Bóg, honor, ojczyzna... Literackie portrety rycerzy

Projekt lekcji w klasie I gimnazjum

W naszej tradycji jest głęboko zakorzeniony ideał rycerza. Zbyszko z Bogdańca, Jurand ze Spychowa, Michał Wołodyjowski, Longinus Podbipięta to najjaśniejsze postacie z literackiej galerii rycerstwa polskiego. Wszystkie wyszły spod pióra Henryka Sienkiewicza. Na ich ukształtowanie w dużej mierze wpłynęła jedna z odmian ethosu rycerskiego - ethos rycerski zrekonstruowany na podstawie francuskich tzw. romans courtois. Za Ossowską wyliczmy najważniejsze cechy ideału rycerza:

• dobrze urodzony ( choć zdarzało się pasowanie na rycerza za szczególne zasługi na polu walki);

• uroda i wdzięk podkreślone stosownie bogatym strojem;

• niezwykła siła fizyczna;

• pogoń za sławą, pojedynkowanie się dla podtrzymania dobrego imienia - jeżeli wojny nie ma, to wędruje się dalej wyzywając pierwszego napotkanego jeźdźca dla ustalenia (...) właściwej hierarchii, w której pozycja zależy od liczby i jakości rycerzy pokonanych;

• odwaga;

• solidarność grupy;

• hojność;

• wierność zobowiązaniom podjętym w stosunku do równych sobie;

• honor;

• lojalność;

• odpowiedzialność rodowa, prawo zemsty;

• religijność;

• pokora;

• wojna tylko w słusznej sprawie;

• miłosierdzie i przebaczenie dla wroga;

• walka fair play - jeżeli rycerz, z którym się walczyło spadł z konia, ten, który go strącił, sam także zsiadał z konia, żeby wyrównać szanse (...) nie przynosiło chwały korzystanie z czyjejś słabości (...) zabijanie wroga nieuzbrojonego lub od tyłu okrywało hańbą.

• rycerz w zbroi nie mógł się cofać, wzywać pomocy, musiał na polu walki spędzić cały dzień w gotowości do następnego pojedynku ( gdyby ktokolwiek z krewnych lub przyjaciół zwyciężonego chciał go ponownie wyzwać );

• szczególne traktowanie konia i zbroi, zwłaszcza miecza;

• musiał być zakochanym, swej wybrance składał śluby posłuszeństwa i wierności;

• opiekuńczy i szarmancki dla kobiet.

Jeśli prześledzi się wymagania stawiane rycerzom , przestają dziwić niektóre zachowania bohaterów Sienkiewicza. Staje się jasne, iż musiał ich tak wykreować. Jednakże kreując swych rycerzy, przy każdym kładzie nacisk na nieco inne cechy, czy zachowania. Nie umniejsza to w żaden sposób ich rycerskości, a czyni bardziej ludzkimi. Takie spojrzenie na Juranda ze Spychowa, Zbyszka z Bogdańca, Michała Wołodyjowskiego i Longinusa Podbipiętę pozwala na wnikliwą charakterystykę bohaterów "Krzyżaków", zaś w odniesieniu do bohaterów "Trylogii" umożliwia zebranie argumentów do dyskusji o ich postawach życiowych. Z tego zrodzi się portret rycerzy polskich, otworzą się drogi do przyszłych dyskusji o tym toposie, jego wariantach, zużyciu...itp. Możliwości jest wiele.

Cele lekcji:

pobudzenie do refleksji nad motywami postępowania postaci literackiej, ocena konsekwencji różnych wyborów życiowych, kształtowanie odpowiedzialności za własne wybory życiowe, nazywanie wartości, stosowanie w ocenie człowieka słownictwa wartościującego, kojarzenie faktów, argumentowanie własnego stanowiska, umiejętność odwoływania się do tekstów, umiejętność dyskusji w grupach, zapisanie efektów pracy grupy w schemacie drzewa decyzyjnego, tworzenie indywidualnego i zbiorowego portretu bohaterów literackich, redagowanie różnych form wypowiedzi.

Czas lekcji : 90 minut,

Pomoce dydaktyczne:

schematy drzewek decyzyjnych, karty pracy dla poszczególnych grup, powielone fragmenty z "Ogniem i mieczem"- t. II - r. XXVII, podręczniki To Lubię! - kl.7 s. 124 - 130, egzemplarze "Krzyżaków", lista cech prawdziwego rycerza, nagranie pieśni harcerskiej "Płonie ognisko i szumią knieje"

Przebieg lekcji:

1. Lekcję rozpoczynamy od wysłuchania nagrania pieśni harcerskiej "Płonie ognisko i szumią knieje" :

Płonie ognisko i szumią knieje,

drużynowy jest wśród nas,

opowiada starodawne dzieje,

bohaterski wskrzesza czas.

O rycerstwie spod kresowych stanic,

o obrońcach naszych polskich granic,

a ponad nami wiatr szumny wieje

i dębowy szumi las.

Słowa pieśni wprowadzą uczniów w problematykę lekcji. Następnie nauczyciel przedstawia uczniom cele lekcji i dzieli klasę na grupy, liderzy grup otrzymują zadania do pracy.

2.

Grupa I	Grupa II	Grupa III	Grupa IV
Zajmuje się Zbysz - kiem z Bogdańca. Polecenia: 1. Czy Zbyszka można uznać za pra- wdziwego rycerza? Znajdźcie argumenty potwierdzające jego rycerskość. 2. Przedyskutujcie wybory, jakich musiał dokonać bohater, oceńcie ich słuszność, uzupełnij-cie schematy drze-wek decyzyjnych. Zaprezentujcie wyniki waszej pracy, czyli portret Zbyszka z Bogdańca.	Zajmuje się Jurandem ze Spychowa Polecenia: 1. Jurand ze Spycho- wa - rycerz niezło- mny, czy zaślepiony żądzą zemsty mąż i ojciec? Poszukajcie odpowie- dzi w tekście. 2.Przedyskutujcie wybory dokonane przez bohatera, oceńcie ich słuszność, uzupełnijcie schematy drzewek decyzyjnych. Zaprezentujcie wyniki waszej pracy, czyli portret Juranda ze Spychowa.	Zajmuje się Micha- łem Wołodyjowskim Polecenia: 1. Obrońca ojczyzny czy szaleniec? Przedyskutujcie ten problem w grupie, odwołajcie się do tekstu "Hektor Ka-mieniecki", podręcz-nik, s.124-130. Przedyskutujcie wybór dokonany przez bohatera, wypełnijcie schemat drzewka decyzyjnego Szczególną uwagę zwróćcie na motywy jego decyzji. Zaprezentujcie swego bohatera.	Zajmuje się Longi- nusem Podbipiętą Polecenia: 1. Szukał sławy, poklasku, a może czegoś innego? Dlaczego Podbipięta poszedł na niechybną śmierć? Odwołajcie się do fragmentów z powieści, do filmu Hoffmana. 2. Przedyskutujcie wybór bohatera, wypełnijcie schemat drzewka decyzyjnego Szczególną uwagę zwróćcie na motywy jego decyzji. 3. Zaprezentujcie swego bohatera.

3. Grupy pracują samodzielnie, wypełniają otrzymane karty pracy, nauczyciel czuwa nad przebiegiem pracy, udziela niezbędnych wyjaśnień, ale nie narzuca swoich rozwiązań i poglądów.

4. Prezentacja efektów pracy poszczególnych grup. Dyskusja nad portretem zbiorowym bohaterów - rycerzy. Jej efektem powinien być symboliczny zapis uwzględniający cechy wspólne prezentowanych postaci. Z zapisu tego może wyniknąć temat lekcji:

Bóg, honor, ojczyzna...Literackie portrety rycerzy.

5. Jako pracę domową proponujemy do wyboru:

• Przedstaw swojemu rówieśnikowi z Europy Zachodniej rycerzy Sienkiewicza;

• Wywiad z Zygfrydem de Lowe na temat Juranda ze Spychowa;

• Dlaczegom to uczynił mój Hajduczku? List Wołodyjowskiego do żony;

• Czy są jeszcze rycerze na tym świecie? Forma dowolna.

1. Karty pracy dla poszczególnych grup:

GRUPA I

1. Czy Zbyszka z Bogdańca można uznać za prawdziwego rycerza?

Cechy	Fakty - argumenty
Pochodzenie
Wygląd i ubiór
Znajomość rycerskich obyczajów
Wierność danemu słowu
Dbałość o honor
Męstwo
Znajomość rycerskiego rzemiosła
Szacunek wobec dam i starszych
Pobożność

2. Wybory Zbyszka - do dyskusji techniką drzewka decyzyjnego:

• Zbyszko znajduje się w więzieniu. Maćko proponuje mu ucieczkę. Bohater odmawia. Co nim kierowało, co mógł uczynić?

• Na dwór księcia Janusza przybywa Rotgier, żąda oddania Zakonowi Spychowa. Podejrzany o kłamstwo, wyzywa na pojedynek każdego, kto podtrzymuje ten zarzut. Wyzwanie to przyjmuje Zbyszko. Czy miał inne wyjście? Co mu groziło?

• Danuśka przepadła bez wieści, jednak Zbyszko nie traci nadziei, szuka jej do skutku. Dlaczego? Inne możliwości?

___________________________________________________________________________

3. Lista cech prawdziwego rycerza:

• dobrze urodzony ( choć zdarzało się pasowanie na rycerza za szczególne zasługi na polu walki);

• uroda i wdzięk podkreślone stosownie bogatym strojem;

• niezwykła siła fizyczna;

• pogoń za sławą, pojedynkowanie się dla podtrzymania dobrego imienia - jeżeli wojny nie ma, to wędruje się dalej wyzywając pierwszego napotkanego jeźdźca dla ustalenia (...) właściwej hierarchii, w której pozycja zależy od liczby i jakości rycerzy pokonanych;

• odwaga;

• solidarność grupy;

• hojność;

• wierność zobowiązaniom podjętym w stosunku do równych sobie;

• honor;

• lojalność;

• odpowiedzialność rodowa, prawo zemsty;

• religijność;

• pokora;

• wojna tylko w słusznej sprawie;

• miłosierdzie i przebaczenie dla wroga;

• walka fair play - jeżeli rycerz, z którym się walczyło spadł z konia, ten, który go strącił, sam także zsiadał z konia, żeby wyrównać szanse (...) nie przynosiło chwały korzystanie z czyjejś słabości (...) zabijanie wroga nieuzbrojonego lub od tyłu okrywało hańbą.

• rycerz w zbroi nie mógł się cofać, wzywać pomocy, musiał na polu walki spędzić cały dzień w gotowości do następnego pojedynku ( gdyby ktokolwiek z krewnych lub przyjaciół zwyciężonego chciał go ponownie wyzwać );

• szczególne traktowanie konia i zbroi, zwłaszcza miecza;

• musiał być zakochanym, swej wybrance składał śluby posłuszeństwa i wierności;

• opiekuńczy i szarmancki dla kobiet.

GRUPA II

1. Jurand ze Spychowa - rycerz niezłomny, czy zaślepiony żądzą zemsty mąż i ojciec?

Problemy	Fakty, opinie, sądy
Pierwsze spotkanie z bohaterem
2. Rycerz szukający pomsty na Krzyżakach
3. Jurand jako ojciec
4. Pod murami Szczytna
5. Ostatnia walka
Nieludzkie katusze
Powrót do Spychowa
Spotkanie z Zygfrydem de Lowe
Nad zwłokami Danusi

2. Wybory Juranda - do dyskusji techniką drzewka decyzyjnego:

• Czy musiał po śmierci żony tak mścić się okrutnie na Krzyżakach?

• Upokorzyć się przed Krzyżakami, czy nie? ( w Szczytnie )

• Przyprowadzają mu jego oprawcę i porywacza córki. Puszcza go wolno... Dlaczego?

Czy miał inne możliwości?

___________________________________________________________________________

3. Lista cech prawdziwego rycerza:

• dobrze urodzony ( choć zdarzało się pasowanie na rycerza za szczególne zasługi na polu walki);

• uroda i wdzięk podkreślone stosownie bogatym strojem;

• niezwykła siła fizyczna;

• pogoń za sławą, pojedynkowanie się dla podtrzymania dobrego imienia - jeżeli wojny nie ma, to wędruje się dalej wyzywając pierwszego napotkanego jeźdźca dla ustalenia (...) właściwej hierarchii, w której pozycja zależy od liczby i jakości rycerzy pokonanych;

• odwaga;

• solidarność grupy;

• hojność;

• wierność zobowiązaniom podjętym w stosunku do równych sobie;

• honor;

• lojalność;

• odpowiedzialność rodowa, prawo zemsty;

• religijność;

• pokora;

• wojna tylko w słusznej sprawie;

• miłosierdzie i przebaczenie dla wroga;

• walka fair play - jeżeli rycerz, z którym się walczyło spadł z konia, ten, który go strącił, sam także zsiadał z konia, żeby wyrównać szanse (...) nie przynosiło chwały korzystanie z czyjejś słabości (...) zabijanie wroga nieuzbrojonego lub od tyłu okrywało hańbą.

• rycerz w zbroi nie mógł się cofać, wzywać pomocy, musiał na polu walki spędzić cały dzień w gotowości do następnego pojedynku ( gdyby ktokolwiek z krewnych lub przyjaciół zwyciężonego chciał go ponownie wyzwać );

• szczególne traktowanie konia i zbroi, zwłaszcza miecza;

• musiał być zakochanym, swej wybrance składał śluby posłuszeństwa i wierności;

• opiekuńczy i szarmancki dla kobiet.

GRUPA III

1. Obrońca ojczyzny czy szaleniec?

• dokonajcie analizy pierwszej części tekstu: od słów "nagle stało się coś dziwnego" do "tak zginął Wołodyjowski, Hektor Kamieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej"

Co się dzieje?	Co przeżywają wtedy bohaterowie?	Co mówią?	Co robią?	Jak uzasadnia to wszechwiedzący narrator?

• przeanalizujcie drugą część tekstu - scenę pogrzebu, zwróćcie uwagę na znaki uświęcenia bohatera:

W jakiej scenerii odbywa się pogrzeb?

Kto opłakuje zmarłego?

Mowa księdza Kamińskiego. Sposoby budowania napięcia wśród zebranych.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Przedyskutujcie wybór Michała Wołodyjowskiego, rozważcie inne możliwości rozwiązania problemu, przed którym stanął - wszak przysiągł miasta nie oddać nieprzyjacielowi, a układy co innego przyniosły.

3. Co sądzicie o takim stwierdzeniu M. Ossowskiej: O chwale rycerza decydowało nie tylko zwycięstwo, ile to, jak walczył. Walka mogła zakończyć się klęską i śmiercią... Śmierć na polu walki była dobrym zakończeniem biografii"

___________________________________________________________________________

4. Lista cech prawdziwego rycerza:

• dobrze urodzony ( choć zdarzało się pasowanie na rycerza za szczególne zasługi na polu walki);

• uroda i wdzięk podkreślone stosownie bogatym strojem;

• niezwykła siła fizyczna;

• pogoń za sławą, pojedynkowanie się dla podtrzymania dobrego imienia - jeżeli wojny nie ma, to wędruje się dalej wyzywając pierwszego napotkanego jeźdźca dla ustalenia (...) właściwej hierarchii, w której pozycja zależy od liczby i jakości rycerzy pokonanych;

• odwaga;

• solidarność grupy;

• hojność;

• wierność zobowiązaniom podjętym w stosunku do równych sobie;

• honor;

• lojalność;

• odpowiedzialność rodowa, prawo zemsty;

• religijność;

• pokora;

• wojna tylko w słusznej sprawie;

• miłosierdzie i przebaczenie dla wroga;

• walka fair play - jeżeli rycerz, z którym się walczyło spadł z konia, ten, który go strącił, sam także zsiadał z konia, żeby wyrównać szanse (...) nie przynosiło chwały korzystanie z czyjejś słabości (...) zabijanie wroga nieuzbrojonego lub od tyłu okrywało hańbą.

• rycerz w zbroi nie mógł się cofać, wzywać pomocy, musiał na polu walki spędzić cały dzień w gotowości do następnego pojedynku ( gdyby ktokolwiek z krewnych lub przyjaciół zwyciężonego chciał go ponownie wyzwać );

• szczególne traktowanie konia i zbroi, zwłaszcza miecza;

• musiał być zakochanym, swej wybrance składał śluby posłuszeństwa i wierności;

• opiekuńczy i szarmancki dla kobiet.

GRUPA IV

1. Szukał sławy, poklasku, a może..... Dlaczego Podbipięta poszedł na niechybną śmierć?

- Przeanalizujcie fragment rozdziału XXVII - (tom II) od słów: "Idą -szepnął. Daj znać księciu! ... do "To rzekłszy począł ściskać ręce pana Longina, Skrzetuskiego, Zagłoby i małego rycerza." Zwróćcie szczególną uwagę na moment spełnienia się największego marzenia bohatera - dopełnienie ślubów.

Co się dzieje?	Sposób przedstawienia wydarzeń przez narratora	"Myśli" bohatera

• Przeanalizujcie fragment z tego samego rozdziału od słów: "Da Bóg, że jak król jegomość nas wyzwoli z tego oblężenia..." do "Już pozwólcie dobrodzieje!"

Wskażcie motywy podjęcia takiej decyzji przez bohatera.

Dyskusję przeprowadźcie techniką drzewka decyzyjnego:

Podbipięta tuż po spełnieniu ślubów zgłasza się do śmiertelnie niebezpiecznej misji. Co nim powodowało, czy miał inne wyjście?

• Przeczytajcie uważnie fragment od słów: "Muszę waszmościów pożegnać...."

do "Aniołowie niebiescy wzięli jego duszę i położyli ją jako perłę jasną u nóg Królowej Anielskiej".

Jak ginie Podbipięta?

O czym świadczą ostatnie słowa rozdziału?

Czy dostrzegasz analogię do opisu śmierci Rolanda?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Co sądzicie o takim stwierdzeniu M. Ossowskiej: O chwale rycerza decydowało nie tylko zwycięstwo, ile to, jak walczył. Walka mogła zakończyć się klęską i śmiercią... Śmierć na polu walki była dobrym zakończeniem biografii"

___________________________________________________________________________

3. Lista cech prawdziwego rycerza:

• dobrze urodzony ( choć zdarzało się pasowanie na rycerza za szczególne zasługi na polu walki);

• uroda i wdzięk podkreślone stosownie bogatym strojem;

• niezwykła siła fizyczna;

• pogoń za sławą, pojedynkowanie się dla podtrzymania dobrego imienia - jeżeli wojny nie ma, to wędruje się dalej wyzywając pierwszego napotkanego jeźdźca dla ustalenia (...) właściwej hierarchii, w której pozycja zależy od liczby i jakości rycerzy pokonanych;

• odwaga;

• solidarność grupy;

• hojność;

• wierność zobowiązaniom podjętym w stosunku do równych sobie;

• honor;

• lojalność;

• odpowiedzialność rodowa, prawo zemsty;

• religijność;

• pokora;

• wojna tylko w słusznej sprawie;

• miłosierdzie i przebaczenie dla wroga;

• walka fair play - jeżeli rycerz, z którym się walczyło spadł z konia, ten, który go strącił, sam także zsiadał z konia, żeby wyrównać szanse (...) nie przynosiło chwały korzystanie z czyjejś słabości (...) zabijanie wroga nieuzbrojonego lub od tyłu okrywało hańbą.

• rycerz w zbroi nie mógł się cofać, wzywać pomocy, musiał na polu walki spędzić cały dzień w gotowości do następnego pojedynku ( gdyby ktokolwiek z krewnych lub przyjaciół zwyciężonego chciał go ponownie wyzwać );

• szczególne traktowanie konia i zbroi, zwłaszcza miecza;

• musiał być zakochanym, swej wybrance składał śluby posłuszeństwa i wierności;

• opiekuńczy i szarmancki dla kobiet.

uwagi końcowe

Lekcja według tego projektu może zostać przeprowadzona po omówieniu "Pieśni o Rolandzie" oraz "Krzyżaków". Nauczyciel musi czuwać nad sprawnym wykonywaniem zdań, grupy mają dużo pracy, więc lekcja musi być prowadzona w dobrym tempie.

Wskazane jest, by każda z grup miała potrzebne do pracy materiały - przede wszystkim teksty i oczywiście karty pracy.

Grupy dobieramy losowo.

Końcowy plakat może zostać wykonany na dużym arkuszu szarego papieru.

Dopełnieniem tak zaprojektowanej lekcji mogłoby być obejrzenie przez grupy przygotowanych wcześniej przez nauczyciela odpowiednich fragmentów filmów - "Krzyżacy", "Pan Wołodyjowski" i " Ogniem i mieczem" (ten ostatni oczywiście dopiero będzie za jakiś czas dostępny na kasetach video).

Poniżej zostaną zamieszczone przykładowo uzupełnione drzewka decyzyjne - dla grupy III i IV.

Patrz M. Ossowska , Ethos rycerski i jego odmiany, PWN, Warszawa 1986, s. 60 -99.

M. Ossowska, Ethos..., op. cit. , s. 72.

Ibidem , s. 78.

Ibidem, s. 79.

A przecież nie tylko "przepis na rycerza" musiał wykorzystać, pamiętajmy o sytuacji historycznej, po co powstała "Trylogia" i " Krzyżacy"?

Wprawdzie "Ogniem i mieczem" nie jest lekturą szkolna, ale popularność filmu J. Hoffmana pozwala na odwołania do samej powieści, którą wielu uczniów zachęconych filmem przeczytało. Podręczniki To Lubię! zawierają fragmenty z "Pana Wołodyjowskiego" , które można wykorzystać przy pracy nad tym zagadnieniem - patrz To Lubię ! kl.7 - s. 124-130. ( Po korektach ten podręcznik ma służyć klasie I gimnazjum)

Ciekawe z pewnością będą dyskusje wokół "Śmierci pułkownika" i "Reduty Ordona" A. Mickiewicza oraz "Sowińskiego w okopach Woli" J. Słowackiego, czy też 'Kamieni na szaniec" A. Kamińskiego. Wszędzie pojawi się wątek rycerza - obrońcy ojczyzny, człowieka honoru i niezwykłej odwagi.

Przy opracowaniu kart pracy dla grupy I i II wykorzystano pomysły z Zeszytu ćwiczeń do języka polskiego, Elżbiety Jackowskiej, Wydawnictwo ABC , Poznań 1994, s.12 -19. Inspiracją dla karty pracy grupy III były uwagi o analizie fragmentu "Hektor Kamieniecki" zamieszczone w To Lubię! Klasa 7 . Książka nauczyciela,

s. 156 -159.

1

4

Jurand

ze

Spychowa

Zbyszko

z

Bogdańca

BÓG

HONOR

OJCZYZNA

WIERNOŚĆ

POŚWIĘCENIE

SIŁA DUCHOWA

SIŁA FIZYCZNA

Michał

Wołodyjowski

Longinus

Podbipięta

---