MALARSTWO GDAŃSKIE KOŃCA XVI I POCZĄTKU XVII WIEKU
Hans Vredeman de Vries do Gdańska przybył w roku 1592, jako architekt, fortyfikator, z zamiarem wzięcia udziału w konkursie na projekt umocnień obronnych przy Wisłoujściu i Motławie. W październiku tego roku podpisał z Radą jednoroczny kontrakt na architekta miejskiego. Po przegranym konkursie stracił posadę.
W trakcie pobytu w Gdańsku podejmował również prace dekoracyjne i malarskie. W roku 1594 wykonał, na zamówienie Rady Miasta słynny, zaginiony podczas ostatniej wojny obraz: „Orfeusz wśród zwierząt” dla Dworu Artusa w Gdańsku. Po całkowitej akceptacji tego dzieła Rada Miasta zleciła mu kolejne zadanie - dekorację Sali Czerwonej(Sali letnich posiedzeń Rady, w Ratuszu Głównego Miasta). W roku 1594, wraz z synem Paulem, wykonał dekoracje malarskie na stropie. Nowożytna dekoracja na stropie gotyckiej konstrukcji belkowej była dla Rady Miasta nie dość satysfakcjonująca. Strop Hansa Vredemanna zastąpił nowy, z lat 1608 - 1611, z cyklem malarskim Izaaka van den Blocke. Równolegle z pracami na stropie, w warsztacie gdańskiego stolarza i snycerza Szymona Herle powstawał, według projektu Hansa Vredemanna nowożytny wystrój ścian. Były to, zachowane do dzisiaj w dużym procencie, biegnące dookoła sali intarsjowane ławy przyścienne, bogato rzeźbiony i intarsjowane gzymsy.
W roku 1595 powstało osiem (jeden z nich stawiany na kominku - zaginiony) dużych obrazów sztalugowych wyobrażających cnoty obywatelskie i postulaty moralne: 1.Sprawiedliwość, 2.Mądrość(Rada), 3.Pobożność, 4.Zgoda, 5.Wolność, 6.Stałość oraz 7.Sąd Ostateczny. Scenom towarzyszyły objaśniające napisy łacińskie, swobodnie rozrzucone na powierzchni malowidła. Dodatkowo, pod dolnymi ramami obrazów (do czasów II wojny światowej) umieszczone były listwy z łacińskimi inskrypcjami, pisanymi nowożytną majuskułą, które pomagały w odczytywaniu zasadniczych idei obrazów. W całym cyklu cnoty zestawione ze swoimi przeciwieństwami, np. sprawiedliwość - niesprawiedliwość. Takie zestawienie stanowi typowy dla protestantyzmu program - czytanego malarstwa. Przedstawienia figuralne umieszczone zostały we wnętrzach fantastycznej architektury, wnętrza naprzemiennie są dwu - i trzyosiowe.
ad.1
Całość otwiera SPRAWIEDLIWOŚĆ, pojawia się prawie na każdym przedstawieniu, jako mniejsza figura.
łac. inskrypcja: „ Przy pomocy małej ilości ziaren(drobiazgowo) bada wszystko, sama ona może zjednoczyć rodzaj ludzki.”
ad.2
Rada (odczytywana ze względu na inskrypcję jako MĄDROŚĆ): „ Co zamierzasz szybko uczynić, rozważ z dojrzałą radą; uzyskuje stopniowy sukces, kto lubi stopniowe działanie.”
ad.3
Pobożność : „Żywiąca się płomiennymi modlitwami pobożność, sana jest wspaniałą wstęgą, złączeniem nieba i ziemi.”
ad.4
Zgoda : „Rządząca i rządzona zgoda winna być wolą jedności wszystkich ludzi.”
ad.5
Wolność: „ Złota wolność nie do kupienia za żadne pieniądze, przystoi tak człowiekowi, jak i zwierzętom.”
ad.6
Stałość : „ Stałość nastawia nieustraszona pierś losom, by zdobyć cel, takie są jej dążenia.”
„Sąd Ostateczny” - zamyka całość, umieszczony jest obok SPRAWIEDLIWOŚCI. Odczytywać to należy jako sprawiedliwość boską, która nastąpi po ludzkiej.
H. Vredeman de Vries spędził w Gdańsku trzy lata, wykonał w tym czasie ok. 45 prac. Jednak w większości nie zachowały się do dziś. Vredeman jako twórca wzorników, które służyły gdańskim stolarzom i snycerzom.
Izaak van den Blocke (ur. 1572, zm. 1626) pochodził z rodziny artystów niderlandzkich osiadłej w Gdańsku. Flamandzka rodzina van den Block odegrała w życiu Gdańska znaczącą rolę. Ojciec Izaaka - Wilhelm był czołową postacią rzeźby polskiej początków wieków, twórcą licznych nagrobków i epitafiów, brat Izaaka Abraham - był rzeźbiarzem i architektem, natomiast on sam jest jednym z głównych malarzy wczesnego baroku w Gdańsku. Uczeń Vredemana de Vriesa .
1608 - 1611 r. - zlecenie na wykonanie nowej dekoracji malarskiej stropu Sali Czerwonej w Ratuszu Głównego
Miasta; w filozoficzno - moralistycznych treściach uzupełnił przesłanie zawarte w obrazach
Vredemana
W 25 malowidłach, w tym 17 emblematycznych przedstawił program odwołujący się do historii starożytnych i biblijnych, głosząc głównie stoickie cnoty Rady i określając jej powinność wobec Gdańska. W 4. narożach plafonu (duże pole dekor. obejmujące centralną część sufitu lub podniebienia sklepień stanowiąc zamknięcie wnętrza od góry) artysta na dużych prostokątnych płótnach, przedstawił trzy historie mężów starożytnego Rzymu i jednego bohatera greckiego. HELWIDIUSZ(przez Swetoniusza opisywany jako wzór wolności republikańskiej), PRISCUS I CESARZ WESPAZJAN - w kontekście Gdańska oznacza to pierwszość interesów Gdańska nad Rzeczypospolitej. SERWILIUSZ I APPIUSZ - stosunek obywateli do władz miejskich; ostrzegał przed brakiem jednomyślności i stanowczości rządzących. ATTYLLUS REGULUS (konsul i dowódca rzymski w czasach I wojny punickiej) - wzór bezgranicznego poświecenia dla ojczyzny. Epizod z życia zwycięskiego wodza ALEKSANDRA WIELKIEGO i jego przyjaciela HEFAJSTIONA - przykład zachowania tajemnicy i wierności - miejski urzędnik powinien milczeć, choć zna wiele tajemnic. Towarzyszą im przedstawienia biblijne mówiące o Radzie działającej z boskiego natchnienia.
Dwa tonda: 1. KRÓL JOZAFAT USTANAWIA SĘDZIÓW
2. MODLITWA SALOMONA
Przedstawienia te miały uświadomić o boskiej inspiracji wspierającej działanie Rady. Władcy biblijni uzupełniają przedstawienia historii starożytnych, łącząc władze ziemską z niebiańską.
Dwa owale (dłuższa oś stropu): 1. UPADEK JERYCHA - przestrzega przed pychą, przypomina o roli Boga w
życiu miasta
2. ZAŚLUBINY NEPTUNA Z CERERĄ(uzupełnione MERKURYM) -
oczywisty kontekst mitologiczny dla Gd. - pomyślność
dzięki wzajemnemu związkowi ziemi, nieba i morza
Centralne malowidło: APOTEOZA GDAŃSKA - Gdańsk ukazany jest jako miasto idealnej wspólnoty Chrystusowej, którego mieszkańcy kierując się wskazówkami religii protestanckiej realizują i wprowadzają wszystkie postulaty stoickie.
W dolnej partii obrazu uścisk dłoni polskiego szlachcica i gdańskiego patrycjusza przed Dworem Artusa symbolizuje łączność miasta z Polską. Ponad nimi wznosi się łuk triumfalny z panoramą Gdańska na szczycie i wyłaniającą się z obłoków dłonią, gołębicą i napisem oznaczającym „Jahwe”. Łuk z widokiem miasta został bardo dobrze zaprojektowany zarówno kompozycyjnie, jak i treściowo. Przedstawienie to doskonale oddaje treści polityczno - religijne. Zastosowanie łuku, a nie postaci kobiecej jako personifikacja miasta, nie wynikało z braku umiejętności lecz z przyczyn ideowych. Przedstawienia kobiety jako personifikacji miasta związane było z katolicyzmem. Gdańszczanie jako protestanci pragnęli posłużyć się forma bardziej abstrakcyjną.
„BUDOWA WIEŻY BABEL” dla Sali Podatkowej Ratusza Głównego Miasta, powstał najpewniej w 1608 r.
Obraz jest ostrzeżeniem przed skutkami chaosu, zalecie nim do jedności obywateli - ścisłej ich współpracy z władzą miejską oraz do wznoszenia budowli dla większej chwały miasta. Można zaobserwować większą swobodę malarską niż we wcześniejszych dziełach tego twórcy.
ANTONI MÖLLER - pochodził z Królewca ur.1563 zm. 1611r.Twórca ten początkowo kopiował drzeworyty Dürera. Przez osiem lat pracował na dworze rudolfińskim w Pradze. W Gdańsku osiedlił się w 1586 lub na początku roku 1587.
„PORTRET PATRYCJUSZKI GDAŃSKIEJ” 1598 r.(napis na dolnej listwie ramy: 1598.AETATIS SVAE 18.
Jest to najdoskonalszy z manierystycznych portretów. Plastyczne opracowanie modelunku postaci, określonego intensywnym kolorem. Zaobserwować można przepych ozdób i stroju(kroju francuskiego z elementami hiszpańskimi), jak również płaskie ornamentalne potraktowanie draperii w tle.
„SĄD OSTATECZNY” - 1602 - 1603r. zaginął w czasie II wojny światowej, odtworzony z fotografii. Widoczne jest nawiązanie do obrazu Memlinga - postaci - u góry obrazu na łuku tęczy Chrystus, poniżej Archanioł Michał.
„BUDOWA ŚWIĄTYNI” - 1602r. Sala Podatkowa Ratusza Głównego Miasta, półkolisty obraz na desce; idea doskonałego świata - protestanckiej wspólnoty. Gdańsk jako świątynia, ukazana w momencie wznoszenia. Budową kieruje oświecony bożą mądrością Salomon. Na obrazie ukazany jest burmistrz Gdańska - Bartholomaeus Schachmann (protegował najwybitniejszych twórców działających w mieście przybyłych z Niderlandów; m.in. rodzinę Blocke, architekta Obberghena oraz samego autora dzieła Möllera).
„TABLICA JUŁMUŻNICZA” - 1607r. zamówienie przez przełożonych kościoła Mariackiego u Möllera wielkiej Tablicy Jałmużniczej. Twórca czerpie z moralizatorskiej ikonografii średniowiecznej. Gdy wcześniejsze dzieła Möllera stanowią przykład „renesansu dürerowskiego”.
Tryptyk (zakłada się)
„MODEL ŚWIATA I SPOŁECZEŃSTWA GDAŃSKIEGO.ALEGORIA BOGACTWA.ALEGORIA PYCHY.”
Związane ze sobą tematycznie i kompozycyjnie trzy obrazy alegorycznego modelu świata. Widoczne jest wykorzystanie portretowego i rodzajowego dorobku Północy. Umiejętne wykorzystanie perspektywy, przestronność i gra światła. Fragmenty współczesnej architektury podkreślają związek z miastem.
Same tytuły mają charakter średniowiecznego moralitetu - potępienie najbardziej piętnowanych grzechów. Alegorie Pychy i Bogactwa jak można sądzić powstały z osobistej urazy artysty do miasta, stanowią jakby jednocześnie antyapoteozę miasta. Autor wykorzystał schemat tronującej kobiety na tle weduty do pokazania miasta w którym panuje pycha i żądza pieniędzy.
Bogactwo siedzi na tronie - ołtarzu w towarzystwie Jupitera i Fortuny, dzierży w dłoni mieszki ze złotem z czcią zbliżają się do tronu jej wyznawcy. Na stopniach tronu siedzi jej córka - Superbia - Pycha przeglądająca się w lustrze. Dzieło zatytułowane ALEGORIA PYCHY znana jest w dwóch wersjach: gdańskiej i poznańskiej. Malarz umieścił Pychę odzianą w kosztowną suknie i klejnoty, z pawim piórem na wysokim tronie na tle weduty. Jej atrybutem jest zwierciadło, symbol Vanitas, podobnie jak paw. Najbliższą towarzyszką tronu jest Wenera - rozwiązłość ozdobiona klejnotami, naga z płonącym sercem w dłoni i Amorem podającym strzały. Na zapleczu tronu siedzi szatan wieńczący Wenerę (Wenus) płomienistą koroną.
MODEL ŚWIATA I SPOŁECZEŃSTWA GDAŃSKIEGO jest kluczem ikonograficznym tego samodzielnego zespołu trzech malowideł.. Dzieło wyraża antropomorficznie gdański kosmos i mikrokosmos. Kompozycja obrazu oparta jest na przedkopernikańskiej wiedzy astronomiczne o budowie wszechświata z ziemią w centrum i każącymi wokół planetami. W centrum umieszczona została kula w niej :Natura - Artemida Efeska. Posąg przypomina Dianę - z dodanymi atrybutami płodności. Dookoła niej gdańska Arkadia: piękne budowle, ogrody, gdzie przechadzają się dostatni mieszczanie Na szczycie kuli w miejscu tradycyjnego krzyża usytuowana jest bluźniercza trójca: Bogactwo w asyście Jowisza i Fortuny. Po prawej stronie orbity ziemskiej znajdują się personifikacje planet o złym wpływie: Wenus, Saturn, Mars i Bellona, po lewej zaś widzimy Lunę, Merkurego z matką, Apolla i Cererę. Kompozycję zamykają duże postacie po prawej :Apolla(dzień) i Diany (noc) a po lewej odwrócony Chronos(czas).Ten zamknięty krąg podzielony na stronę dobra i złą ukazywał konkretny model społeczeństwa w dwóch wersjach rządów: dobrych i złych, zależnych od panowania Bogactwa, Jowisza i Fortuny. Kosmiczny ład i harmonia zostały zachowane.
HANS KRIEG - Schpeichersdorf koło Królewca ur. ok.1590 zm. 1643/47r. Pelplin
„WIDOK GDAŃSKA” powstały po 1620r. Początkowo przypisywano dzieło to Möllerowi lub van den Blocke. Obraz przedstawia panoramę Gdańska od strony Biskupiej Górki. Po lewej stronie (patrzącego) pierwszego planu znajduje się renesansowa willa z tarasem oraz liczne figury sztafażowe w odmiennych strojach - wskazanie na różnice społeczne (od eleganckich patrycjuszy, szlachtę polską po robotników i żebraków).
Interpretacja wg Tomkiewicz: alegoryczne przedstawienie tematu grzechu - willa z tarasem jako wymyślona „świątynia miłości” gdańszczan.
T. Grzybkowska: powiązanie z rodzącym się w pocz. XVII wieku we Flandrii gatunkiem tematycznym spaceru - ukazywanie mieszczan swobodnie przechadzających się w pobliżu swoich rezydencji lub w powozach czy konno, często na tle miasta, w którym żyli.
WPŁYWY
niderlandzki manieryzm - elementy kompozycji i kolorystyka,
gdańscy artyści - Möller - stroje - cykl gdańszczanek z 1601 roku wraz z umieszczeniem w tle miasta.
HERMAN HAN ur. 1574 zm. 1622r. - jedyny artysta w Gdańsku, znany z nazwiska, zasługujący na miano mistycznego. Przybył do Gd. w grudniu 1599 r. Łączył obserwacje otaczającego świata z żarliwą pobożnością wyrażaną w obrazach sakralnych. Tworzył głównie dla cysterskich kościołów w Oliwie i Pelplinie. Malował obrazy ołtarzowe dla katolickich kościołów, bogate w skomplikowane treści. Dwa obrazy, które przyniosły mu sławę to „KORONACJA MARII” dla cystersów pelplińskich z lat 1623 - 1624 i oliwskich z 1624 roku. Inspirację stanowiły XV - wieczne obrazy niderlandzkie. Widoczne jest to w typach postaci, zamiłowaniu do blasku klejnotów. Twórczość tego artysty charakteryzował luminizm (sposób kształtowania kompozycji mal. za pomocą gry świateł) np. predella „Pokłonu pasterzy” z Pelplina.
„KORONACJA MARII” z Pelplina - suma wiedzy kościelno - politycznej, mocno osadzonej w realiach życia epoki. Autorem złożonego programu treściowego był opat pelpliński, Leonard Rembowski II. Obraz manifestujący triumf Marii, jako królowej Nieba i Polski, określono najpełniej wyrażającym maryjną pobożność w Polsce wieku XVII. Poza tym jest to największe retabulum ołtarzowe po tej stronie Alp.
BARTŁOMIEJ STROBEL ur. 1591 zm. 1661 r. w Toruniu
W Gdańsku przebywał w 1618 i 1638r.Pracował dla Władysława IV, magnatów i kościołów. Malarstwa uczył się u ojca. Pracował na wielu dworach europejskich. Twórczość jego wskazuje, że uformował się w orbicie dworu RudolfaII. Obok kompozycji religijnych malował portrety z wyraźnym zacięciem realistycznym.
KORONACJA MADONNY - 1643 r., kościół parafialny w Radzyniu Chełmińskim
JERZY OSSOLIŃSKI
WŁADYSŁAW DOMINIK ZASŁAWSKI-OSTROGSKI, WOJEWODA KRAKOWSKI, 1635 r.
UKAMIENOWANIE ŚW. SZCZEPANA, ok. 1620 r.