46a. Typy rymów i kryteria ich wyróżniania. Gatunek literacki w świetle konkurencyjnych teorii.
RYM
powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu lub zdania.
Komponenty rymowe - powtarzające się w rymie zespoły głoskowe
Rym wykształcił się w łacińskiej poezji średniowiecznej.
Wiersz polski od początku swojego istnienia był rymowany.
Rym nowożytny wyklarował się w poezji Kochanowskiego i był różny od rymu średniowiecznego. Ustaliły się wówczas takie właściwości rymowe jak: rozmiar półtorazgłoskowy, dokładność, powiązanie rymu z akcentem, regularnością układu, wyraźne rozgraniczenia wiersza rymowanego z nierymowanym
POSTAĆ RYMU W POLSKIEJ WERSYFIKACJI KSZTAŁTUJĄ
1. Związek z akcentem - objawia się przez łączenie tylko jednakowo akcentowanych komponentów rymowych (paroksytoniczne z paroksytonicznymi itd.)
- RYMY ŻEŃSKIE - mają akcent paroksytoniczny. Są najbardziej rozpowszechnione w polskim systemie wersyfikacyjnym. Trwale związane z wierszem sylabicznym
- RYMY MĘSKIE - mają akcent oksytoniczny. W porównaniu z żeńskimi są bardziej wyraziste brzmieniowo
- RYMY DAKTYLICZNE - maja akcent proparoksytoniczny. Rzadkość.
2. Obszar współdźwięczności - wiąże się ściśle z miejscem akcentu. Obejmuje akcentowaną samogłoskę i wszystkie głoski po niej następujące.
Dla rymów żeńskich normalny jest obszar półtorazgłoskowy, liczony od przedostatniej samogłoski (w-ody - gosp-ody)
Dla rymów męskich rozmiar liczony jest od ostatniej samogłoski (łk-a - drg-a)
Dla rymów daktylicznych rozmiar liczony jest od samogłoski trzeciej od końca.
Ze względu na nagromadzenie współbrzmień, wyróżniamy rymy bogate i ubogie. Bogactwo brzmieniowe rośnie wraz z rozszerzeniem obszaru rymowego. Czyli im więcej liter na końcu wyrazu tworzy ten rym tym jest bogatszy.
Są jeszcze rymy głębokie, czyli takie rymy które wychodzą poza granice akcentowanej samogłoski: łabędzie- ta będzie → ł-abędzie - t-a będzi.
3. Stopień dokładności - stopień podobieństwa w obrębie obszaru dźwięczności.
Rymy dokładne (pełne, ścisłe) są w tym obszarze identyczne. W Polsce są to rymy gównie „dla ucha” - oparte na współbrzmieniach, niezależnych od pisowni: g-órą - chm-urą
Rymy niedokładne (przybliżone) - nie wszystkie głoski są podobne. Przesuwają granice.
płaszczy - szczupły, domy - mody. Rozwinęły się w dwudziestoleciu międzywojennym
Asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej plama - trawa
Konsonans - oparty na identyczności spółgłoskowej gong - gang
4. Stosunek rymów do granic wyrazowych
- rymy jednowyrazowe: szaniec-różaniec
- rymy składane (wychodza poza obszar pojedynczego wyrazu): p-anie - n-a nie
- rymy łamane - gdy klauzula wersu przełamuje wyraz
UKŁAD RYMU, kształtują:
1. Miejsce
- końcowe
- wewnętrzne (np. średniówkowe)
RYMY INICJALNE - pierwsze wyrazy wersu.
W szyciu nie ma nic oprócz szycia,
Więc szyjmy póki starczy sił!
W życiu nic nie ma oprócz życia,
Więc żyjmy aż po kres mogiły!
RYMY KOŃCOWE - oczywiście na końcu wersów.
RYMY PRZYGODNE - pojawiają się sporadycznie w dowolnych miejscach.
2. Liczba odpowiadających sobie rymowych komponentów
Liczba komponentów może od dwóch rosnąć w sposób ograniczony tylko zasobem współbrzmień w leksyce.
3. Sposób ich powiązania
RYMY REGULARNE - powtarzają się w niezmienionym układzie na większej przestrzeni tekstu.
1) parzyste (stychiczne - umiejscowione w przylegających do siebie wersach): aa bb cc
2) przeplatane/krzyżowe/przekładane (złożone z dwóch komponentów): abab
3) okalające - złożone z dwóch komponentów łączących początkowy i końcowy wers układu rymowego: abba
RYMY NIEREGULARNE - nie podlegają stałemu wzorcowi układu. Odległość między skłądnikami rymu jest ograniczona tylko przez czytelnośc współbrzmień. Rozwinęło się w poezji romantycznej. Występowało w oświeceniowej bajce. Obecnie powiązane są z wierszem wolnym.
FUNKCJE RYMÓW
1. Wierszotwórcza
Rymy pomagają w wierszowej organizacji wypowiedzi. Funkcja ta realizuje się przez trzy funkcje podrzędne: f.delminacyjną - rym jako bardzo wyraźne zakończenie;
f.rytmizacyjną i f.kompozycyjną - wewnętrzne powiązanie, wyodrębnieniu całostek w obrębie utworu np. strofy.
2. Instrumentacyjna
Kształtowanie fonicznej postaci tekstu, przez powtarzalność.
3. Semantyczna
Współudział w kształtowaniu treści utworu. Wynika to stąd, że komponenty rymowe są zawsze składnikami wyrazów. Ważne jest więc nie tylko foniczność, ale i znaczenie.
Ze względu na rodzaj związków łączących rymowane wyrazy wyróżniamy:
RYMY GRAMATYCZNE - współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych. Występują najczęściej w wierszach bezprzerzutniowych., wierszu zdaniowym.
RYMY NIEGRAMATYCZNE - utworzone z wyrazów z różnych kat gramatycznych, albo form gramatycznych (liczba, przypadek itd.).
RYMY BANALNE - (oklepane) utworzone z wyrazów często używanych, wyeksploatowanych już poetycko. Najbardziej banalne zwane są „rymami częstochowskimi”.
RYMY RZADKIE (wyszukane, trudne) - funkcjonalne przeciwieństwo banalnych. Zwracają uwagę niezwykłością. Wśród nich ważne miejsce zajmują rymy egzotyczne wprowadzające słowa obce. (Słowacki, Peiper, Tuwim, Jasieński). Wirtuozerię rymową cenili poeci modernistyczni. Wymyślne rymowanie występuje często w poezji satyrycznej, żartobliwej, estradowej, kabaretowej.
RYMY HOMONIMICZNE - oparte na homonimiach. Powtarzają pełną brzmieniową postać całych zróżnicowanych znaczeniowo wyrazów. Przeciwieństwo rymów tautologicznych.
RYMY KALAMUROWE - aktywizujące efekt paronomazji. Polega na semantycznej konfrontacji rymów. Ujawniają dwuznaczność.
GATUNKI LITERACKIE W ŚWIETLE KONTROWERSYJNYCH TEORII
gatunek literacki - zespół reguł określających budowę poszczególnych dzieł literackich.
każda epoka literacka wytwarza własny układ gatunków. W jednych funkcjonuje on na zasadach normatywnych (renesans, klasycyzm), w innych traktowany jest luźniej, dopuszczane są różne odmiany.
każda epoka ma swoje ulubione gatunki w zależności od sytuacji społeczno-kulturowej.
Gatunki danej epoki oddziałują na siebie i wpływają na przekształcanie i ewolucję poszczególnych form wypowiedzi. Ulegają przekształceniom w zakresie:
struktury
pełnionych funkcji.
Warunkiem funkcjonowania gatunku literackiego jest rozpoznawalność przez odbiorców. Zaliczenie utworu do takiego, czy innego gatunku jest dla czytelników wskazówką, jak czytać i czego się po dziele spodziewać.
STAROŻYTNOŚĆ
Podział na rodzaje i gatunki literackie został dokonany już w starożytności (Arystoteles Poetyka).
Podziału literatury wg. Arystotelesa:
EPIKA - epopeja, przypowieść i saga rodzinna - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem.
DRAMAT - tragedia, komedia, dialog filozoficzny - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie.
LIRYKA - pieśń, dytyramb, hymny, pean, epigramat, anakreontyk, psalm i tren.
RENESANS
Doniosłą epoką w rozwoju teorii gatunków literatury był renesans. Wtedy swój zaczątek miała publicystyka (kazania, broszury, traktaty). Wśród utworów litycznych pojawiły się: fraszka, poemat satyrowy, pieśń, elegia, sonet, tren, sielanka. Do epiki weszły bajka i satyra. Rozwinęła się także tragedia renesansowa.
ROMANTYZM
Romantyzm porzucił klasycystyczną teorię gatunków lit. i stworzył wiele nowych gatunków, gdyż
u ówczesnych twórców dopatrywano się oryginalności i indywidualizmu. Owocem tych wymagań były: ballada, powieść poetycka, poemat dygresyjny, dramat romantyczny.
Współczesna świadomość gatunkowa ma charakter nienormatywny: w poezji dawne pojęcia gatunkowe właściwie nie funkcjonują, zacierają się też w prozie i utworach teatralnych.
Bibliografia:
Słownik terminów literackich, pod. red. J. Sławińskiego, wyd. Ossolińskich, Warszawa 1999