LEKCJA JAKO PODSTAWOWA FORMA
NAUCZANIA I UCZENIA SIĘ
1. Pojęcie lekcji i propozycje jej definicji
Lekcja jest powszechnym i bogatym zjawiskiem dydaktycznym. Występuje
w codziennej praktyce oświatowej i każdy nauczyciel przeprowadza w dniu swojej
pracy co najmniej parę lekcji, a uczeń odbywa w lekcyjnej formie przeważającą
część swej edukacji.
Słownik języka polskiego notuje następujące znaczenie wyrazu lekcja:
1) jednostka zajęć szkolnych, szkoleniowych lub nauczania
prywatnego trwająca zwykle 45 minut;
2) materiał zadany uczniowi do nauczenia się, zadanie
domowej,
W Słowniku pedagogicznym W. Okoń podaje następujące znaczenie:
Lekcja (łac. Lecito - czytanie, wykład) - organizacyjna forma nauczania, oparta na realizacji określonego zadania dydaktycznego w ciągu ustalonego czasu. Czas lekcji mieści się zazwyczaj
w granicach 40-45 minut, choć zdarzają się lekcje trwające krócej, np. w klasach początkowych. W systemie klasowo-lekcyjnym lekcja stanowi podstawową formę nauczania (...). W Polsce coraz szerzej organizację lekcji uzależnia się od charakteru czynności uczniów. W czynnościach tych może więc dominować asymilowanie globalnej wiedzy, samodzielne dochodzenie do nowej wiedzy przez rozwiązywanie zagadnień teoretycznych bądź praktycznych, obcowanie z różnymi wartościami, przeżywanie ich i ocenianie, wreszcie wykonywanie różnych prac praktyczno-wytwórczych.
Przede wszystkim uznaje, że lekcja jest organizacyjną formą nauczania, co prowadzi do zubożenia definicji, gdyż we współczesnej szkole lekcja jest także organizacyjną formą uczenia się. Czas trwania lekcji nie należy z punktu widzenia teorii dydaktycznej do cech istotnych, czemu daje wyraz autor definicji mówiąc, że są to także lekcje krótsze i dłuższe.
W Podstawach dydaktyki ogólnej Cz. Kupisiewicz sformułował następującą definicję:
"Głównym elementem klasowo-lekcyjnego systemu pracy dydaktycznej jest lekcja. Jako podstawowa jednostka zinstytucjonalizowanej formy organizacyjnej procesu nauczania - uczenia się, określa ona nic tylko czas pracy nad tematami, na które podzielony jest materiał programowy, lecz wpływa również na tok kształcenia, tzn. na rozkład w czasie poszczególnych działów programu oraz związanych z nim zadań dydaktycznych.
Z. Klemensiewicz rozumiał lekcję następująco:
Lekcję pojmujemy jako swoisty akt nauczania i uczenia się, który stanowi jedność całą i zamkniętą, celową i porządnie zbudowaną, uwieńczoną określonym i pożądanym wynikiem kształcąco-wychowawczym. Swoistość lekcji wynika przede wszystkim stąd, że ma charakter nauczania gromadnego oraz zamyka się w nieprzekraczalnym okresie jednej godziny szkolnej. Lekcja jest jednością, o której stanowi jeden temat
i zamknięty kształt dydaktycznego opracowania. Żadne ogniwo lekcji nie może być czymś przypadkowym w danym miejscu jej budowy i w danym momencie jej trwania; każda czynność, każde pytanie, każda wypowiedź musi mieć swoje uzasadnienie, i to właśnie w tym, a nie w innym kontekście, w tej, a nie innej sytuacji. Lekcja powinna przynosić wyniki, i to właśnie te, dla których nauczyciel podjął ją, które sobie z góry ustalił i określił. Dotyczą one zarówno wiadomości
i sprawności, jak i zdolności myślenia i umiejętności pracy.
Każda lekcja ma trzy główne fazy:
wstęp,
część właściwą
zakończenie.
Każdemu z tych trzech czasowo-strukturalnych odcinków lekcji przypada w udziale realizacja jednej z trzech typowych czynności dydaktycznych: wstęp - wprowadza,
główna część lekcji - opracowuje, zakończenie - utrwala nowy, naukowy materiał
lekcyjny.
Definicja Z. Klemensiewicza charakteryzuje się nowoczesnym rozumieniem nie
tylko lekcji, lecz i procesu dydaktyczno-wychowawczego.
Lekcja jest to swoisty akt nauczania i uczenia się, który stanowi jedność całą i zamkniętą, porządnie zbudowaną i celową, uwieńczoną określonym i pożądanym wynikiem kształcąco-wychowawczym.
W systemie klasowo-lekcyjnym lekcja jest głównym elementem pracy dydaktyczno-wychowawczej jako podstawowa forma organizacyjna procesu kształcenia, którą planuje
i przeprowadza nauczyciel dla realizacji dydaktycznych
i przedmiotowych zadań. Stanowi integralną całość, jaką określa temat i czas jego opracowania. W toku lekcji metody
i środki dydaktyczne, które dobiera nauczyciel, służą realizacji celów i zadań określonych przez konkretny temat i jego miejsce w programie przedmiotowym.
Różne cele dydaktyczne i zadania przedmiotowe powodują zróżnicowanie typów
i rodzajów lekcji oraz określają ich struktury wewnętrzne.
2. Okresowe plany nauczania
Stanowią kolejny rodzaj planów dydaktycznych. O ile jednak plany roczne zawierają na ogół wykaz tzw. grup tematycznych, złożonych z tematów odnoszących się do poszczególnych jednostek metodycznych, o tyle w planach okresowych znajdują odbicie te ostatnie tematy. Za celowością sporządzania planów okresowych przemawia zarówno fakt, iż wyznaczają one konkretne i zarazem szczegółowe zadania dydaktyczne, jaki to, że pozwalają uwzględniać zmiany wynikające np.
z szybszej lub opóźnionej realizacji określonych haseł programu w ciągu poprzedniego okresu nauki. Plany te są więc, po pierwsze, konkretniejszym rozwinięciem planów rocznych, po drugie zaś stanowią podstawę racjonalnego, bo aktualizowanego okresowo planowania pojedynczych lekcji.
Zewnętrznym wyrazem tego z kolei rodzaju planowania dydaktycznego
są plany i konspekty lekcji.
Plan lekcji obejmuje zazwyczaj następujące punkty :
1) temat lekcji,
2) cele dydaktyczne i wychowawcze, wyrażone najczęściej w kategoriach konkretnych czynności, jakie w wyniku lekcji mają być opanowane przez uczniów,
3) porządek lekcji, na który składają się:
czynności przygotowawcze, jak np. sprawdzenie listy obecności uczniów, kontrola pracy domowej itp.;
czynności podstawowe, których rodzaj zależy od typu lekcji;
czynności końcowe, do których należy zwykle utrwalenie przerobionego na
lekcji materiału oraz zadanie uczniom pracy domowej.
Różne są style sporządzania planów jednej lekcji (konspektów lekcji).
Niekiedy są to opracowania stosunkowo obszerne, kilkustronicowe.
Wymienia się w nich:
temat Iekcji,
ceIe lekcji,
metody nauczania,
formy organizacyjne pracy uczniów,
środki dydaktyczne.
Po tej wstępnej w istocie części konspektu następuje stosunkowo dokładny opis przewidywanego przebiegu lekcji.
Zrozumiałe, iż stopień dokładności konspektu lekcji zależy głównie od tego, przez kogo i w jakim celu został on sporządzony. Pod względem uszczegółowienia różnią się konspekty przygotowane przez studentów-praktykantów od konspektów nauczycieli z pewnym doświadczeniem zawodowym.
We wszystkich konspektach, nawet w tych najbardziej skrótowo ujętych, bądź
w konspektach tylko „myślowych”, jednakowo dokładnie formułować trzeba temat lekcji i jej cele. Po prostu nie jest możliwe przeprowadzenie dobrej lekcji, jeżeli rozpoczynający ją nauczyciel nie sformułował sobie celów, dla jakich ta lekcja jest
organizowana" (K. Kuligowska, 1984, s. 197).
Konspekt jest szczegółowym rozwinięciem planu lekcji.
Obejmuje on zwykle takie punkty, jak:
temat lekcji,
jej cele i zadania,
porządek lekcji wraz z rozbiciem na poszczególne etapy,
temat pracy domowej,
przewidywane pytania nauczyciela i uczniów.
rejestr tych metod i środków dydaktycznych, które mają być zastosowane
w poszczególnych etapach jej realizacji.
w przypadku zamierzonego wykorzystania tekstów programowanych na lekcji, w konspekcie uwzględnia się także materiały dodatkowe, np. zestawy trudniejszych zadań lub ćwiczeń dla uczniów pracujących szybciej itp.
Przygotowanie lekcji jest jednym z zasadniczych warunków jej właściwego
przeprowadzenia. Dlatego też wymaga ono od nauczyciela szczególnej
staranności przy doborze treści, metod, form organizacyjnych i środków
dydaktycznych.
"Od nauczycieli, którzy pracują w szkole mniej niż trzy lata,
wymaga się urzędowo, aby opracowywali konspekty lekcji, które mają przeprowadzić.
Konspekt taki obejmuje:
- temat lekcji,
- zadania dydaktyczne i wychowawcze ( określające konkretnie, co dzieci mają w
toku danej lekcji osiągnąć),
- plan i projektowany przebieg lekcji przewidziane kolejne czynności i ich treść,
czas na nie przeznaczony,
- temat pracy zadanej do domu,
- zastosowane metody nauczania i potrzebne przy tym pomoce naukowe.
Pod względem treści lekcję można uznać za przygotowaną, jeżeli
nauczyciel sam dobrze rozumie materiał, który ma uczniom przekazać, włada nim swobodnie i potrafi przedstawić go od różnych stron, z różnych punktów widzenia. Merytoryczne przygotowanie do lekcji powinno także wykraczać poza zakres materiału zawartego w podręczniku. Bez spełnienia tego warunku nauczyciel nie potrafiłby wiązać poszczególnych lekcji tak, aby zapewniały uczniom ciągłość w
nabywaniu wiedzy i przyczyniały się w maksymalnym stopniu do ich rozwoju umysłowego.
Racjonalne przygotowanie lekcji wymaga ponadto przemyślenia jej
budowy czy typu (lekcja powtórzeniowa, poświęcona zaznajomieniu uczniów
z nowym materiałem itp.), a oprócz tego doboru odpowiednich metod,
form organizacyjnych i środków dydaktycznych. O ostatecznych wynikach
tego doboru decydują ogólne cele kształcenia, szczegółowe zadania dydaktyczne, wiek uczniów oraz charakterystyczne właściwości przedmiotów nauki szkolnej.
Przygotowując się do lekcji, nauczyciel nie może wreszcie pominąć i takich
spraw, jak wygląd tablicy szkolnej, a nawet ustawienie sprzętów w klasie.
Zwykły bowiem układ tych sprzętów może być dla pewnych lekcji niewystarczający.
W konspekcie powinny znaleźć się następujące części:
1. Data... Klasa... Przedmiot...
2. Tematyka programowa - należy tu podać temat programowy , którego rozwinięcie lub uszczegółowienie stanowi temat lekcji. Jeśli nie można znaleźć odpowiedniego tematu w programie, można podać temat zbliżony do hasła programowego.
Temat lekcji - Podać główne zagadnienia dydaktyczne lub wychowawcze, które będą przedmiotem opracowania na lekcji. Nie podawać takich tematów, jak np. Opracowanie czytanki Najpiękniejszy zjazd, Tytuł czytanki nie stanowi tematu lekcji, lecz jest tylko środkiem do opracowania jakiegoś zagadnienia.
3. Cele dydaktyczne - Podać cele poznawcze (jakie nowe wiadomości, sądy, pojęcia, twierdzenia, treści, słowa uczniowie mają sobie przyswoić) oraz kształcące: jakie umiejętności i sprawności zamierzamy kształtować oraz jakie zdolności poznawcze rozwijać (myślenie samodzielne, wyobraźnię, uwagę itp.).
4. Główne cele wychowawcze - Podać główny cel wychowawczy odpowiednio uszczegółowiony oraz środki realizacji w trzech grupach:
Poznawcza strona celów wychowawczych: jakie uczniowie poznają lub utrwalą normy, oceny i pojęcia moralne, jakie osoby będą ukazane jako wzory do naśladowania, jakie inne wiadomości z życia społeczno-politycznego poznają dla kształtowania odpowiednich przekonań społeczno-moralnych.
Strona uczuciowa celów: jakie uczucia zamierza się wzbudzi
( w uczniach, za pomocą jakich bodźców.
Strona działania uczniów w realizacji celów wychowawczych: jak zamierza się związać treści lekcji z konkretnym, społecznie wartościowym działaniem uczniów; nawiązanie do działań uprzednio, wykonywanych lub inicjowanie nowych działań.
5. Wielostronność - podać, jak zamierza się na lekcji realizować postulat wielostronnego nauczania i uczenia się: co będzie na lekcji dominowało, czy przyswajanie lub ćwiczenie czy przeżywanie, czy odkrywanie itp., wymienić, jakie metody nauczania będą zastosowane oraz jak należy uaktywniać uczniów.
6. Środki dydaktyczne - Podać, jakie pomoce będą stosowane na lekcji (nie wymieniać podręczników szkolnych, jak to niektórzy czynią).
7. Plan ogólny lekcji - Wymienić, z jakich głównych części lekcja będzie składała się oraz ile minut przeznacza się na każdą część.
8. Tok szczegółowy lekcji - Podać rozwinięcie każdego punktu planu ogólnego
i zamieścić tu to wszystko, co ważne, potrzebne i co może nauczyciel zapomnieć, np. treść problemów, które będą stawiane do rozwiązania, pytania dodatkowe, naprowadzające, treść zadań tekstowych oraz analizę dla siebie trudniejszych zadań (aby nauczyciel nie „zgubił się przy dzieciach”, to znaczy nie stracił orientacji, jak należy zadanie rozwiązać), pojęcia i uogólnienia, które dzieci mają poznać, momenty
i sposoby wykorzystania pomocy naukowych, formy organizacyjne pracy na lekcji, czas trwania prac samodzielnych, momenty wychowawcze z zaznaczeniem trzech stron celów wychowawczych , treść rozsypanek wyrazowych i zdaniowych, treść innych ćwiczeń, własną propozycję planu czytanki czy treści opowiadania. zamierza
9. Uwagi polekcyjne nauczyciela - Po odbyciu lekcji nauczyciel zapisuje, jakie nasuwają mu się uwagi o dodatnich i ujemnych stronach lekcji oraz wnioski do dalszej pracy) - Jest to coś w rodzaju autorecenzji. Uwagi takie stanowić mogą wkład do systematycznego kolekcjonowania własnego archiwum doświadczeń.
Rzeczywiście w praktyce pisze się konspekty bardzo zwięzłe. Ale taki rozbudowany konspekt przynosi wiele korzyści:
zmusza nauczyciela do wnikliwego spojrzenia przede wszystkim na cele lekcji oraz na to, jakimi drogami cele będą realizowane;
pomaga likwidować w szkołach jednostronność i jednostajność w pracy lekcyjnej, zmusza do szukania różnorodnych środków, sposobów i metod nauczania i uczenia się;
pomaga dostrzec i lepiej, niż to dotychczas w praktyce dzieje się, realizować zadania wychowawcze, równocześnie uczyć i wychowywać, co jest rzeczą bardzo trudną, ale dającą nauczycielowi najwięcej satysfakcji
w ciężkiej codziennej pracy.
PLANOWANIE PRACY PEDAGOGICZNEJ
(w ujęciu R, Więckowskiego)
Formalna jednakże budowa konspektu lekcyjnego zawiera najczęściej następujące elementy:
- temat,
- cele kształcące, wychowawcze i poznawcze czy też zadania dydaktyczno-wychowawcze,
- metod y nauczania,
- formy organizacyjne nauczania i pracy uczniów,
- środki dydaktyczne czy też pomoce naukowe,
- przebieg Iekcji (ujęty w punktach opis zamierzonych działań nauczyciela
i działali uczniów),
- praca domowa.
W niektórych konspektach lekcji, w ramach tzw. przebiegu lekcji, wyodrębnia się
tzw. ogniwa lekcji:
sprawdzanie pracy domowej,
nawiązanie do tematu,
podanie nowego materiału,
utrwalenie podanego materiału,
zadanie pracy domowej itp.
Konspekt lekcji, jako swoisty zamysł działania pedagogicznego nauczyciela, uległ
i ulega ciągłym zmianom. W toku dalszej ewolucji konspektu lekcji rezygnowano dość często w tzw. części wstępnej konspektu z rejestru metod przewidzianych do wykorzystania w pracy pedagogicznej, a także z form organizacyjnych nauczania
i pracy uczniów. Tak więc „ostały się” w szerszej praktyce edukacyjnej następujące elementy konspektu lekcyjnego:
- temat lekcji,
- zadania dydaktyczno-wychowawcze,
- środki dydaktyczne,
- przebieg lekcji czy też pracy pedagogicznej.
Zarysowuje się dalsza ewolucja tzw. konspektu lekcji. Zawiera on następujące elementy:
temat pracy,
wiadomości i umiejętności,
środki dydaktyczne,
przebieg pracy (ujęty w punktach zamierzonego działania pedagogicznego
i wynikających z nich czynności uczniów).
Schemat konspektu „uniwersalnego” -
(w ujęciu G. Grabowskiej i A. Wysockiej)
I. Część ogólna lekcji (tzw. metryczka lekcji)
1. Data:
2. Klasa;
3. Przedmiot:
4. Temat lekcji: a) poprzedniej; b) bieżącej; c) następnej;
5. Miejsce lekcji w cyklu lekcji (w jednostce metodycznej):
6. Korelacja z przedmiotem;
7. Dział programu;
8. Typ lekcji;
9. Cele lekcji:
a) dydaktyczne (poznawczy, kształcący);
b) wychowawczy;
10. Metody pracy nauczyciela (z eksponowaniem dominującej zasady nauczania);
11. Organizacyjne formy pracy uczniów;
12. Środki i pomoce dydaktyczne zastosowane na lekcji;
13. Literatura metodyczna wykorzystana przez nauczyciela;
14. Prowadzący lekcję.
II. Część szczegółowa lekcji (przebieg lekcji)
Część lekcji i czas trwania |
Ogniwa |
Przebieg lekcji - czynności |
Uwagi |
|
|
|
Nauczyciela |
Ucznia |
|
I. Wstępna od - do |
|
|
|
|
II. Podstawowa od - do |
|
|
|
|
III. Końcowa od - do |
|
|
|
|
KONSPEKT LEKCJI
(w ujęciu M. Nagajowej)
Konspekt - Plan lekcji na piśmie; rodzaj notatki służącej nauczycielowi jako pomoc
w prowadzeniu lekcji.
I. Zadania konspektu
L. Utrwalenie ostatecznych przemyśleń dotyczących przebiegu lekcji.
2. Zwięźle sformułowana pomoc w prowadzeniu lekcji, umożliwiająca rytmiczne przechodzenie od jednego etapu do drugiego, zapobiegająca chaosowi i stracie czasu.
3. Wdrażanie się nauczyciela do systematycznej pracy, konspekty bowiem są jej elementem kontrolowanym przez władze oświatowe przez pierwsze trzy lata w szkole.
II. Przygotowanie konspektu
1. Rzeczowe - przypomnienie bądź poszerzenie wiedzy własnej na podstawie odpowiednich książek naukowych i popularno-naukowych.
2. Metodyczne - zapoznanie się z odpowiednim fragmentem programu nauczania, rozkładu materiału, podręcznika dla ucznia, ewentualnie wyzyskanie wskazówek zamieszczonych w podręcznikach i czasopismach metodycznych dla nauczycieli. Na tej podstawie nauczyciel ustala zakres materiału do opracowania, cele lekcji, obiera metodę pracy z uczniem, przygotowuje ćwiczenia własne, wybiera odpowiednie ćwiczenia z podręcznika dla ucznia.
III. Zawartość konspektu
l. Temat lekcji.
2. Cele lekcji.
3. Metody nauczania.
4. Pomoce naukowe.
5. Przebieg lekcji z podaniem czasu przeznaczonego na poszczególne etapy pracy.
Zapis szczegółowy punktu 5. zależny jest od obranej metody, tym samym od typu lekcji.
Niezbędne są następujące elementy konspektu.
1. Temat lekcji.
2. Kolejne etapy lekcji z orientacyjnym przydziałem czasu na każdy.
3. Materiał językowy bądź literacki mający być podstawą pracy na lekcji
Sposób zapisu danych w konspekcie jest sprawą osobistą jego autora,
możliwa jest zatem inna forma konspektu.
WNIOSKI:
1. Uogólniając możemy stwierdzić, że istnieją trzy rodzaje planowania
dydaktycznego i równocześnie trzy rodzaje odpowiadających mu planów:
plany roczne, okresowe i plany lub konspekty pojedynczych lekcji.
2. Jeżeli przyjmiemy, że najmniejszym "elementem planowania " dydaktycznego
jest lekcja, to analogiczny element planowania okresowego stanowi jednostka
metodyczna, tzn. zbiór od kilku do kilkunastu powiązanych ze sobą merytorycznie lekcji, a planowania rocznego - grupa tematyczna, obejmująca co najmniej dwie jednostki metodyczne.
Kazimierz Sośnicki czterokrotnie podejmował autorskie wyrażenie swoich dydaktycznych kompetencji i przemyśleń. Podobnie Wincenty Okoń w każdym kolejnym wydaniu rozwija i pogłębia swoje ujęcie dydaktyki. Ale każdy z nauczycieli podejmując przygotowanie do nowej lekcji, nowego działu programu czy nowego roku swej pracy powinien realizować je inaczej, to znaczy pełniej i lepiej, bo taka jest zasada twórczej działalności nauczyciela-pedagoga. Nie zamykajmy więc książki i nie odkładajmy na półkę, tylko szukajmy nowych i dalszych rozwinięć podjętych w niej tematów i zagadnień.
Uczyńmy stałą praktyką wzbogacanie naszych nauczycielskich kompetencji. Aby to realizować nie trzeba tylko czytać i studiować teksty, można analizować w myślach własne postępowanie. Poddawać refleksji swoje doświadczenia i dalsze plany. Temu służą podstawowe prace dydaktyczne, tworzące fundament dla
własnej twórczości nauczyciela, który będąc twórcą oryginalnej swej sztuki kształcenia i wychowania podejmie i rozwinie jej dalsze rozdziały i prawdziwe naturalne dopełnienia w realnej praktyce oświatowej służącej jego uczniom
i wychowankom. Zachęcam do niej, gdyż dzięki temu rozwija się własne samokształcenie nauczycieli, a ich oddziaływanie na uczniów staje się trwalsze
i bardziej wartościowe.
Ważne to zadanie - umieć dobrze uczyć. Ale trzeba starać się wiedzieć, jak to
czynić należy. Temu służy stała aktywność samokształceniowa realizowana poprzez
czytanie, myślenie i działanie edukacyjne.
Bibliografia:
Okoń W.: Podstawy wykształcenia ogólnego, Warszawa, NK, 1967
Półturzycki J.: Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo A. Marszałek, 1999
Węglińska M.: Jak przygotować się do lekcji?, Kraków, IMPULS,1997
Słownik języka polskiego, W. Doroszewski t.4 W-wa 1962 Wiedza Powszechna s.74
Słownik pedagogiczny, W. Okoń Wyd.2, W-wa 1981 PWN s.157-8
Podstawy dydaktyki ogólnej, Cz. Kupisiewicza Kupisiewicza W-wa 1976 PWN Kupisiewicza s.234
Okoń W.: Podstawy wykształcenia ogólnego, Warszawa, NK, 1967 s.284
Okoń W.: Podstawy wykształcenia ogólnego, Warszawa, NK, 1967 s.285
Dydaktyka ogólna i metodyka str. 11
Opracowała: Mgr Jolanta Szabłowska