System wiedeński w latach 1815 - 1830
Po klęsce Napoleona i zesłaniu Elbę, w Wiedniu zebrali się na nim przedstawiciele państw koalicji antyfrancuskiej, by uregulować wszystkie kwestie sporne, wyznaczyć nowe granice ale przede wszystkim dokonać podziału schedy epoki napoleońskiej. Obrady Kongresu Wiedeńskiego trwały od września 1814 roku do sierpnia 1815 roku. Nie zostały nawet przerwane powrotem napoleońskim 1 marca 1815 roku i jego okresem tzw. „100 dni Napoleona”. Najważniejsze decyzje podejmowało kilka państw, tj Rosja, Wielka Brytania, Francja, Prusy oraz Austria, mimo iż na kongres przybyły delegacje kilkunastu krajów. I tak Wielką Brytanię reprezentował minister spraw zagranicznych Robert Stewart Castlereagh, Rosję Aleksander I oraz minister spraw zagranicznych Karol Nesselrode, Austrię Franciszek I Habsburg i minister spraw zagranicznych Klemens von Metternich, Prusy Fryderyk Wilhelm III i kanclerz Karl Hardenberg, zaś Francję minister spraw zagranicznych
Uczestnicy Kongresu uznali za najważniejsze trzy zasady:
-restauracji czyli powrotu do przedrewolucyjnych systemów ustrojowych. Najwięksi przeciwnicy Napoleona chcieli usunąć wszystko co wiązało się z postacią Napoleona, zdawano sobie jednak sprawę, iż w obecnej sytuacji nie można wrócić w pełni do wcześniejszego ustroju, bowiem groziłoby to wybuchem kolejnych rewolucji na wzór francuskiej z 1789 roku, dlatego m.in. utrzymano zasadę równości wszystkich wobec prawa we Francji a w wielu krajach zachowano również Kodeks Napoleona.
-legitymizmu zakładającego nienaruszalność praw dynastii, co w praktyce oznaczało oddanie władzy monarchom usuniętym z tronów przez Napoleona. I tak trony odzyskały odsunięte od rządów w okresie napoleońskim rody panujące w Hiszpanii, Portugalii, Sardynii, Neapolu i Francji.
- równowagi europejskiej, która polegała na wprowadzeniu takiego układu sił, któryby nie dopuścił do uzyskania przewagi przez jakiekolwiek państwo w Europie.
Opierając się na tych zasadach, po ostatecznym rozgromieniu Napoleona w bitwie pod Waterloo i zesłaniu go na wyspę św. Heleny, dokonano w Europie szeregu zmian terytorialnych. I tak:
- Francja po zawarciu pokoju paryskiego w 1814 roku musiała powrócić do granic z 1792 roku, po tym jednak jak Francuzi poparli Napoleona w czasie powrotu z Elby, po II pokoju paryskim, cofnięto ustalono granice z roku 1790, poza tym Francja została zobowiązana do zapłacenia wysokiej kontrybucji oddania Sabaudii Królestwu Piemontu. Zaś tron francuski objęła dynastia Burbonów w osobie Ludwika XVIII.
- Wielka Brytania zyskała nowe kolonie: Maltę, Cejlon, Kraj Przylądkowy, Mauritius.
- w kwestii niemieckiej zaś utrzymano podział Niemiec na samodzielne państewka i wolne miasta. W miejsce powołanego przez Napoleona Związku Reńskiego utworzono Związek Niemiecki złożony z 35 państw i 4 wolnych miast. Za jego cel uznano zapewnienie bezpieczeństwa poszczególnym przy jednoczesnym zachowaniu całkowitej autonomii państw członkowskich. Na czele Związku stanęła Austria, miała jednak ograniczoną władzę, bowiem najważniejszym organem uznano Bundestag, czyli dwuizbowy parlament. Wewnątrz Związku Niemieckiego od samego początku dochodziło do sporów o przywództwo między Prusami a Austrią. W przypadku państewek włoskich, zlikwidowano utworzone jeszcze przez Napoleona Królestwo Włoch i zastąpiono je nowymi organizmami państwowymi tj. Państwem Kościelnym, Królestwem Obojga Sycylii i Królestwem Sardynii. Austria rozciągnęła swe panowanie na Lombardię, Wenecję i Dalmację.
-Prusy dostały 2/5 Saksonii, Westfalię, Nadrenię, Pomorze Szwedzkie z Rugią oraz Gdańsk na wschodzie ponadto departamenty: poznański, bydgoski.
-Rosja dostała Finlandię oraz Besarabię, ponadto większość ziem zlikwidowanego Księstwa Warszawskiego.
-Scalono Belgię z Holandią tworząc w ten sposób Zjednoczone Królestwo Niderlandów.
-powołano Związek Szwajcarski, będący federacją złożoną z 22 kantonów
-Dania została zmuszona do zwrotu Norwegii Szwecji.
Sprawa polska:
Jedną z najistotniejszych kwestii w czasie Kongresu Wiedeńskiego była kwestia polska. Zgodnie z zasadą restauracji, utworzone przez Napoleona Księstwo Warszawskie zostało zlikwidowane, należało również przywrócić wcześniejsze granice. Jednak sprawa polska podzieliła mocarstwa. Metternich zgłosił projekt powrotu do granic sprzed pokoju w Tylży w roku 1807. Nie uzyskał jednak zgody Aleksandra I, popartego przez króla pruskiego, który w zamian za zrezygnowanie z części Księstwa, chciał dostać obszar Saksonii. Wielka Brytania musiała się liczyć z angielską opinią publiczną, ta zaś była przeciwna ponownemu podziałowi Polski. Anglia w sumie przedstawiła trzy projekty, rozwiązujące kwestię Polski. Pierwszy z nich dotyczył powrotu do granic sprzed 1772 r., drugi przywrócenia granic z roku 1791, a trzeci zakładał podział Księstwa Warszawskiego, z tym że car dostałby tereny aż po Wisłę, ale tytułu króla polskiego. Prusy w zamian za rezygnację z praw do Saksonii dostałyby dalszą część. Ostatecznie król pruski zgodził się na część Saksonii i odzyskanie tylko części ziem byłego Księstwa Warszawskiego z Poznaniem, Bydgoszczą i Toruniem. Austrii natomiast przypadł obwód tarnopolski, kopalnia soli w Wieliczce. Z Krakowa i jego najbliższej okolicy utworzono Wolne Miasto Kraków pod kontrolą trzech mocarstw zaborczych. Ludności natomiast obiecano instytucje narodowe, swobodę handlu i komunikacji na wszystkich ziemiach dawnej Rzeczpospolitej. Większość Księstwa Warszawskiego przypadła Rosji. To terytorium jako Królestwo Polskie zostało związane unią personalną z Rosją, choć w nazwie znalazł się przymiotnik „polskie” to jednak jego suwerenność została znacznie ograniczona. Aleksander I przyjął tytuł króla polskiego, obiecał też nadać Królestwu konstytucję. Dodatkowo w traktacie umieszczono klauzulę o możliwości przyłączenia do Królestwa z niektórych ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prusy utworzyły Wielkie Księstwo Poznańskie, na czele z polskim namiestnikiem, własnym sejmem i ograniczonymi swobodami.
Podsumowując, należy podkreślić, iż celem Kongresu było przywrócenie równowagi politycznej w Europie, czyli stanu sprzed rewolucji, restauracja dawnych monarchii i przywracanie porządków sprzed rewolucji oznaczało przekreślenie dotychczasowych reform Napoleona. Nie odpowiadało to rozbudzonym aspiracjom różnych warstw ludności i zapowiadało niepokoje społeczne. 26 września 1815 roku z inicjatywy cara Aleksandra I doszło do zawarcia traktatu zwanego Świętym Przymierzem. W jego akcie założycielskim który odwoływał się do Boga i wartości chrześcijańskich, czytamy: „celem niniejszego aktu jest obwieszczenie całemu światu, iż odtąd, zarówno wewnątrz ich państw własnych, jak i w stosunku do państw obcych, drogowskazem postępowania będą przepisy tej świętej wiary, zasady sprawiedliwości, miłości i zgody, które nie będąc zgoła przeznaczone jedynie dla życia prywatnego, muszą również kierować postanowieniami książąt panujących jako jedyny środek utrwalenia ludzkich urządzeń i naprawy ich niedoskonałości.” W praktyce był to sojusz polityczny trzech władców absolutnych, którzy zobowiązali się do wzajemnej pomocy w zwalczaniu wszelkich ruchów narodowowyzwoleńczych. Obradujący w 1820 roku w Opawie kongres Świętego Przymierza, mimo brytyjskiego sprzeciwu ustalił prawo zezwalające członkom Św. Przymierza na zbrojną interwencję na terytorium innych krajów. Początkowo do organizacji przystąpiła większość państw, jednak bark poparcia ze strony Wielkiej Brytanii, spowodował, że właśnie Anglię społeczeństwa państw europejskich uważały za obrońcę wolności. Pod wpływem Świętego Przymierza rozbudowano w całej Europie system szpiegowsko- policyjny. Policja tropiła wszelkie przejawy samodzielnej myśli, szpiegowała uczniów, studentów i wojskowych. Władze, przy pomocy cenzury starały się zlikwidować niezależną prasę, nie dopuszczały do druku i rozpowszechniania literatury, którą uznawały za wrogą. Usuwano nawet udogodnienia techniczne i zdobycze higieny wprowadzone w okresie rewolucji i Napoleona, jak np. oświetlenie w Rzymie, zrównano z ziemią ogród botaniczny w Turynie. Poza kilkoma wolnymi miastami w Niemczech oraz nową Konfederacją Szwajcarską, wszystkie państwa europejskie pozostały monarchiami. W Prusach, Austrii, Rosji i Danii, wszystkich państwach włoskich, w Portugalii i Hiszpanii wciąż utrzymywały się rządy absolutyzmu. Dlatego właśnie nowy system polityczny, wprowadzony w 1815 roku można nazwać swego rodzaju regresem.. Okres powiedeński charakteryzowało dążenie do utrzymania dotychczasowych tradycji i zwyczajów, porządek społeczny uzyskiwał ponadto uzasadnienie religijne dla swojej nienaruszalności
Walkę z systemem ustanowionym w 1815 roku podjęli karbonariusze, czyli węglarze ( ich nazwa pochodzi o d włoskich wypalaczy węgla, którzy ukrywali w swych szałasach zbiegów) Ich celem było zjednoczenie Włoch, w drodze rewolucji. Metodą walki były zamachy na wysoko postawionych urzędników i monarchów. Karbonaryzm szybko rozpowszechnił się w całej Europie po 1815 roku. Niezadowolenie wobec nowego systemu ujawniło się też w Niemczech, gdzie w 1819 roku odbyła się demonstracja studentów, profesorów i dziennikarzy, w odpowiedzi na to, kanclerz Metternich wydał dekret o kontroli uniwersytetów, usuwaniu nielojalnych profesorów i prześladowaniu antypaństwowych związków studenckich.
W Hiszpanii pod wpływem karbonariuszy doszło do wybuchu rewolucji, w konsekwencji król musiał przywrócić konstytucję z czasów napoleońskich. Na skutek pomocy francuskiej, rewolucja szybko została stłumiona a jej uczestniczy ukarani.
Kolejnym państwem, w którym doszło do wystąpień była Grecja, znajdująca się pod panowaniem tureckim. Dążenia niepodległościowe ludności greckiej popierała Rosja, oficjalnie ze względu na sympatię wobec ludności wyznania prawosławnego walczącej z okupantem tureckim. W praktyce Rosja liczyła na to, ze wybuch powstania antytureckiego, może doprowadzić do znacznego osłabienia Imperium Tureckiego a w konsekwencji umożliwi to zdobycie prze Rosję cieśnin czarnomorskich. W roku 1821 wybuchło powstanie greckie. W odpowiedzi Turcy dokonują rzezi ludności greckiej, na terenach gdzie ludność turecka stanowi większość mieszkańców. Opinia publiczna w Europie zaczęła się domagać interwencji w wprawie greckiej, początkowo mocarstwa nie angażowały się w wydarzenia w Grecji, ze względu na ochłodzenie stosunków z Turcją. Pomocy Grekom udzielali tzw. filohellenowie, czyli działacze ruchu solidarnościowego z powstańcami greckimi, zbierali broń, dostarczali Grekom żywność, pieniądze. Należeli do nich m.in. Goethe, Schiller, Victor Hugo, George Byron, który przybył do Messolongi, w 1824. Teraz państwa europejskie zdecydowały się udzielić pomocy walczącym Greków. Ofensywę dyplomatyczną rozpoczynają Rosja i Francja, potem także Rosja. Mocarstwa wysłały swe floty na wybrzeże greckie, nie miały jednak zamiaru rozpoczynać walki z Turkami, a jedynie zablokować flotę turecką. Jednak po ostrzelaniu Brytyjczyków przez Turków, doszło do walki, w wyniku której w bitwie w zatoce Navarino w 1827 roku klęskę ponieśli Turcy. W 1828 roku na terytorium tureckie wkroczyła armia rosyjska dowodzona przez Iwana Dybicza. Pod naciskiem państw zachodnich, Turcja zdecydowała się na zawarcie pokoju, co nastąpiło w 1829 roku w Adrianopolu. Ustalono, że Grecja będzie autonomicznym państwem, ale pod turecką zwierzchnością. Serbom, Mołdawii i Wołoszczyźnie przyznano również autonomię. W 1830 roku na konferencji w Londynie pod naciskiem mocarstw Turcja zgodziła się na utworzenie niepodległego państwa greckiego.
Niezadowolenie z rządów absolutystycznych pojawiło się również w Rosji, gdzie pod wpływem ucisku carskiego zawiązały się tajne ugrupowania, głoszące postulat przeprowadzenia reform. Powstały dwie organizacje: Towarzystwo Południowe i Towarzystwo Północne, ich członkowie mieli za sobą przeszłość wojskową lub jeszcze służyli w armii carskiej. Pamiętali czasy wojny z wojskami napoleońskimi. Towarzystwo Południowe chciało znieść pańszczyznę, poddaństwa chłopów, i zniwelować różnice stanowe, następnie odsunąć od władzy rodzinę carską. Towarzystwo Północne ograniczyło się tylko do reformy przekształcenia Rosji w monarchię konstytucyjną. Po śmierci Aleksandra I w 1825 roku, władza przeszłą w ręce jego brata Mikołaja I, który słynął jako reakcjonista i przeciwnik jakichkolwiek reform. Towarzystwo Północne chciało wykorzystać chwilowy chaos jaki zapanował w państwie po śmierci Aleksandra I i 14 grudnia wyszli na Plac Senacki, gdzie zgromadziło około 3 tys. żołnierzy, demonstrujących brak poparcia dla Mikołaja I. Bunt został szybko stłumiony, a winni ukarani.
Również Francji Kongres wiedeński przyniósł powrót do starego systemu, do władzy wrócili Burbonowie, najpierw Ludwik XVIII, a po nim Karol X, który dążył do przywrócenia absolutyzmu, lekceważył konstytucję i wydawał dekrety z pominięciem drogi parlamentarnej. Wprowadził cenzurę i nowe prawo wyborcze, dzięki któremu deputowani rekrutowali się z warstwy posiadaczy ziemskich, co wywołało niezadowolenie społeczne. 27 lipca 1830 roku robotnicy i studenci wznieśli na ulicach Paryża barykady. Rozpoczęła się rewolucja lipcowa. W wyniku trzydniowych walk, Karol X został zmuszony do abdykacji. Nowy władca, którym został Ludwik Filip wydał nową konstytucję, znoszącą cenzurę i wprowadzającą we Francji rządy bogatej burżuazji. Na wiadomość o wybuchu rewolucji we Francji, do rewolucji doszło również w Belgii, która zdołała zrzucić zależność ze strony Holandii i w 1830 roku ogłosiła się niepodległym państwem.
Od lat 20. XIX wieku dochodziło do walk narodowo-wyzwoleńczych w koloniach hiszpańskich w Ameryce Południowej. Do 1825 roku niepodległość uzyskały prawie wszystkie byłe kolonie, wyjątek stanowiła Kuba oraz Puerto Rico. Państwa Świętego Przymierza planowały wysłać tam swoje wojska w celu stłumienia rewolucji. Co spotkało się ze sprzeciwem Wielkiej Brytanii, dla której Ameryka Południowa jawiła się jako atrakcyjny rynek zbytu dla towarów angielskich. Jednocześnie Stany Zjednoczone wysunęły hasło „Ameryki tylko dla Amerykanów”, domagając się od państw europejskich nie wtrącania się w sprawy kontynentu amerykańskiego. W konsekwencji umożliwiło to powstanie kilkunastu republik, m.in. Boliwii, Columbii, Argentyny, Chile, Wenezueli, Ekwadoru oraz Peru.
Podsumowując, należy zaznaczyć, iż Kongres Wiedeński stworzył podstawy europejskiego porządku politycznego w XIX wieku. Jego zasadniczym celem było ustalenie takiego porządku, który zabezpieczyłby Europę przed przyszłymi konfliktami zbrojnymi. Ustalenia kongresu wiedeńskiego przez prawie 40 lat pozwoliły rozstrzygać spory międzynarodowe bez uciekania się do walk zbrojnych. Jednak dla państw Europy okres powiedeński to epoka spisków, wszechwładnej roli tajnej policji i powszechnego szpiegowania. Kongres przyczynił się więc do zaostrzenia konfliktów wewnętrznych w poszczególnych krajach, toteż okres po 1815 roku charakteryzowało napięcie rewolucyjne i powstania niepodległościowe, których apogeum przypada na lata 1848 - 1849.