, wiąże się z lękiem przed potępieniem wiecznym

2. Doczesny - traktuje religię, jako narzędzie zjednania sobie bóstwa, uzyskania od niego pomocy w potrzebie

• Nauka

To wynik potrzeby poznania. Ciekawość poznawcza człowieka ma funkcję praktyczne, każde poznanie ma instrumentalny charakter i praktyczna motywację. Autoteliczne motywy zdobywania wiedzy odgrywają dużą rolę w życiu człowieka.

• Sztuka

1. Stwarza możliwość zaspokojenia ważnych potrzeb człowieka przez czynność symboliczną

2. Służy bezpośredniemu zaspokojeniu potrzeb religijnych, poznawczych, estetycznych, ludycznych

Dzieła sztuki służyły uświetnianiu różnych celów: religijnych, politycznych, publicznych, prywatnych. Dzięki sztuce wzrasta ilość życiowych doświadczeń i wyrazista staje się świadomość wartości moralnych, pełniejsza staje się wiedza o świecie i życiu, doskonali proces myślenia.

• Zabawa

Swobodne działanie, które jest wolnością. To, co robi się w zabawie, robi się tylko dla zabawy. Zabawa różni się od zwyczajnego życia miejscem i okresem trwania. W obrębie miejsca zabawy panuje porządek wymagający przestrzegania obowiązujących reguł i ład. W zabawie występuje element napięcia, który daje niepewność, które daje zabawie pewną zawartość etyczną.

Bezinteresowność jest ważnym elementem. Zabawa to czynność bawiąca, ciesząca kogoś, pozwala mile spędzić czas. Zabawa ma charakter autoteliczny jest czynnością podejmowaną bezinteresownie, jest czynnością skierowaną na siebie.

Zabawa może być początkiem kultury. Może też być resztka po kulturze. Pewne przedmioty lub zachowania przechodzą ze sfery powagi do sfery ludycznej, tzn. stają się zabawkami, gdy tracą swą funkcjonalność i pierwotne znaczenie.

---