32a. Antyutopia, baśń, fantasy, science fiction, utopia. Słowo dialogowe a dialog jako forma kompozycyjna
Katarzyna Kostyra
Antyutopia, baśń, fantasy, science fiction, utopia
antyutopia → utopia negatywna, przedstawiająca, zazwyczaj w formie powieści, społeczeństwo przyszłości jako nadmiernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące w człowieku jego indywidualność. Antyutopie są zwykle polemiką z utopiami, z ich ideologią i wiara w świetlaną przyszłość; to, co w utopii jest traktowane jako przejaw idealnej organizacji społeczeństwa, w antyutopii jest przedstawiane jako czynnik ograniczający swobodę jednostki, dominacji nad nią systemu i maszyny. Granice między utopią a antyutopią bywają płynne; różnice niekiedy sprowadzają się do oceny: to, co w utopii wskazywane jest jako wzór społeczeństwa idealnego, w antyutopii staje się nieludzkim koszmarem. Jako osobny gatunek antyutopia rozwija się w XX wieku, kwestionując przede wszystkim totalitarne wizje społeczeństwa. Najsłynniejsze antyutopie to: Nowy wspaniały świat A. Huxley'a, 1984 G. Orwella.
baśń → jeden z podstawowych gatunków epickich ludowej literatury. Niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a strefą działania sił nadnaturalnych. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu; wiarę w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną (antropomorfizacja-zabieg językowy, polegający na nadawaniu niebędącymi ludźmi przedmiotom, pojęciom, zjawiskom, zwierzętom itp. cech ludzkich i ludzkich motywów postępowania) wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań. Najstarsze ze znanych baśni pochodzą z literatury indyjskiej, co skłoniło do sformułowania teorii uznającej Indie za kolebkę tego gatunku. Obfity materiał baśniowy pochodzi z literatury arabskiej (baśnie ze zbioru Tysiąc i jedna noc), pochodzą one w znacznej części z X wieku i zawierają liczne motywy starsze: hinduskie, perskie, rzymskie.
fantasy → typ twórczości literackiej lub filmowej w sposób swoisty budujący świat przedstawiony: składają się nań elementy, które nie odpowiadają przyjętym w danej kulturze kryteriom rzeczywistości, a więc wątki nadnaturalne i wszelkiego rodzaju cudowności. Fantasy różni się z jednej strony od mitu, który stanowi przekaz wierzeń dawnej grupy, z drugiej zaś od widzeń sennych, zapisu majaczeń, które traktuje się jako wyraz jednostkowej psychiki. Fantasy przypisuje w zasadzie swym tworom realny byt w obrębie rzeczywistości, którą konstruuje, zakłada tym samym swoistą postawę czytelnika: musi on założyć, że to, co fantastyczne, rzeczywiście istniej, inaczej nie mógłby odbierać utworów tego typu, ale jednocześnie waha się co do rzeczywistego charakteru opowiadanych wydarzeń i ich uczestników. W ten sposób identyfikuje się często z bohaterem, który jest zwykłym człowiekiem wprowadzonym w świat cudowności. Fantasy stanowi domenę utworów fabularnych, w liryce w zasadzie nie występuje. Fantasy zwykle operuje repertuarem ustalonych motywów, czerpanych z archaicznych tradycji. Folkloru, z wyobrażeń religijnych i mitów, jeśli przestały one być podmiotem wiary.
science fiction → proza fantastyczno-naukowa, w której świat przedstawiony umieszczony jest w przyszłości w stosunku do czasu napisania i oparty na wizjach oraz prognozach dotyczących przyszłego rozwoju techniki. Science fiction nawiązuje zwykle do wzorów powieści realistycznej, operuje rozbudowana fabułą, usiłuje dokładnie przedstawić człowieka w świecie nie znanych jeszcze maszyn; wykorzystuje niekiedy motywy znane innym typom fantastyki np. podróże na inne planety, wątki baśniowe zastępuje fantazją technicystyczną. Science fiction podejmuje niekiedy współczesne problemy filozoficzne i społeczne łącząc je z elementami utopii i antyutopii.
utopia → gatunek dydaktycznej literatury, którego nazwa pochodzi od łacińskiego dzieła T. Morusa, zarysowującego idealny obraz egalitarnej społeczności na wymyślonej wyspie Utopia. Utwory należące do tego gatunku prezentują wzorowo zorganizowane społeczeństwa, projekty sprawiedliwych utworów państwowych i bezbłędnie funkcjonujących instytucji; u podstaw wskazanych w nich wizji życia społecznego znajdują się ideały skontrastowane z rzeczywistością socjalną i polityczną znana autorowi i jego czytelnikom z bezpośredniego doświadczenia. Najważniejszym źródłem gatunku, ukształtowanego w piśmiennictwie epoki renesansu, były traktaty filozoficzno-polityczne autorów starożytnych m.in. Platona, Arystotelesa, Ksenofonta, projektujące idealne organizmy społeczne. Dzieło Morusa zapoczątkowało długi szereg utworów pokrewnych, rozwijający się do czasów najnowszych. Utopia literacka ma zwykle formę powieściowa. Dążąc do uprawdopodobnienia przedstawionego świata, pisarze uprawiający ten gatunek wykorzystywali najczęściej realistyczną technikę narracyjno-fabularną, niekiedy posługiwali się chwytem stylizacji na zapis dokumentalny. Dla starszej utopii charakterystyczne jest lokowanie utopijnej krainy na nieodkrytych jeszcze lądach, w nowszych jej formach dominuje wizja przyszłości.
Słowo dialogowe a dialog jako forma kompozycyjna
Na początek warto przytoczyć definicję słowa dialogowego zaczerpniętą ze słownika terminów literackich. Słowo dialogowe to
wg . M. Bachtina to podstawowa forma funkcjonowania języka, który żyje w sferze dialogowego obcowania. Dialogowość cechuje wszelką wypowiedź, która zawsze stanowi reakcję na wypowiedzi wcześniejsze i sprzyja powstawaniu wypowiedzi dalszych. W konsekwencji mowa, co czasem widoczne nawet w wypowiedzianym w izolacji słowie, staje się zderzeniem co najmniej dwóch głosów. Dialogowość wyraża się w odwołaniu do społecznie funkcjonujących stylów, w operowaniu tzw. cudzą mową. W sposób szczególny zaznacza się w wypowiedziach złożonych z replik oraz w tych, w których język odwołań przedmiotowych ukierunkowany jest na inne wypowiedzi bądź style. Klasycznym przykładem dialogowości w tym sensie jest stylizacja i parodia. Z dialogowością wiąże się podstawowa idea filozoficzna języka Bachtina: wypowiedź należy rozpatrywać nie na tle abstrakcyjnego systemu językowego, ale w powiązaniu z praktykami mówienia właściwymi danej społeczności i osadzonymi w jej kulturze.
Rosyjska szkoła formalna, na którą obecnie powołuje się analiza strukturalna, interesowała się szczególnie ideą „dialogu językowego”. Obstawali oni przy dialogowej naturze komunikacji językowej, uważając że monolog, jest późniejszy w stosunku do dialogu. Niektórzy odróżniali monolog jako „ekwiwalent stanu psychicznego” od opowiadania jako „artystycznego naśladowania monologu”.
Dla Bachtina rozróżnienie między dialogiem a monologiem ma znaczenie dużo szersze niż dla formalistów. Nie odpowiada ono różnicy pomiędzy bezpośrednim a pośrednim (monologiem-dialogiem) w opowiadaniu lub dramacie. U Bachtina dialog może być monologowy, a to, co nazywa się monologiem często jest dialogowe. Motywował to tym, że stosunków dialogowych nie da się sprowadzić wyłącznie do stosunków logicznych czy podmiotowo-znaczeniowych, ponieważ muszą one dopiero przybrać kształt słowny, stać się wypowiedzią, wyrazić w słowie pozycje różnych podmiotów, aby pomiędzy nimi mogły powstać stosunki międzydialogowe. Podkreślając różnicę między stosunkami dialogowymi a stosunkami w samym języku Bachtin stwierdza, że stosunki określające strukturę opowiadania (autor-postać) są możliwe dzięki dialogowości języka. Język żyje wyłącznie w dialogowym obcowaniu Stosunki dialogowe nie są możliwe bez stosunków logicznych i przedmiotowo-znaczeniowych, ale nie sprowadzają się do nich, bo mają własną, odrębną istotę. Te stosunki logiczne, aby stać się stosunkami dialogowymi muszą skonkretyzować się, muszą stać się słowem, czyli wypowiedzią.
Tylko wypowiedzenie odznacza się bezpośrednim stosunkiem do rzeczywistości i do żywego mówiącego człowieka; wypowiedzenie określa się nie tylko poprzez swój stosunek do przedmiotu i do podmiotu mówiącego, a także przez stosunek do innych wypowiedzeń. Żywa trójjedność: stosunku do cudzych wypowiedzeń nie można oderwać od stosunku do przedmiotu o którym jest mowa i od stosunku do samego mówiącego. Osoba rozumiejąca wchodzi w wypowiedzenie, tekst (w dialog wypowiedzeń) jako nowy uczestnik.
Wyróżnić można rozmaite formy i stopnie dialogowego sytuowania się słowa oraz na związanych z nimi artystycznych możliwościach prozy. Każde konkretne słowo (wypowiedź) znajduje przedmiot, ku któremu jest skierowane. Przedmiot ten oplatały i przeniknęły wspólne myśli, poglądy, cudze oceny. Słowo zwrócone ku temu przedmiotowi włącza się w to dialogowe zaktywizowanie. Żywa wypowiedź, sensownie sformułowana w jakimś momencie historycznym musi zapewnić tysiące dialogowych powiązań. Wypowiedź ta staje się aktywnym uczestnikiem społecznego dialogu
Dla Bachtina dialog to nie tylko proces mówienia, ale też dialog rozumiany jako pisarstwo. Dialogowość u Bachtina określa pisarstwo zarazem jako akt podmiotowy i zdarzenie komunikacyjne, a dokładniej jako intertekstualność. W konfrontacji z dialogowością pojęcie osoby- podmiotu stopniowo się zaciera i wykształca się pojęcie „ambiwalencja pisania”. Termin ambiwalencja zakłada włączenie historii do tekstu, oraz proces odwrotny- tekst do historii. Dla Bachtina każdy tekst jest odpowiedzią na tekst już istniejący. Każdy nowy tekst wchłania niejako poprzedni. Pisanie, tworzenie tekstu jest odpowiedzią na zastany dorobek literacki. Dialog i ambiwalencja prowadzą do istotnego wniosku o podwójności języka. Stworzony tekst jest odpowiedzią na tekst już zastany, ale jednocześnie sam wymaga podobnej odpowiedzi w przyszłości.
Bibliografia:
Głowiński M. , Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J. Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1998
Kristiva J. Słowo dialog i powieść, [w:] M. Bachtin Dialog język literatura, PWN, Warszawa 1983