14a. Typy liryki i kryteria ich wyróżniania. Od heksametru polskiego do tonizmu sześciozestrojowego.
Klaudia Drewczyńska
Typy liryki:
Osią utworu lirycznego jest podmiot liryczny (ja liryczne) - to do niego odnoszą się wszystkie zjawiska stylistyczne i kompozycyjnego, od jego jest uzależnione ich znaczenie i funkcja. Jest podmiotem wypowiadającym. Zawsze jest zaangażowany w formowaną wypowiedź, a jego obecność wyraża się w warstwie językowej.
Podmiot liryczny może występować pod różnymi postaciami.
Liryka bezpośrednia- obecność podmiotu lirycznego ujawnia się w sposób bezpośredni w samym kształcie wypowiedzi. Wypowiadający jest podmiotem przeżywania, a przeżywanie podmiotem wypowiedzi. Podmiot liryczny uzewnętrznia swoje przeżycia najczęściej w formie monologu. Często występujące formy gramatyczne to czasowniki w pierwszej osobie lub zaimki ja, mój.
Takim przykładem liryki bezpośredniej jest Niepewność A. Mickiewicza
Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę,
Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę;
Jednakże, gdy cię długo nie oglądam,
Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam
I tęskniąc sobie zadaję pytanie:
Czy to jest przyjaźń? czy to jest kochanie?
Czasami jednak liryka bezpośrednia nie ujawnia się w sposób aż tak oczywisty. Nie zawsze uzyskuje kształt wyznania. Czasami przeżycia wyrażone przez wyraziste określenie wartości emocjonalnej danego zjawiska dla lirycznego ja np. w Stokrótki J. Słowackiego
Miło po listku rwać niepełną stokroć
I rozkochanych słów różaniec cedzić,
Miło przy ludziach było raz powiedzieć,
Że się kochamy, i mówić po stokroć.
Liryka pośrednia- osobowość podmiotu lirycznego wyraża się w ukształtowaniu świata przedstawionego. Samo liryczne ja nie autonomizuje się (nie jest widoczne), jest zależne od podmiotu.
Można to dostrzec np. w utworze W malinowym chruśniaku B. Leśmiana
Wyszło z boru ślepawe, zjesieniałe zmrocze,
Spłodzone samo przez się w sennej bezzadumie,
Nie oswojone z niebem patrzy w podoobłocze
I węszy świat, którego nie zna, nie rozumie
Występuje tu pozornie świat przedstawiony i ukryty, daleki podmiot (pozornie! - prezentowana wizja nie stanowi wartości samodzielnej). Świat przedstawiony jest z punktu widzenia podmiotu lirycznego i jego świadomości. Jest odzwierciedleniem jego sposobu patrzenia na rzeczy. Podmiot ujawnia się poprzez konstrukcję świata przedstawionego.
Pomiędzy liryką bezpośrednią i pośrednią występują zjawiska przejściowe:
- formy liryki współczesnej, w których swobodny układ pozornie obiektywnych elementów stanowi wyraz subiektywnego myślenia.
Liryka opisowa- odmiana liryki pośredniej, opis służy ukazaniu i wyrażeniu stosunku podmiotu do rzeczy i zjawisk - może stanowić punkt wyjścia jak w klasycznych sonetach podzielonych na część opisową i refleksyjną albo być mieszanką tzn. już w opisie zawierać elementy refleksyjne.
Przykładem liryki opisowej jest Gotyk i wiosna T. Różewicza
Gotyk jest czerwony
zielona jest wiosna.
Gotyk cięciwą ostrokołu
wykrzywiają się maszkarony
ziewają plwacze
z pysków otwartych
tryska jęzor wody
przypory się przeciągają
wyginają grzbiety.
Gotyk wystrzelił z patyny.
Liryka inwokacyjna- występuje, gdy nie można podporządkować wypowiedzi podmiotu lirycznego ani do formy wyznania, ani do pośredniej wypowiedzi poprzez konstrukcję obrazu poetyckiego. Podmiot liryczny zwraca się do określonego adresata (konkretna postać lub uosobienie). Sytuacja liryczna powstaje podczas zwrotu do adresata. Taki typ liryki jest charakterystyczny dla poezji idei, wielkich wydarzeń historycznych, manifestów, poezji dydaktycznej i agitacyjnej.
Występuje np. w Do matki Polki A. Mickiewicza
O matko Polo! gdy u syna twego
W źrenicach błyszczy geniuszu świetność,
Jeśli mu patrzy z czoła dziecinnego
Dawnych Polaków duma i szlachetność;
W odach występują wszystkie zasady przedstawionych powyżej typów
Liryka sytuacyjna- ma budowę małej sceny, obrazka dramatycznego, posiada elementy fabuły skoncentrowane na jednym punkcie wyjściowym (sytuacji). Podmiot liryczny usuwa się na bok.
Ten typ liryki występuje m.in. wRusałce T. Lenartowicza
Idzie Kasia borem, koszyk jagód niesie,
Aż ci jej rusałka zastąpiła w lesie.
„Odpowiedz, dziewczynko, na te trzy pytania,
Bo cię załaskoczą moja łaskotania: (...)”
Liryka podmiotu indywidualnego- autor wyraża świat doznań, uczuć i refleksji jednostki. Utwory takie są nazywane liryką osobistą (nieważne, czy wyrażają przekaz rzeczywistych wrażeń czy nie). Istnieje bardzo dużo wierszy, które należą do tego typu liryki.
Przykładem może być wiersz Chmury W. Szymborskiej
Z opisywaniem chmur
musiałabym się bardzo śpieszyć -
już po ułamku chwili
przestają być te, zaczynają być inne.
Ich właściwością jest
nie powtarzać się nigdy
w kształtach, odcieniach, pozach i układzie.
Liryka podmiotu zbiorowego- podmiotem wypowiadającym jest pewien kolektyw (w starożytnej Grecji była to liryka chóralna stanowiąca część uroczystości i obrzędów). Poprzez ten typ poeci chcą wyrazić doświadczenia ogólne lub podkreślić, że wyrażone przeżycie nie ma charakteru indywidualnego. Wyraża się przeświadczenia filozoficzne.
Przykładem może być wiersz Robotnicy W. Broniewskiego
Dzień nam roboczy nastał.
Młot niesiemy, kilof i łom.
Idziemy budować miasta,
stupiętrowy za domem dom.
Liryka maski- utwór nie sugeruje identyczności podmiotu lirycznego z autorem. Wyrażane w wierszu treści można przypisać autorowi, ale wypowiada je podmiot będący konkretną postacią (np. bohaterowie orientalni u Byrona i Słowackiego.
Występuje także w Piosence Ulicznej L. Staffa
Z domu wygnali, żem leń, urwipołeć.
Słodki mój grzech był, słodką i pokuta…
Gołe mam łokcie, ale też wesołe-ć
Życie, choć palce wyłażą mi z buta.
Liryka roli- utwór również nie sugeruje identyczności podmiotu lirycznego z autorem, z tą różnicą, że podmiotu lirycznego nie można zidentyfikować z twórcą, nie jest jego poetyckim odpowiednikiem w wierszu ( np. Pieśń żołnierzaA. Mickiewiczai List Anny Żywioł)
Ja w mej chacie spać nie mogę,
Chcę u ciebie spać, kolego,
Moje okna są na drogę,
A po drodze poczty biegą.
A gdy w nocy trąbka dzwoni,
Tak mi mocno serce skacze:
Myślę, że trąbią do koni,
A potem aż do dnia płaczę
Podział liryki ze względu na typy wyrażanych przeżyć
Liryka miłosna- wyspecjalizowana w wyrażaniu uczuć miłosnych. Na przestrzeni wieków nie była jednak jednolita. Na jej przekształcenia wpływały poglądy filozoficzne dominujące w danej epoce, konwencje obyczajowe i środowisko, z którego pochodził autor
Sentymentalizm: tok przeżywania miłości istnieje ze stylizacją sielankową (kostium pasterski odgrywa ogromną rolę w przedstawieniu). Przeżywanie jest miękkie, delikatne, bezkonfliktowe, pozbawione dramatyzmu (w przeciwieństwie do liryki miłosnej z okresu romantyzmu).
Przykładem utworu jest O Chloi F.D. Kniaźnina
Cóż to ci, serce? niestety!
Chloe jest piękna i miła…
Wżrok pełen lubej podniety
Na mnie rzuciła.
Może podchlebne mej doli
Były z jej oczu te strzały;
Ja wyznać nawet, że boli,
Nie byłem śmiały.
Gdy moję tkliwość taiłem,
Głębiej mi w serce zaciekła.
Odejść z tą raną myśliłem;
„Zaczekaj!” rzekła
Romantyzm: pojawiają się akcenty dramatyczne. Najczęściej wyrażane są uczucia silne, tragiczne, zawiedzione, wyrażające bunt przeciw światu, negujące go.
Przykładem może
Poezja skamandrytów - kreowanie nowego bohatera wpływa na nowy sposób ujmowania przeżyć miłosnych. Bohater skamandrytów to człowiek ulicy, dzięki czemu zmienia się język wyrażanych uczuć miłosnych oraz realia obyczajowe.
Przykładem może być wiersz J. Tuwima Colloquium niedzielne na ulicy
„Pani ma bardzo ładne czerwone usta,
Ale zdaje mi się, że troszeczkę pomalowane.
Co za dziw? Wiadomo, że kobieta - to istota pusta…
Puchu marny, jak mówi poeta… To przecież znane
Ale, proszę pani, czy to przeszkadza prawdziwej miłości?
Pani pozwoli, że ją do domu odprowadzę…
Co? Pani nie zawiera na ulicy znajomości?
Nie rozumiem… Ja przecież pani nie zawadzę.
Awangarda krakowska - dążyła do maksymalnej dyskrecji w liryce miłosnej, mówili nawet o wstydliwości uczuć
Liryka filozoficzna- poeci nie tworzą na ogół systemów filozoficznych, tworzą natomiast przedmiotem przeżyć problemy filozoficzne w sposób bezpośredni bądź też wyrażają swój stosunek do podstawowych problemów ludzkiej egzystencji na podstawie zespołu określonych przeświadczeń historycznych. Tak jak miłosna jest także uwarunkowana historycznie, jednak nie łączy się ze sferą obyczajowości lecz z zespołem poglądów na temat istoty życia, człowieka itp.
XVIII w. - poglądy filozofii racjonalistów
romantyzm niemiecki - idee filozoficzne Fichtego i Schellinga
twórczość Norwida - teorie filozoficzne Hegla odnoszące się do rozumienia historii
Zawartość filozoficzna jest immanentnym składnikiem utworu. Każdy utwór literacki wyrażając jakieś rozumienie świata jest związany (ściślej lub luźniej) z zespołem przeświadczeń filozoficznych stanowiących centralny element treści utworu. W liryce filozoficznej nie obowiązuje logiczne udowodnienie formułowanego przeświadczenia.
Poeta często tworzy problem filozoficzny przez zarysowanie obrazu poetyckiego np. B. Leśmian w Znikomku, gdzie problem filozoficzny został utajony i „schowany” za sytuacją liryczną.
W cienistym istnień bezładzie Znikomek błąka się skocznie.
Jedno ma oko błękitne, a drugie - piwne, więc raczej
Nie widzi świata tak samo, lecz każdym okiem - inaczej -
I nie wie, który z tych światów jest rzeczywisty - zaocznie?
Liryka filozoficzna może także przybrać postać rozmyślania (liryka refleksyjna). Jednak nie każda liryka refleksyjna jest liryką filozoficzną. A. Asnyk Nad gołębiami
Liryka religijna- problemy filozoficzne wyrażają się poprzez przyjęcie systemu wierzeń religijnych. Poeta rozważając i przeżywając określony problem ustala również swój stosunek do bóstwa (np. S. Szarzyński O bożej opatrzności na świecie).
Nie trafunek przygodny ludzkie sprawy rządzi
I fortunę szaloną, choć upornie błądzi,
Chełzna twardym munsztukiem twego moc rządzenia,
O mądrości, wszystkiego żywocie stworzenia!
Nie zawsze liryka religijna związana jest z filozoficzną. Mogą się wyrażać jedynie w kategoriach emocjonalnych stosunek człowieka do Boga. Wśród licznych form można wymienić np. pochwalny hymn, wiersz błagalny, liryka-bluźnierstwo, utwory związane z obrzędami (np. starożytny dytyramb) czy chrześcijańskie pieśni, litanie, hymny, psalmy.
Liryka polityczna- konstrukcja utworu ma jak najlepiej spełniać swą funkcję bezpośredniego oddziaływania na odbiorcę. To on jest wyznacznikiem kompozycji wiersza, zwrot do niego staje się istotnym elementem jego budowy. Podmiot znajduje się w bezpośrednim kontakcie z odbiorcą, swoją wypowiedź kieruje do niego.
Przykładem liryki politycznej jest W. Broniewski z utworem Pionierom.
Jeśli serce w piersi za ciężkie,
pierś rozetnij i serce rwij!
Wyściel drogę wiośnie zwycięskiej
mostem ramion, purpurą krwi.
Liryka patriotyczna- nie jest już aż w takim stopniu nastawiona na bezpośrednie oddziaływanie na czytelnika. Jest reakcją na jakąś sprawę ogólną będącą przedmiotem przeżycia. Poeta tworzy model przeżywania, nie zajmuje się już bezpośrednio jego konsekwencjami w życiu.
Przykładem może być utwór Żale Sarmaty F. Karpińskiego
Ty śpisz, Zygmuncie! a twoi sąsiedzi
Do twego domu goście przyjechali!...
Ty śpisz! a czeladź przyjęciem się biedzi
Tych, co cię czcili, co ci hołdowali!...
Gorzkie wspomnienie, gdy szczęście przeminie,
Czemuż i pamięć o nich nie zaginie?...
Od heksametru polskiego do tonizmu sześciozestrojowego
Heksametr polski
Heksametr polski jest narodowym odpowiednikiem antycznego heksametru epiki klasycznej. Jego najlepszą postać stworzył Adam Mickiewicz w „Powieści Wajdeloty” z Konrada Wallenroda.
Polski heksametr opiera się na przekształconym z iloczasowego na akcentowy wzorcu antycznym. Antyczny heksametr składał się z sześciu stóp, w którym pierwsze cztery stopy były daktylami lub spondejami, piąta była daktylem a ostatnia spondejem lub trochejem. W polskim heksametrze zmiana nastąpiła w spondeju (niemożliwym w naszej prozodii), który przekształcono na trochej.
Powstał rodzaj rytmizacji, ale o wyraźnie zakreślonych granicach dowolności:
rozmiar wersu ma się mieścić w granicach 13-17 sylab
stałym jest akcentowy układ w ostatnich pięciu sylabach w wersie (tzw. adoniczny spadek klauzulowy)
pierwsza sylaba każdego wersu musi być akcentowana (akcent główny lub poboczny)
Heksametr polski w „Powieści Waldejoty”
wersy najczęściej piętnastozgłoskowe o sześciu akcentach przypadających na pierwszą, trzecią, szóstą, jedenastą i czternastą sylabę.
wahania długości wersów mieszczą się w granicach od czternastu do szesnastu zgłosek
tendencja do dwudzielności w budowie intonacyjnej
Lata dzieciństwa płynęły, żyłem śród Niemców jak Niemiec, (8+8)
Miałem imię Waltera, Alfa nazwisko przydano,(7+8)
Imię było niemieckie, dusza litewska została,(7+8)
Został żal po rodzinie, ku cudzoziemcom nienawiść.(7+8)
Winrych, mistrz krzyżacki, chował mię w swoim pałacu, (6+8)
On sam do chrztu mię trzymał, kochał i pieścił jak syna. (7+8)
Jam się nudził w pałacach, z kolan Windrycha uciekał (7+8)
Do wajdeloty starego. Wówczas pomiędzy Niemcami ((8+8)
Był Wajdelota litewski, wzięty w niewolę przed laty, (8+8)
Służył tłumaczem w wojsku. Ten, gdy się o mnie dowiedział, (7+8)
Żem sierota i Litwin, często mię wabił do siebie, (7+8)
Rozpowiadał o Litwie, duszę stęsknioną otrzeźwiał (7+8)
Pieszczotami i dźwiękiem mowy ojczystej, i pieśnią. (7+7)
On mię często ku brzegom Niemna sinego prowadził, (7+8)
Stamtąd lubiłem na miłe góry ojczyste spoglądać. (8+8)
Dalszy rozwój polskiego heksametru przynosi wyrównanie zestrojowości. W utworze A. Słonimskiego Czarna wiosna największą regularność utrzymuje tok sześciozestrojowy, a inne typowe dla heksametru właściwości zostają odsunięte na dalszy plan. Pojawiają się si tylko w pierwszej stylizowanej części fragmentu:
Muzo, gniew opowiadaj Achilla, syna Peleja,
Gniew co zawsze piękniejszy będzie niż cnota Hektora.
Mord rozgrzeszę, gdy oczy gniewem zamroczy zawieja,
A mordem nazwę czyny, ręką zadane likora.
Męża mąż, gdy zabije, sprawa to ich, a nie czyja.
Próżno chłodne morderstwo wielkim zasłaniać imieniem.
[…]
Dziś oto widzę cię, miasto, gdy piętno nerwowej słabości
Usta pobladłe wykrzwia, rysuje znamiona podłości
I ludzki głos - z sera płynący gwar, stukot - zabija szum.
Widzę cię, tłumie biegnący, spodlony, w obłędzie pośpiechu,
Czemu wszak nie masz przystanąć, by niebios przysłuchać się echu,
By okiem, nawykłym do ziemi, wśród morza przytoczyć się gwiazd.
Widzę dziś twą obojętność, co wyższa jest ponad twe chęci.
Tępy, ospały i gnuśny - to jedno masz tylko w pamięci:
Dobro dzisiejsze karle, zmalałe hucznym ogromem twych miast.
Wszędzie jest twa obojętność: w pierwszym wyznaniu dziewczyny,
W tłumie, co ciało podnosi skrwawione. upadłe na szyny,
W huku maszyny, pędzącej, zmiażdżone potęgą szprych.
Rozluźnienie rygorów sylabotonizmu dało podstawy do powstania nowego systemu: tonizmu.
_________________________
Opracowując ten zestaw korzystałam z książek:
M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, 1972, Warszawa
L. Pszczołowska, Wiersz polski. Zarys historyczny, 1997 Wrocław.