Projekt etycznej ekonomii w kontekście sporu o sens pojęcia : rozumu i racjonalności.

Autor: DR Grzegorz Szulczewski

Badania własne , SGH 2000

Pod koniec lat osiemdziesiątych doszło do podsumowania liczącego z górą piętnaście lat sporu o sens epoki w której żyjemy.

Postmodernizm utrwalił w świadomości współczesnego człowieka przekonanie o nastaniu nowych czasów. Nowa epoka, a właściwie jej początek określony został terminem: czasy ponowoczesne.

Ponowoczesność jako charakterystyka epoki i sam postmodernizm jako filozofia czasów ponowoczesnych został już wcześniej scharakteryzowany.

Utrata wiary w rozum, sprowadzenie rozsądku do roli przydatnego jedynie narzędzia wiąże się z dezintegracją życia człowieka współczesnego.

Z jednej więc strony mamy doświadczenie niespójności, fragmentaryzacji i wieloznaczności życia, którego przewodnikiem nie jest już rozum i jego racjonalny projekt , a z drugiej strony mamy filozofię postmodernizmu pragnącą poddać radykalnej krytyce ideę rozumu i racjonalności.

Sam postmodernizm i idee epoki ponowoczesnej głosili Francuzi jak i Amerykanie. Natomiast Niemcy z obecnego pokolenia filozofów akademickich odnoszą się bardzo sceptycznie do całego projektu.

Ich intelektualne wysiłki polegają na przezwyciężeniu postmodernizmu i na rekonstrukcji idei rozumu i racjonalności w obszarze filozofii i szeroko kultury. Wolfgang Welsch, wspomniany już wcześniej,w podsumowujących dyskusjach dotyczących postmodernizmu próbuje zrozumieć sens ataku przypuszczonego na racjonalizm ze strony postmodernizmu i jednocześnie w jakiś sposób włączyć dorobek myślowy filozofów postmodernistycznych w ramy samej historii filozofii.

Postmodernizm jako filozofia stanowi, według Wolfganga Welscha, konsekwentne rozwinięcie antyracjonalistycznych i dezintegrujących tendencji, które występowały w awangardzie artystycznej okresu międzywojennego.

Jednak już szkicu pod tytułem :”Narodziny filozofii postmodernistycznej z ducha sztuki modernistycznej” stwierdza , że postmodernizm nie jest „oddzielony od modernizmu pęknięciem lecz powiązany z nim specyficznymi splotami.”

Omawiany przez autora modernistyczny artysta Jean Dubuffet już w roku 1951 sformułował podstawowe założenia, które potem będzie zakładał postmodernizm.

Modernistyczny twórca nawoływał do przekroczenia ścisłych rygorów racjonalizmu, aby nowy nieskrępowany niczym sposób tworzenia pozwolił wyrazić to co niewspółmierne.

Pomiędzy refleksją artystów modernistycznych a filozofami postmodernistycznymi istnieje wedle, Wolfganga Welscha zgodność co do konieczności krytyki logocentryzmu. Postmoderniści nie uczynili nic innego jak tylko zradykalizowali dążenia artystów modernistycznych.

Doszło u nich do swoistego pożegnania logocentryzmu. ” Wynika ono , wedle Wolfganga Welscha , z tego, że racjonalizm stał się w dobie postmodernizmu pluralistyczny i że tradycyjne pojęcie logosu z jego centrystycznym i hierarchicznym rozumieniem rozumu nie jest już w stanie sprostać owemu pluralizmowi, ponadto, jak się okazuje, tradycyjne panowanie logosu przecięte zostaje przez silniejsze uwzględnienie aisthezis.”

W ten sposób Wolfgang Welsch ukazuje, że niewłaściwe jest mówienie o nowatorstwie krytyki racjonalizmu przeprowadzonej przez postmodernizm.

Wprowadza przy tym bardzo ważne rozróżnienie dotyczące roli rozumu i racjonalności i ich wzajemnej relacji.

Uświadomienie sobie tego rozróżnienia stanowi podstawę zrozumienia problemów współczesnego racjonalizmu w tym krytyki jego podstaw dokonanej przez postmodernizm.

„ Rozum, stwierdza Wolfgang Welsch, działa na fundamentalnie różnym poziomie niż racjonalność. Gdy racjonalności odnoszą się do przedmiotów, rozum skupia się na formach racjonalności...Odnosi się do czeredy rozmaitych wersji racjonalności i szacuje ich wzajemne relacje.”

Racjonalność przejawia się w formułowaniu twierdzeń i tworzeniu obszarów poznania w których panuje porządek myślowy. Racjonalność stanowi kategorię metodologiczną. Stanowi cechę racjonalnego sposobu postępowania. Jej cechą charakterystyczną jest : uporządkowanie, logiczność, niesprzeczność, artykulacja, spójność i konsekwencja.

Wielość obowiązujących wzorów racjonalności nie świadczy wcale , jak chcieliby postmoderniści o klęsce rozumu . Stanowi to dowód bogactwa i zdolności ludzkiego intelektu jego możliwości różnych ujęć przedmiotów namysłu.” Dzięki swej różnorodności, racjonalności zdolne są odpowiedzieć na wiele sposobów na pytania dotyczące swoich przedmiotów.” To co stanowi wadę i pretekst do potępienia racjonalizmu przez postmodernistów jest cenną zaletą w ujęciu Wolfganga Welscha.

Wolfgang Welsch broniąc zasadności używania pojęcia rozumu musi na nowo przemyśleć czym jest rozum i jakie posiada zadania w kontekście stosowania w filozofii pojęcia racjonalności.

Rozum to nie racjonalność ani ich prosta suma. Pogląd ten przyjmuje również Peter Koslowski. Głęboko jest on przeświadczony o posiadaniu przez umysł ludzki zdolności do racjonalnego poznania rzeczywistości.

Z nauki historii filozofii wiadomo o stałych wysiłkach poszukiwania źródeł - zasad (arche ), racji ( ratio ), praw czy struktur . W starożytności taką postać myślenia zwano nous. W najbardziej doskonały sposób ujął go Parmenides twierdząc , że posiada on zdolność do doskonałego odwzorowania bytu w poznaniu. Aktywność nous stanowi grecką episteme ,odpowiada średniowiecznemu intellectus jak i nowożytnemu ratio oraz swoje postawy zawdzięcza Kantowskiemu rozsądkowi ( Verstand ).

Umysł ludzki posiada nie tylko możność do racjonalnego ujęcia rzeczywistości, ale jak pokazują to dzieje filozofii jest on zdolny do krytycznej autorefleksji. Taką rolę pełni, według Imanuela Kanta, rodzaj myślenia wyższego rzędu, którą tworzy aktywność rozumu ludzkiego ( Vernuft ).

Rozumowe poznanie nie polega na poznaniu prawdy w sensie zgodności, która sprowadza się do ujęcia racji, praw bytu. Stanowi ono próbę uchwycenia sensu. Już w czasach presokratyków , jeden z pierwszych myślicieli, Heraklit z Efezu mówi o logosie i odtąd ten termin używany jest dla oznaczenia rozumu jak i rezultatu jego aktywności czyli uchwyconego sensu.

Greckie doświadczenie logosu prowadzi doświadczenia sensowności całości bytu. Logos jest doświadczeniem jednoczącym. Wszystko posiada sens , jest przeniknięte logosem, jak powiadał Heraklit z Efezu. Za tym co posiada sens mogą stać różnego rodzaju racje ( może się to odnosić do różnych racjonalności) . Logos jednoczy uchwytując sens wszystkiego, jednoczy ale nie unifikuje pozostawiając różnorodne postacie racjonalności, a nawet tego co nieracjonalne. Dla rozumu , ” zdobycie prawdy polega nie tylko na dotarciu do tego, co rozumne, ale i tego, co posiada jakikolwiek sens „

Zadaniem rozumu jest, według Wolfganga Welscha, wyjaśnienie relacji pomiędzy racjonalnościami. ”Rozum nie kontempluje z wyniosłego punktu widzenia, lecz przebiega pomiędzy formami racjonalności poszukując możliwych pomiędzy nimi cech wspólnych jak i zaznacza ich odrębności.” Tak pojmowany rozum to rozum transwersalny.

Zamiast zadawanego przez postmodernistów pytania : czy pojęcie rozumu jest jeszcze potrzebne współczesnej filozofii należy zapytać się : ”Czy rozum jako dziedzina tradycyjnie nadrzędna względem racjonalności zdolny jest po raz kolejny zaspokoić potrzebę porządku i jedności wśród złożoności i nieładu racjonalności? ”

Pojęcie rozumu musi być ujęte w nowy sposób zwracający uwagę na porządkującą i syntezującą funkcję rozumu. Dokonał tego, jak już wspomnieliśmy, Wolfgang Welsch. Jego filozoficzna refleksja nad kondycją współczesnego racjonalizmu ukazuje w sposób systematyczny, że wzajemna relacja pomiędzy rozumem a racjonalnością może urzeczywistnić się w praktyce tak w refleksji filozoficznej jak i naukowej.

Peter Koslowski i jego projekt myślenia filozoficznego.

W atmosferze duchowej określonej przez radykalną krytykę racjonalizmu i próby jej przezwyciężenia tworzy współczesny niemiecki filozof Peter Koslowski.

Podobnie jak jego akademicki kolega Wolfgang Welsch, swoją krytykę i odrzucenie tez postmodernizmu wiąże jednak z uznaniem jego znaczenia.

W przeciwieństwie do autorów szkoły frankfurckiej: Jurgena Habermasa i Thomasa Adorno autor ”Etyki kapitalizmu” wierzy, ze postmodernizm jest jedynie wytworem rozumu wątpiącego, a nie destrukcją samego rozumu.

Krytyka postmodernistyczna nie kończy historii zachodniego racjonalizmu lecz stanowi jego kolejny etap. Polega on na pozbawieniu pretensji racjonalizmu do wydawania ostatecznych wyroków co do tego czym powinna być filozofia i jakie są kompetencje rozumu. Obrazowo nazywa tę sytuację filozofii po krytyce racjonalizmu jako rozbieranie starych i wznoszenie wielu nowych budowli według postmodernistycznych projektów.

Peter Koslowski wierzy, że postmodernizm może być wykorzystany po przemyśleniu do stworzenia nowej syntezy pomiędzy racjonalizmem i irracjonalizmem. Dlatego też proponuje on ponownie zdemontować większość wytworów postmodernizmu. Większość z nich należy rozebrać do fundamentów czyli odrzucić wiele z ostatecznych wniosków do jakich prowadzi postmodernizm. Wtedy, wedle Petera Koslowskiego ” po redukcjach coś pozostanie, a mianowicie szansa na dalsze budowanie na odsłoniętych fundamentach.”

Peter Koslowski sądzi, że do realizacji tego zadania należy już teraz się przygotować. Istnieje paląca potrzeba przywrócenia miary , uporządkowania, oddania właściwej czci rozumowi.

W odróżnieniu od Wolfganga Welscha, który stworzył koncepcję rozumu transwersalnego Peter Koslowski rozpoczyna od refleksji nad rolą i zadaniami samej filozofii.

Filozofia stanowi, wedle autora „ Etyki kapitalizmu „ najlepszą okazję do przywrócenia właściwej rozumowi roli gdyż „filozofia jest próbą stworzenia teorii całościowej otaczającej nas rzeczywistości” i to na drodze refleksji.

W twórczości Petera Koslowskiego możemy wyróżnić płaszczyznę badań naukowych polegających na rekonstrukcjach obowiązujących postaci racjonalności czyli to co mówiąc językiem współczesnej historii filozofii stanowi treść racjonalizmu.

Drugim poziomem badań możliwym do wyróżnienia w twórczości Petera Koslowskiego jest krytyka filozofii postmodernistycznej i w tym sensie możemy zaliczyć tą cześć dorobku filozoficznego do krytycznego racjonalizmu, który ” skierowany jest przeciwko temu co nieracjonalne , poza racjonalne jak i przeciwko samej racjonalności, a w każdym bądź razie przeciw niektórym jej przejawom.”

Trzeci poziom rozważań dotyczy roli, możliwości i zadań jakie stoją przed rozumem po dokonaniu jego krytyki przez postmodernizm. Ten poziom rozważań zaliczony został przez historyków filozofii do metaracjonalizmu.

Zaprojektowanie orientacji w oparciu o wskazówki rozumu - oto zadanie jakie stawia Peter Koslowski przed filozofią rozwijającą się po krytyce racjonalizmu przeprowadzonej przez postmodernizm.

Nawiązując do koncepcji Arystotelesa dla Petera Koslowskiego próba stworzenia całościowej teorii rzeczywistości przez filozofię sprowadza się do teoretycznego wytworzenia systemu wiedzy i nauki. Rozum również pragnie nadać przewodni sens życiu ludzkiemu. Stanowi go poszukiwanie szczęścia przez człowieka. Filozofia stawia więc przed sobą tak teoretyczne jak i praktyczne zadania.

Peter Koslowski uważa, że na podstawowe pytanie filozofii o sens całości rzeczywistości nie może zostać udzielona prosta odpowiedź. Aby tego dokonać trzeba po drodze odpowiedzieć na kilka pytań. Kostytuują one główne działy filozofii. Co więcej owe ” podstawowe pytania filozofii, stwierdza Peter Koslowski, inspirują tak zwane pytania ostateczne, które zadaje sobie każdy. Są to pytania o sens bycia i pytania dotyczące egzystencji.” W ten oto sposób filozofia profesjonalna łączy się z filozofią indywidualną.

Pytania te najlepiej wyraził Imanuel Kant . „ Zakres dociekań filozofii, pisze autor < Krytyki czystego rozumu >, w tym wszechświatowym znaczeniu można sprowadzić do następujących pytań:

• Co mogę wiedzieć?

• Co powinienem czynić?

• Czego wolno mi się spodziewać?

• Kim jest człowiek?

Na pierwsze pytanie, stwierdza Imanuel Kant, odpowiada metafizyka, na drugie etyka, na trzecie religia, a na czwarte antropologia. W gruncie rzeczy można byłoby te odpowiedzi zaliczyć do antropologii, ponieważ trzy pierwsze pytania odnoszą się do ostatniego.

Peter Koslowski w oparciu o projekt Kantowskich pytań tworzy własny ich zestaw i ujmuje je w nowej kolejności. Dodaje do nich również nowe pytania: jaki jest i jak powinien być zaprojektowany porządek kulturowy i społeczny w której istoczy się ludzka egzystencja?, co powinienem ja sam i co powinniśmy jako wspólnota czynić?, jakie są pierwotne przyczyny i ostateczny kierunek naszego życia ?

Pytania postawione przez Imanuela Kanta i modyfikacje tych pytań dokonanych przez Petera Koslowskiego wyznaczają kierunek w jakim prowadzana jest refleksja filozoficzna przez autora „ Orientierung durch Philosophie”.

Rozpoczyna on od filozofii człowieka i historii, filozofii społecznej i filozofii kultury, następnie rozwija etykę i jej zastosowania, a kończy na teorii wiedzy i metafizyce.

Pytanie o to kim jest człowiek wiąże się w filozofii Petera Koslowskiego z pytaniem o ład społeczny, polityczny i kulturowy. ” Na tej antropologicznej podstawie powstaje filozofia społeczna i kulturowa. Ta prawdziwa filozofia ducha. Filozofia ludzkiego ładu kulturowego dzieli się na filozofię: społeczeństwa, państwa, prawa, gospodarki, sztuki i religii.”. Według Petera Koslowskiego to właśnie kultura współczesna staje się przestrzenią wielowymiarową, w której cała rzeczywistość nabiera jednolitego sensu. Daje to prymat refleksji z zakresu filozofii kultury nad wszelkimi innymi rozważaniami filozoficznymi. Dlatego też zawsze należy kwestie metafizyczne jak i dotyczące problemów ekonomicznych rozważać w kontekście filozofii kultury. Kultura stanowi obszar nadawania całościowego sensu odmiennym wydać by się mogło zjawiskom społecznego i indywidualnego życia.

Tym samym filozofia kultury staje się decydującą postacią filozofii współczesnej. Taka intuicja leży u podstaw całego wielkiego idealizmu niemieckiego dla którego nauki o kulturze jako emanacji ducha stoją na szczycie nauk. Jedynie uznanie tego faktu , wedle Peter Koslowskiego, pozwala stworzyć perspektywę badawczą dzięki, której będziemy w stanie odpowiedzieć na krytykę racjonalizmu przeprowadzoną przez postmodernizm.

Filozofia kultury spełnia zadania jakie stoją przed rozumem budującym ogólną, całościową teorię rzeczywistości. Uznaje ona postmodernistyczny postulat pluralizmu metod badawczych. Nadaje również znaczenie szczególne estetycznym teoriom kształtującym w coraz większym stopniu państwo, społeczeństwo i przemysł. Filozofia kultury otwiera możliwość stworzenia podstaw nowej antropologii opartej o koncepcję personalistyczną zwalczającej technofilizm i fizykalizm modernizmu. Pozwala ona również w nowy, ani nie modernistyczny , ani nie postmodernistyczny sposób przywrócić miejsce dla wiary i teologii. Traktuje je jako wyraz najwyższych postaci idei personalistycznej doświadczanej przez człowieka.

W tym sensie w twórczości Petera Koslowskiego widoczny jest ten sam wysiłek jaki obserwowaliśmy w działalności innych akademików niemieckich.: Wolfganga Welsha, H. M. Baumgartnera, H. Schnadelbacha, H. Lenka. Sprowadza się on do próby przezwyciężenia antyracjonalistycznych konsekwencji filozofii postmodernistycznej przy jednoczesnym uznaniu zasadności tej części krytyki postmodernistycznej, która polega na przeciwstawieniu się zbytnim zapędom rozumu.

Nowy projekt filozofii kultury utwierdza decydującą rolę filozofii w nadawaniu orientacji w świecie w którym człowiek ponowoczesny doświadcza: niespójności i fragmentaryczności życia.

Tym samym refleksja Petera Kosowskiego, spełniać będzie nadzieje jakie przypisuje filozoficznemu myśleniu zarówno Barbara Skarga jak i Herbert Schnadelbach.

Jak pamiętamy Herbert Schnadelbach widział możliwość przetrwania racjonalistycznego projektu filozofii dzięki odważnemu podjęciu wyzwania dla filozofii jakie stworzył postmodernizm. Polegać miało ono na własnej wewnątrz filozoficznej krytyce. ” Jeśli filozofia nie chce zrezygnować z idei oświecenia i z zasady rozumu, twierdzi Herbert Schnadelbach, musi podjąć to wyzwanie w ten sposób, by krytykę rozumu i dążeń oświeceniowych uczynić własną sprawą, nie pozostawiając jej irracjonalizmowi i antyoświeceniu. Może zaś czynić to z powodzeniem tylko wtedy, kiedy dysponuje przekonywującą teorią rozumu. Dlatego też potrzebne jest przede wszystkim wewnętrzne zróżnicowanie samego pojęcia rozumu.”

W pracy zobaczymy jak wypełnia to zadanie w swojej filozoficznej aktywności Peter Koslowski.

Również nadzieje Barbary Skargi, która apelowała aby: ” poprzez analizę koncepcji racjonalności, dopomóc w oczyszczeniu pola, które by ewentualnie pozwoliło ... utworzyć szczelinę, w której umieściłaby się nowa filozofia”nabierają aktualności , gdy przystąpimy do analizy koncepcji Petera Koslowskiego.

Także analiza poglądów autora ”Etyki kapitalizmu” ma wykazać na ile wspomniana i szeroko rozpatrywana wcześniej koncepcja rozumu transwersalnego może stać się teoretycznym uzasadnieniem aktywności filozoficznej Petera Koslowskiego.

Projekt etycznej ekonomii

Ponieważ gospodarka, wpływa na kształt każdej dziedziny naszego życia określając całą współczesną rzeczywistość to refleksja nad nią staje się punktem wyjścia konstrukcji teorii całej rzeczywistości.

Dlatego należy, wedle Petera Koslowskiego stworzyć nowy rodzaj teorii ujmującej całościowo życie gospodarcze. Trzeba znieść sztuczne rozdzielenie na problematykę czysto ekonomiczną i dotyczącą kultury.

Rozdzielenie to dokonane za przyczyną Thomasa Hobbsa i Benedicto de Mandevilla powstało w wyniku realizacji nowożytnej, modernistycznej tendencji do mechanicznego sposobu wyjaśniania przeniesionego z fizyki klasycznej.

”Gospodarkę należy ująć jako sferę kultury”- stwierdza Peter Koslowski. Według niego musi zostać pokonane dotychczasowe ograniczenie poznawcze zakładające tylko jeden rodzaj racjonalności obowiązujący refleksję badawczej nad gospodarką. Nie chodzi przy tym o ogłoszenie jedynie pluralizmu, równouprawnienia rożnych racjonalności, ale o coś znacznie więcej a mianowicie o to by ” ekonomiczna racjonalność stanowiła tylko część ujęcia integralnej racjonalności postmodernistycznej gospodarki”. Badanie życia gospodarczego tylko pod pewnym aspektem, na przykład na ile ono realizuje ideał: piękna, efektywności i troski o środowisko naturalne prowadzić może do wypaczenia jego obrazu. Dominacja jednego ze spojrzeń na gospodarkę staje się przyczyną powstania: estetyzmu, ekonomizmu lub fanatycznego ekologizmu.

Peter Koslowski dostrzegając znaczenie kulturowych aspektów działań gospodarczych w czasach ponowoczesnych stara się zastąpić dotychczasowy paradygmat ekonomii. Postuluje on zaprojektowanie nowego rodzaju ekonomii. Dopełnieniem ekonomii politycznej stać się ma etyczna ekonomia (Ethische Okonomie). Termin ten jak i zaprojektowana dziedzina został utworzony przez samego Petera Koslowskiego. ”Bada ona aspekty etyczne założeń i warunków koniecznych indywidualnych działań gospodarczych ...U podstaw obu politycznej i etycznej ekonomi leży ta sama formalna ekonomiczna teoria racjonalnego wyboru, która pierwotnie jest podstawą całej mikroekonomii.” Etyka badająca godziwość celów, oceniająca i kształtująca preferencje nie wyklucza ekonomii określającej racjonalny dobór środków, optymalną alokację przy danych celach, ale stanowi rzeczywiste dopełnienie jak również pozwala na osiągnięcie celów ekonomii politycznej : dobrobytu. Jest to możliwe dzięki określeniu prawidłowości samych celów działań gospodarczych.

Trzeba jednak jeszcze wyraźniej ukazać wagę zajmowania się etyczną ekonomią (Ethische Okonomie), w ujęciu Petera Koslowskiego. Należy wyjść od argumentacji związanej z rosnącym znaczeniem w czasach ponowoczesnych czynnika etycznego w gospodarce.

Jeśli rzeczywiste działania gospodarcze są w coraz większym stopniu określane przez czynniki : kulturowe, religijne i etyczne to ekonomia jako prawdziwa, czyli adekwatnie odzwierciedlająca musi je uwzględnić. Natomiast dotąd ekonomia w swym modernistycznym projekcie świadomie abstrahowała od tych czynników bojąc się utracić możliwość dochodzenia do precyzyjnych wniosków za pomocą metod matematycznego pomiaru. W ekonomii istniał dylemat wyboru : prawdy bądź precyzji. Według Petera Koslowskiego dopiero filozoficzna refleksja, dopiero sam rozum może ocenić na ile racjonalność ustanowiona przez metody matematyczne odpowiada prawdzie w obszarze życia gospodarczego.

Kolejnym argumentem za podjęciem badań z zakresu etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) jest ukazanie potrzeby wypełnienia misji jaka stoi przed filozofią polegającej na stworzeniu systemu orientacji w świecie.

Etyczna ekonomia stanowi jeden z fundamentów rozumienia świata. Daje podwaliny do stworzenia ogólnej koncepcji rzeczywistości. Peter Koslowski jeszcze przed upadkiem komunizmu jako jeden z nielicznych niemieckich filozofów starał się stworzyć teorię filozoficzną pretendującą do konfrontacji z całym systemem marksistowsko-leninowskiej filozofii. Natomiast po upadku Muru wyszedł z propozycją zastąpienia jej przez system idealistyczno-realistycznej filozofii.

Zamiast tego co proponował marksizm-leninizm :

• dialektycznego i historycznego materializmu jako systemu interpretacji człowieka, historii i przyrody,

• dialektyki jako metody,

• krytyki politycznej ekonomii jako teorii gospodarczej, koncepcji dyktatury proletariatu,

Peter Koslowski wskazuje na możliwość systemu idealistyczno-realistycznej filozofii składającego się z :

• idealno-realistycznego stanowiska sprowadzającego się do teologicznie podbudowanej metafizyki i realistycznej interpretacji człowieka jak i idealistyczno-ekonomicznej interpretacji historii i organicznej przyrody,

• krytycznego realizmu jako teorii poznania i uznania pluralizmu metod,

• etycznej i politycznej ekonomii jako teorii gospodarki, a w szczególności społecznej gospodarki rynkowej,

• teorii parlamentarnej demokracji jako teorii państwa i teorii władzy.”

Z rolą filozofii jako systemu orientacji łączy się wypełnianie przez nią zadania legitymizacji systemu społeczno-polityczno-ekonomiczno-kulturowego jakim jest demokratyczny kapitalizm. Filozofia kultury, która inspiruje refleksję prowadzoną w ramach etycznej ekonomii ( Ethische Okonomie ) ma według Petera Koslowskiego być najlepszym sposobem do spełnienia tej misji.

W skład etycznej ekonomii (Ethische Okonomie), wchodzi według jednej z klasyfikacji : teoria etycznych założeń gospodarki, teoria wpływu zasad etycznych na gospodarkę, nauka o materialnych dobrach w ujęciu etycznym. W innej klasyfikacji etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) stanowi całość wraz z ontologią gospodarki ( Wirtschaftontologie ) i nauką o aspektach kulturowych gospodarki ( Kulturwischenschaft der Wirtschaft ).

Historia refleksji etyczno-ekonomicznej w ujęciu Petera Koslowskiego.

W 1987 roku Peter Koslowski pisze ” Etykę kapitalizmu” (Ethik des Kapitalismus). Ta mała stosunkowo pod względem objętości praca licząca sobie zaledwie osiemdziesiąt stron ma już kilkanaście wydań. Jest ona zwięzłym kompendium wiedzy o problematyce etyki gospodarczej. W pracy również dochodzi do rekonstrukcji historii wzajemnych związków pomiędzy ekonomią i etyką. Historia etyki przedstawiona zostaje w kontekście analizy problemów gospodarczych.

Jak zauważa Peter Koslowski pojęcia etyki i ekonomii w dalekiej przeszłości były z sobą powiązane. Termin ethika pochodzi od greckiego ethos co oznaczało pierwotnie : miejsce zamieszkiwania, to co daje ochronę,. Natomiast oikos stanowiło nazwę gospodarstwa rodzinnego, domostwa. W tym sensie już w „ Polityce” Arystotelesa oikonomia rozumiana jest jako nauka o zarządzaniu domem, jako wiedza służąca do kierowania niewolnikami, żoną i dziećmi. Etyka to wiedza dotycząca reguł zachowania tak w rodzinie jak i na forum polis. Obie te dziedziny wiedzy czynią wspólnym tematem również toczące się życie gospodarcze. Dla Arystotelesa wiedza o prowadzeniu gospodarstwa rodzinnego oikonomika posiada jasny cel ekonomiczny. Jest nim zapewnienie dostatku dóbr potrzebnych do utrzymania rodziny. Ideałem staje się samowystarczalność (autarkia). Taki rodzaj działalności gospodarczej zapewnia realizację antycznego ideału szczęścia-doskonałości opartego na wewnętrznej harmonii czyli eudajmonii.

Rozwijająca się prężnie w czasach Arystotelesa gospodarka miejska oparta nie na wytwarzaniu a w dużej mierze na handlu nie cieszy się zbytnim poważaniem. Arystoteles daje temu wyraz oddzielając jej problematykę od zagadnień oikonomiki. Handel to sztuka zarobkowania czyli chremastyka. Kiedy celem działania gospodarczego nie jest godziwe życie własnej rodziny a jedynie bogacenie się za wszelką cenę to wiąże się to z niebezpieczeństwem, że najgorszy cechy człowieka, wedle Arystotelesa staną się jego drugą naturą. Ma on na myśli chciwość oraz żądze posiadania coraz więcej i więcej (pleonaksja). Prowadzić to ma do dezintegracji osobowości i dysharmonii czyli zniszczenia ładu tak cenionego przez Greków. Eudajmonię ( szczęście polegajace na na harmonii) zastępuje potępiona etycznie pleonaksja.

Następny ważny etap w rozwoju myśli etycznej związanej z życiem gospodarczym upatruje Peter Koslowski w trzynastowiecznej dyskusji o moralnej ocenie działalności kredytowej. Powoli gospodarka odchodzi od oparcia swego porządku na statusie. Handel rozrywa więzi średniowiecznej gospodarki stanowej. Dokonują się teraz regulacje na zasadzie kontraktów. Rodzi to nowe problemy dotyczące zawierania umów kredytowych. W średniowieczu starano się udowodnić, że pobieranie procentów od pożyczek nie związanych z ryzykiem realizacji projektów gospodarczych czyli lichwa stanowi poważne wykroczenie moralne. Jednocześnie narzucano rygorystyczną politykę kredytową. Dochodziło nawet do potępienia wszelkich operacji finansowych związanych z udzielaniem pożyczek na procent.

Jak przytacza Peter Koslowski łacinski autor Aegidius de Lessinia w swym dziele” De usuris in communi ” w roku 1276 stwierdza, że w gruncie rzeczy pożyczka stanowi postać pożyczania przyszłości, skoro w przyszłości pożyczkobiorca będzie miał z czego oddać. Przyszłość jednak należy do Boga a nie człowieka. Dlatego też pożyczki na procent są niemoralne.

Z jednej strony takie przekonanie utrwalało stagnację gospodarczą, ale z drugiej strony chroniło przed bezwzględnym wykorzystywaniem osoby znajdującej się w sytuacji bez wyjścia .

Dopiero w wieku siedemnastym dochodzi do ważnego zwrotu w sposobie spojrzenia na gospodarkę z punktu refleksji etycznej. Jezuici występują wtedy w imię wolności człowieka do dysponowania własnym dobrem twierdząc , że należy udzielić zgody na pobieranie procentów od pożyczek w przeciwieństwie do dominikanów. Zwalczali oni również ograniczenia moralne podejmowania ryzyka gospodarczego. Doprowadzili do zniesienia wymogu posiadania

absolutnej pewności co do pozytywnych skutków moralnych kontraktu. Dopuszczalne stały się kontrakty nie tylko o wiedzy pewnej na temat skutków (opinio tutior), ale również stały się możliwe do podpisania kontrakty nie do końca przewidywalne czyli takie których skutki można przewidzieć z pewnym prawdopodobieństwem. Można posiadać na ich temat jedynie wiedzę prawdopodobną (opinio probabilior) a pomimo tego nie są odradzane.

Następny ważny etap w ujęciu problematyki życia gospodarczego upatruje Peter Koslowski w pracach myślicieli działających w Anglii . Należą do nich Benedict de Mandeville i Adam Smith.

Pierwszy z autorów ukazuje całą złożoność oceny moralnej działalności gospodarczej. Według niego nie należy zbyt rygorystycznie oceniać nawet wad jakie przejawiają ludzie uwikłani w codzienne wybory ekonomiczne. Benedikt de Mandeville twierdzi, że mechanizmy rynkowe działają na podobieństwo opatrzności. Większość działań powodowanych przez złe skłonności w rzeczy samej napędza rozwój gospodarczy prowadząc w sposób niezamierzony do dobrych dla społeczeństwa rezultatów. Prywatne przywary dzięki gospodarce kapitalistycznej dają dobre rezultaty ( Private vices - public benefits ).

Również wiele nowego do problematyki związanej z etycznym ujęciem zagadnień rynkowych wnosi Adam Smith. Był on profesorem filozofii moralnej w ramach, której rozwijała się w osiemnastym wieku ekonomia. Z jednej strony uważał on, że interes własny stanowi główny motyw działania gospodarczego w kapitalizmie a z drugiej strony jako autor „ Teorii uczuć moralnych ”wprowadził postać niezaangażowanego obserwatora, protoplasty audytora etycznego. Oceniał on z pozycji moralnej wszelkie działania w sferze gospodarczej. Jak pisze Peter Koslowski ” tradycja pochodząca od Adama Smitha formułuje szeroką społeczną perspektywę ujęcia rynku w ramach : politycznych, prawnych i etycznych.

Jako przedstawiciel filozofii niemieckiej Peter Koslowski na koniec przywołuje te wątki refleksji etycznej , ekonomicznej i społecznej które najbardziej zaważyły na stworzeniu przez niego koncepcji etycznej ekonomii (Ethische Okonomie ).

Inspirującym dla autora” Etyki kapitalizmu” (Ethik des Kapitalismius) była refleksja na gospodarką przeprowadzona przez Gustava Schmollera i niemiecką szkołę historyczną. Nie prowadziła ona do wypreparowania problematyki ekonomicznej i zatraty szerszej społecznej perspektywy rozpatrywania zjawisk gospodarczych.

Gustav Schmoller starał się stworzyć nowy projekt nauki o gospodarce (Volkswirtschaftlehre). Polegał on na integracji metod badawczych ; ekonomii, etyki i nauk o kulturze. Posiadał on silne przeświadczenie o tym co naprawdę istotne dla zrozumienia natury życia gospodarczego. Do takich czynników determinujących kształt gospodarczy zaliczał moralność życia gospodarczego. Jak przypomina Peter Koslowski sam Gustav Schmoller uważał, że „ szczególna wspólnota łącząca naród i państwo to nie sam twór i organizacja państwowa, ale coś o wiele głębszego: wspólnota języka, pamięci, obyczajów i idei. Jest to co Grecy nazywali wspólnotowym ethosem czyli wspólną świadomością moralno-duchową, która przenika wszystkie działania w tym gospodarcze.” Dlatego gospodarki nigdy w pełni adekwatnie nie ujmie nauka zakładająca jedynie opis wymiany. Gospodarcza organizacja społeczeństwa opiera się na gospodarczym porządku, który współtworzą reguły etyczne odnajdywane: w gospodarczych zwyczajach, jak również dające się odszukać u podstaw systemu prawa gospodarczego i w niepisanych zasadach rządzących społeczeństwem. Każda organizacja gospodarcza i sama gospodarka jako całość wspiera się na dwóch systemach : techniczno-ekonomniczno-prawnym i psychologiczno-kulturowo-obyczajowym.

Postać etycznej ekonomii (Ethische Okonomie)

Sama etyczna ekonomia ( Ethische Okonomie) dzieli się na deskryptywną i normatywną. Deskryptywna czyli opisowa stanowi hermeneutykę kultury gospodarczej opisującej ethos życia gospodarczego : instytucji i moralności indywidualnej. W jednej z klasyfikacji deskryptywna etyczna ekonomia ( Ethische Okonomie ) stanowi syntezę pozytywnej ekonomii i opisowej etyki.

Peter Koslowski wyodrębnia trzy wielkie obszary kultury: naukę, sztukę i gospodarkę. Gospodarka stanowi jeden z podsystemów społecznych. W tym sensie posiada ona swoją autonomię , ma własne prawa funkcjonowania. Wyznaczają one ekonomiczną racjonalność. Sprowadza się ona do rachunku ekonomicznego zysku i strat i opiera się na zasadzie minimalizacji kosztów co za tym idzie oszczędności środków i maksymalizacji zysku czyli odpowiednio osiągnięcia maksymalnego celu. Z drugiej jednak strony gospodarka jako podsystem społeczny podlega normom kulturowym i etycznym. Dowodzą tego współczesne teorie etyki zarządzania, gdzie prawo obywatelstwa uzyskał taki terminy jak: zarządzanie poprzez wartości oraz kluczowy dla teorii zarządzania termin: kultura przedsiębiorstwa , organizacji (corporate culture). Przesiąknięcie wartościami kulturowymi i etycznymi nazywa Peter Koslowski procesem kulturyzacji gospodarki. Ta część etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) walczy z tendencją do rozdzielania tego co stanowi wspólną istotę ludzkiego działania a mianowicie jednoczesnego pełnienia w życiu społecznym ról: ekonomicznych, kulturowych i etycznych. Efektywność, godziwość i zgodność kulturowa stały się trudnymi co prawda do osiągnięcia , ale jednak realnymi wskazaniami osiągania sukcesu w postmodernistycznej gospodarce. Kultura kierowania i organizacji procesów produkcyjnych stała się uprawniona częścią teorii zarządzania.

Również szalenie modnym stal się wchodzący nawet do języka nieprofesjonalistów termin kultura konsumpcji.

Współczesna jej postać stanowi zaprzeczenie wcześniejszego modelu masowej konsumpcji. Ten stworzony dla potrzeb świata nowoczesnego model zostaje zastąpiony konsumpcją kształtowaną przez zaspokojenie estetycznych kulturowych jak i etycznych potrzeb i wymogów. Z jednej strony potrzeba użytkowa ustępuje miejsca potrzebie prestiżu. Jego doznanie wiąże się z niewspółmiernym rozwojem marketingu i reklamy. Odwołują się one do wartości kulturowych jakie zakup danego towaru ma spełniać . Konsumpcja ma prowadzić do zakomunikowania otoczeniu, że wyznajemy taki a nie inny system wartości i przynależymy do określonej, wyodrębnionej kulturowo i ekonomicznie grupy społecznej czyli towarzystwa.

Również marketing kulturowy dąży do przyjęcia czynionego za pomocą perswazji lub manipulacji wzorca kulturowego konsumpcji. Czasami od jego sukcesów lub porażek zależy być i nie być gospodarki.

Same też produkty wybierane są przez konsumentów ze względu na kulturową aurę ( image ) . Konsumenci skłonni są wybierać produkty, którym towarzyszącą: włoski wzór, francuski szyk, czy niemiecka solidność. Jak stwierdza Peter Koslowski ”Ekonomiczna wartość nie jest wcale niezależna od wartości estetycznych, etycznych i kulturowych.”

Najnowszym dowodem wzrastającego znaczenia czynnika kulturowego w gospodarce jest swoisty marketing etyczny polegający na promocji pewnych towarów na przykład funduszy ze względu na gwarantowaną ich zgodność z etycznymi normami.

Wraz z skracaniem czasu pracy wzrasta znaczenie samej kultury jako dobra konsumpcyjnego. Kultura staje się, według Petera Koslowskiego coraz bardziej ważnym miejscem życia współczesnego człowieka.

Te tendencje występujące we współczesnej gospodarce rodzą oczywiście potrzebę syntezy spojrzenia: ekonomicznego, etycznego i kulturowego. Właśnie to zadanie wypełnia opisowa część etycznej ekonomii (Ethische Okonomie ).W jej skład wchodzi hermenutyka aspektów kulturowych życia gospodarczego.

Natomiast druga część etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) badająca wzrastające związki pomiędzy ekonomią a kulturą to ekonomika kultury (kulturellen Okonomik).

Kultura w coraz większym stopniu podlega dystrybucji rynkowej a tym samym musi na nią wywierać wpływ zespół praw ekonomicznych działający poprzez dystrybucje rynkową. . Biznes i kultura i ich wzajemne oddziaływanie przemyślane jest od strony determinacji finansowych. Rodzi się pytanie: na ile dzięki dystrybucji rynkowej wzrasta upowszechnienie dóbr kultury a na ile dochodzi do jej komercjalizacji prowadzącej do obniżenia poziomu? Oto zespół problemów, który zarysowuje filozofia kultury prowadząca refleksję nad ekonomiką kultury (kulturellen Okonomik).

Normatywna etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) dzieli się na formalną opisującą konieczne warunki koordynacji i kooperacji oraz materialną polegającą na kształtowaniu preferencji.

Część formalna etycznej ekonomii (Ethische Okonomie)

W dorobku Petera Koslowskiego znajdziemy pracę pod tytułem: ”Gesellschaftliche Koordination”.Stanowi ona zwięzłą próbę ukazania teorii gospodarki rynkowej w oparciu o wyniki analiz ontologii i kulturoznastwa.

W pracy tej etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) staje się ważną dziedziną dzięki której można zrozumieć fenomen ładu społecznego. Nie jest tak jak głosiły różnorakie ekonomizujące teorie w tym liberalizm, że jedynie niewidzialna ręka rynku prowadzi do automatycznej równowagi i maksymalizuje korzyści wynikające z działania gospodarki. Według Petera Koslowskiego ład społeczny powstaje w wyniku działania zarówno ekonomicznych jak i kulturowych mechanizmów.

Jeśli uznamy, że nasza rzeczywistość ukształtowana jest w coraz większym stopniu przez działanie gospodarki rynkowej to zdziwienie może budzić fakt, że teoretyczne jej założenia były opracowane na długo przed powstaniem ekonomicznych teorii. Jak wskazuje Peter Koslowski to Gotfried Leibniz stworzył zasadę maksymalizacji istnienia najlepszego ze światów : ”calculus de maximis et minimis”. Według siedemnastowiecznego filozofa istniej możliwość pomyślenia wielu modeli świata. Jednak tylko nieliczne z nich są możliwe do realizacji. Ponieważ Bóg jest istotą wszechdobrą to wybrał on do stworzenia najlepszy z modeli. Ten model realizuje zasadę maksymalizacji egzystencji i optymalizacji ich istoty w określonej przestrzeni. Dzieje się to na zasadach ekonomicznego oszczędzania energii. Perfekcja i harmonia ma być odtąd w świecie zapewniona za pomocą jak najmniejszych środków. Zasada mini max brzmiąca po łacinie : calculus de maximis et minimis, obowiązuje odtąd wszystkie działania w przyrodzie.

W połowie wieku osiemnastego czyli w następnym pokoleniu holenderski fizyk Maupertuis ogłosił zasadę najmniejszego działania. Brzmiała ona : gdy w przyrodzie zachodzi jakieś działanie to dzieje się to na zasadzie jak najmniejszego wysiłku, najmniejszego wydatkowania energii. W ten sposób stała się ona podstawą stworzenia potem zasady racjonalnego gospodarowania. Te teologiczno-mechanistyczne rozważania dały również podstawę do stworzenia przez Petera Koslowskiego teorii gospodarki rynkowej jako systemu celowo (teleologicznie) i mechanistycznie zarazem ugruntowanej koordynacji społeczno- rynkowej.

W sposób mechanistyczny sam rynek koordynuje dążenia ludzi i ich produkcyjną działalność. Takie mechanistyczne ugruntowanie koordynacji zapewnia, że zasoby i środki ekonomiczne będą wykorzystane oszczędnie. Zostaje to osiągnięte dzięki temu, że indywidualne plany producentów będą odpowiadały rzeczywistym pragnieniom konsumentów.

W wymiarze społecznym zasada koordynacji wiąże się z akceptacją zasady wolności , i dzieje się to często pod przymusem sankcji prawnych. Ta sformułowanej przez J.S. Milla zasada głosi dopuszczenie wszelkich działań do czasu, gdy nie ograniczają one wolności innych współobywateli.

Formalna część etycznej ekonomii ( Etische Okonomie) stara się dostępnymi sobie metodami rozważyć problem koordynacji społeczno-gospodarczej. Nie chodzi już teraz o badanie mechanizmów ekonomicznych lecz oto , że człowiek stawia sobie pewne cele , dokonuje wyborów w oparciu o własną wolę.

Etyczna ekonomia ( Etische Okonomie) wychodzi od pytania czy w ogóle moralność członków społeczeństwa ma jakiś wpływ na doskonalenie koordynacji i powiązanie jej z maksymalizacją rezultatów działań ekonomicznych? Na to pytanie odpowiedział już wcześniej Max Weber. Postawił on swoją wielce co prawda dyskusyjną hipotezę o wpływie moralności purytańskiej na efektywność amerykańskiej gospodarki. Uznając ten wpływ Peter Koslowski wychodzi od razu od pytania :” jak dokonuje się i zostaje wzmocniona społeczna koordynacja dzięki etyce? Chodzi przy tym o dwojakiego rodzaju koordynację jaką bada etyczna ekonomia (Ethische Okonomie), o koordynację działań i zachowań jak i o koordynację preferencji

. Jeśli chodzi o koordynację działań i zachowań to etyka jako zespół zinternalizowanych norm stanowi system pre-koordynacji. Dla osoby żyjącej zgodnie z zasadami moralnymi pewne działania przyczyniające się do szkody innych zostają wykluczone bądź się nie pojawiają już na poziomie planowania. Dzięki temu , że działania zaburzające koordynację są eliminowane wzrasta jej stopień. W znaczny sposób też zmniejszają się koszty kontroli oraz transakcji. Zwiększa to oczywiście stopień konkurencyjności zespołów przestrzegających reguł etycznych. Jednocześnie w społeczeństwie, które przestrzega zasad moralnych wzrasta możliwość właściwej kalkulacji i planowania działań, gdyż redukuje się stopień niepewności. Działania członków własnej organizacji jak i działania konkurencji nie przekraczają wtedy ram wyznaczonych przez etykę , w tym sensie są obliczalne. Jesteśmy wtedy wstanie bardziej racjonalnie przewidzieć zachowania w przyszłości czyli zmniejszyć stopień niewiedzy. Jest to decydujące dla samej jakości jak i wyniku gry ekonomicznej jaka toczy się w gospodarce rynkowej. Zmniejszamy wtedy ryzyko podejmowania trafnych decyzji.

W ujęciu Petera Koslowskiego oprócz formalnej zasady koordynacji rynkowej, którą stanowi mechanizm oparty o reguły cenowo-popyto-podażowe możemy również wyodrębnić pewne określone formalne zasady etyczne, które wspomagają tę koordynacje i przyczyniają się tym samym do pełniejszego działania społecznej koordynacji. Wkraczamy przy tym w zagadnienie koordynacji już nie tyle działań co preferencji. Formalna koordynacja polega właśnie na ustaleniu takich zasad, a nie na wyznaczeniu określonych działań.

Społeczeństwo gospodarki rynkowej stoi przed problemem pogodzenia ekonomicznego indywidualizmu sprowadzającego się do wolnego wyboru z zachowaniem racjonalnym w ramach przestrzeni społeczno-gospodarczej.

Ramy racjonalności gospodarczej od strony formalnej wyznacza pytanie: natury prakseologicznej:” co muszę uczynić, aby mój cel efektywnie zrealizować w danych gospodarczych i społecznych warunkach? Jak również pytanie natury ekonomicznej: w jaki sposób ma być ukształtowany system cen aby cele indywidualne można było w ekonomiczny sposób zrealizować?”

Natomiast z punktu widzenia etyki formalnej najważniejsza jest odpowiedź na pytanie, które w genialny sposób na wiele lat wcześniej zadał Imanuel Kant pod postacią imperatywu kategorycznego .Zastanawiał się:która z maksym naszego działania może stać się rzeczywistą zasadą prawodawczą dla społeczeństwa?

Formalna etyka stanowi o wiele wcześniejszą niż rynkowa formę koordynacji. Koordynacja rynkowa dotyczy już ukształtowanych preferencji i ustalonych planów działania. Natomiast etyczna koordynacja dokonuje transformacji jeszcze nie ustalonych preferencji w preferencje rozsądne do przyjęcia. W tym sensie etyczna koordynacja stanowi prekoordynację. Jej cechą jest również kształtowanie woli pomiotu moralnego a nie jak w przypadku koordynacji mechaniczno-rynkowej stwarzanie zewnętrznych względem osoby konieczności działania, które mają charakter ekonomicznej natury. Etyka formalna wpływa na wolę tak jak ekonomia na sposób realizacji preferencji czyli na kształt działania. Dlatego etyczna koordynacja posiada charakter wewnętrznej natury. Stanowi ona postulaty samodeterminacji woli. Jej samookreślenie ma być zgodne z wskazaniami testu uniwersalizacji. Zgadza się to z koncepcją woli uznaną przez Imanuela Kanta. Dla niego istotą woli stanowi autonomia czyli samodzielne narzucenie sobie praw (auto-nomos).

Kantowski imperatyw kategoryczny odpowiada na potrzebę kształtowania działania i preferencji szanującej wolność indywidualną w dobie demokratycznego kapitalizmu. Nie wyznacza on celów działania w przeciwieństwie do marksizmu-leninizmu. Stanowi jednocześnie prostą zasadę eleminacji konfliktów wewnątrzspołecznych.

Kantowski imperatyw kategoryczny jeszcze z co najmniej trzech powodów jest szczególnie przydatny do objaśnienia koordynacji etycznej.

Pokonuje on braki Złotej Reguły. Brzmi ona w jednej ze swych wersji: nie czyń drugiemu co tobie nie miło. Może zdarzyć się , i tego nie wyklucza Złota Reguła, że ktoś będzie chciał zadawać sobie cierpienie i wtedy Złota Reguła niezapobiegnie zadawaniu cierpienia innym. Imperatyw kategoryczny przez test uniwersalizacji wyklucza taką sytuację. Nikt przy zdrowych zmysłach nie może zgodzić się, aby zadawanie cierpienia stało się regułą powszechną.

Drugim powodem dla którego szczególnie cennym jest przyjęcie imperatywu kategorycznego Imanuela Kanta jako reguły etycznej koordynacji stanowi wykluczenie możliwości stosowania wymówki, że znaleźliśmy się w szczególnej sytuacji i w związku z tym reguły moralne nas nie obowiązują. Jest to częsty argument na jaki powołuje się kadra zarządzająca wysokiego szczebla. Skłonni są oni do poświęcenia zasad moralnych widząc wyjątkowo trudną sytuację swoich przedsiębiorstw. Imperatyw kategoryczny obowiązuje ze swej istoty zawsze i wszędzie.

Koordynacja etyczna poprzez zastosowanie imperatywu kategorycznego Imanuela Kanta zapobiega przypadkom w których ekonomiczna koordynacja nie działa a sama ekonomiczna motywacja prowadzi do działań, które powodują szkody ogólnospołeczne. Przypadek, gdy działanie w interesie własnym czyni szkody, gdyż nie przyczynia się do efektywnej koordynacji zwany jest w literaturze tematu: dylematem więźnia. Zapobiec sytuacji w której się objawia usiłowano poprzez próbę zbudowania gospodarki centralnie sterowanej. Jej fiasko wykazało, że jedyną możliwością wyeliminowania działań antyspołecznych stanowi samosterowanie za pomocą etycznej zasady jaką jest imperatyw kategoryczny Imanuela Kanta.

”Dylemat więźnia” narzuca pytanie natury czysto etycznej: Jak grupa, która odrzuca centralne kierowanie może zapewnić sobie, aby każdy z jej członków uznał zasadę ogólną za dyrektywę swojego indywidualnego działania. Zadanie to, stwierdza Peter Koslowski stanowi oczywiście czysto etyczny postulat, ” aby interes społeczny stał się tożsamy z interesem własnym”.

Grupa , w której występuje ten dylemat staje przed trzema problemami, które sprowadzają się do znalezienia właściwej motywacji, zastąpienia własnej perspektywy, perspektywą ogólną , uniwersalną oraz problemem skłonności do szukania wymówek przez poszczególne osoby.

Problemy te sprowadzają się do zagadnienia transformacji strategicznego interesu. Problemem staje się przekształcenie strategii opartej na interesie własnym, lokalnym w strategię opartą o interes regionalny i jak w przypadku zastosowania imperatywu Imanuela Kanta o próbę budowy strategii o uniwersalnym zakresie.

Etyka Imanuela Kanta jest najczęściej przywoływana przez Peter Koslowskiego dla rozwiązania problemów wiążących się z zagadnieniem koordynacji. Możemy powiedzieć nawet więcej, Refleksja nad nią sprawia, że autor pracy pod tytułem „Społeczna koordynacja” buduje własną interpretację całej etyki Kantowskiej.

Peter Koslowski nie poprzestaje na refleksji nad imperatywem kategorycznym , a przeciwnie jego działanie uzależnia nie tylko od apelu do poczucia godności i wyprowadzenia konsekwencji z bycia istotą rozumną lecz i od przyjęcia postulatów praktycznego rozumu: Boga, wolności i nieśmiertelności duszy.

Racjonalność działania zapewniona jest na poziomie indywidualnym poprzez oddziaływanie praw ekonomii. Prawa ta mogą jednak wskazywać, że należy przekroczyć granice rozumności. Może bowiem coś być opłacalne na krótką metę i to właśnie może wykazać rachunek ekonomiczny. W dłuższym okresie czasu ten sam wybór może prowadzić do strat znacznych, nieprzewidywalnych z punktu ekonomicznego. Dlatego w procesie podejmowania decyzji gospodarczych potrzebne są często rozważania moralne angażujące całe doświadczenie i wiedzę teoretyczną etyków. Dzięki temu problem koordynacji może ulec właściwemu rozwiązaniu. Szczególnie obecnie z problemem jak najszybszej koordynacji zmagają się menadżerowie przejmujący w wyniku fuzji nowe, dotąd obce organizacje. Etyka o uniwersalnym zakresie pozwala włączyć szybko wszystkich do działania na rzecz wspólnego interesu.

Dla Petera Koslowskiego rozwiązanie problemu kooperacji stanowi zapowiedź pokonania groźnego w dużych społecznościach zjawiska gapowicza. Otóż istnieją osoby lub nawet każdy ma nieraz chęć aby inni stosowali się do reguł , a my nie stosując się do nich uzyskiwali znaczne korzyści. Chodzi już nie tyle o problem koordynacji lecz o coś bardziej pierwotnego o skłonność do współdziałania czyli po prostu do kooperacji. Problemy jakie wiążą się z zjawiskiem gapowicza usiłuje na swój sposób problematyzować i rozwiązać ekonomia próbując rozwiązać tak zwany paradoks pastwiska.

Etyka formalna a szczególnie rola etyki Kantowskiej sprowadza się do znacznej redukcji wspomnianej już niepewności co do przyszłych zachowań współpracowników i konkurentów. „ Etyka stanowi zobowiązanie dla działającego, aby zredukował możliwe opcje działania do zgodnych z założeniami etycznymi.”

Wprowadzenie rozważań z zakresu etyki formalnej do problematyki życia gospodarczego wiąże się również z próbą pokonania nie lada kłopotów związanych z społecznym oddziaływaniem. Złożoność wzajemnych interakcji powoduje możliwość powstawania niekorzystnych zachowań masowych. Racjonalnie umotywowane na poziomie indywidualnym reakcje na kryzysowe sytuacje w gospodarce lub na przykład masowe tendencje do przenoszenia się za miasto mogą spowodować zjawiska odwrotne od tych, które sobie życzymy.

Funkcjonowanie reguł etyki formalnej prowadzi ostatecznie do zwiększenia stopnia działania mechanizmów koordynacyjnych samego rynku szanując przy tym zasady nowożytnej wolności jednostki.

Dzięki oddziaływaniu etyki formalnej sprawcy mogą ex ante przewidzieć skutki swoich działań Etyka pełni funkcje antycypacyjne stanowiąc system wczesnego ostrzegania. Jej funkcjonowanie w życiu gospodarczym przynosi nie tylko efekty natury prakseologiczno-ekonomicznej.

Kiedy większość uczestników gry rynkowej będzie przestrzegać zasad etycznych to wtedy również bardziej się opłaca zachowywać normy etyczne i nie być egoistą.

Etyka materialna a etyczna ekonomia normatywna

Etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) ukazuje jeszcze od drugiej strony związek pomiędzy ekonomią a etyką. Określa go nauka łącząca ekonomię dóbr ( Okonomische Guterlehre) i materialną etykę wartości ( Materiale Wertethik) .

Peter Koslowski stwierdza niezbędność takiego podejścia, gdyż jak zauważa: ”Celem socjalnej koordynacji nie jest sama koordynacja. Jej celem jest urzeczywistnienie wartości materialnych i wyższych, które są treścią ludzkiej kultury dzięki którym człowiek się wewnętrznie wzbogaca.” Dlatego też wagi nabiera odpowiedź na pytanie o treść dążeń czyli o preferencje, wybór wartości i ich materialny wyraz w postaci dążenia do określonych dóbr. W tym sensie otwierają się dwa wielkie obszary badawcze : nauka o dobrach (Guterlehre) i nauka o cnocie, dzielności ( Tugendlehre).

Dlatego też mpżna teraz powiedzieć, że ekonomia zakłada istnienie pewnego określonego systemu preferencji a etyka zajmuje się argumentacją na rzecz tworzenia systemu preferencji, który spełniałby wymogi zasad etycznych.

Tradycyjne poglądy na dobro Platona na ideę dobra i Arystotelesa na najwyższe dobro stanowią początek refleksji etycznej możliwej do podjęcia w ramach etycznej nauki o dobrach.

Dla Peter Koslowskiego eudajmonizm Platona czy Arystotelesa nie wnosi jednak nowych rozwiązań do dyskusji nad problemem koordynacji i kooperacji. „ Eudajmonistyczna etyka traktuje dobra instrumentalnie czyniąc z nich środki dla osiągnięcia dobra najwyższego.”Człowiek musiałby stale działać dokonując analizy na ile dobra do których dąży zbliżają nas do dobra najwyższego. Dlatego też swoje rozważania autor „Etyki kapitalizmu” opiera o teorię wartości Maxa Schelera. Tym bardziej, że nauka o wartościach zakłada, że człowiek nie tworzy wartości i może co ważniejsza w swoich aktach preferencji oprzeć się na ustalonej obiektywnie hierarchii wartości.

Materialna etyka wartości opisuje podmiot dążący do realizacji wartości konkretnych w materialnym świecie. Preferencje nie są określane w abstrakcyjnych kategoriach użyteczności i zgodności z maksymami ogólnymi. Dla Maxa Schelera jakości wartości rozróżniane są w dobrach na podstawie pożądania przez podmiot ich modalności: użyteczności, szlachetności i świętości.

Dla etycznej ekonomi (Ethische Okonomie) trzy pierwsze z rodzajów wartości czyli witalno-hedoniczno-utylitarne będąc pożądane czynią z materialnego obiektu dobro, które w ostateczności staje się towarem. Najwyższe wartości uosabiają dobra kultury czyli sztuki, nauki i religii. Są one często nieprzeliczalne na wartości ekonomiczne, ale same uosabiają najwyższe odmiany wartości takie jak: dzielność, przyjaźń, sprawiedliwość, miłość, wiarę. Nie stają się one dobrami konsumpcyjnymi lecz są publicznie podziwiane i jako takie naprawdę są wielkie i niezniszczalne.

W etyce materialnej jako części etycznej ekonomii powraca problematyka wzajemnej relacji pomiędzy kulturą a komercją. Rodzi się pytanie na ile dobra duchowe mogą stać się towarem?

Do problematyki wchodzącej w skład rozważań prowadzonych w ramach materialnej części etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) przynależy również refleksja nad zastosowaniem nauki o dzielności (Tugendlehre) do rozważań nad gospodarką.

Dzielność wzmacnia tendencje do przestrzegania zasad etycznych w działaniach gospodarczych. Stanowi ona stałą dyspozycje do preferowania wartości wyższych, możliwych do realizacji w danych warunkach gospodarczych. Koncepcja dzielności wiąże się bezpośrednio z wyborem dóbr. Jest pewnym nastawieniem, a nawet swoistym przyzwyczajeniem do zwracania się ku dobrom najwyższego rzędu. Stanowi ona rodzaj sublimacji polegającej na tym by to co powinno być stało się autentycznym dążeniem. Chodzi przy tym oto, aby się dokonała transformacja środków w cele. Praca będąca środkiem do zarobkowania ma stać się celem. Jednocześnie sama postawa etyczna nie jest już środkiem do innych celów ale staje w centrum uwagi.

Powiedzenie Gotfrieda Leibniza o mądrości, która się sprowadza do uczynienia z środków samego celusprawdza się w zarządzaniu, gdyż, jak mawiał następnie Imanuel Kant ”traktowanie ludzi jako nie tylko środków , ale zawsze też jako celów działania” prowadzi do zwiększenia efektywności.

Zasada Gotfrieda Leibniza , która sprowadza się do uczynienia z środków celów działania prowadzi w ostateczności do potraktowania dotychczasowego celu działania jako skutku wręcz ubocznego zastosowania określonych środków. Dzięki takiemu potraktowaniu dotychczasowego celu działania staje się on w sposób paradoksalny lepiej osiągalny niż jest to w przypadku skupiania zbytniej na nim uwagi .

Władysław Tatarkiewicz analizując koncepcję szczęścia wprowadził kategorię, która najlepiej oddaje istotę myśli: Gotfrieda Leibniza, Imanuela Kanta i Petera Koslowskiego. Prowadząc refleksję nad szczęściem zauważa on, ze „ dążenie do szczęścia nie jest najlepszą drogą do zdobycia szczęścia ... raczej przeszkadza szczęściu, zajmując w naszej świadomości i w naszym życiu miejsce, którego przez to jest mniej dla rzeczy i myśli, mogących dać szczęście.”

Dobra takie jak szczęście, a w życiu gospodarczym na przykład zysk przynależą do kategorii wynikowej a nie celowej. Miarą kondycji firmy jest zysk, ale podporządkowanie wszystkich działań zyskowi jako celowi może doprowadzić do błędnych decyzji w prowadzeniu biznesu. Poza tym zysk pojawia się właśnie jako rezultat czyli wynik, który pojawia się na końcu.

Dzielność powoduje że środki do celów, obowiązkowość i skłonność do wypełniania powinności stają się drugą naturą człowieka implikując działania moralne nawet w najtrudniejszych warunkach.

Dzielność oparta jest na swoistego rodzaju procesie sublimacji:” przemiany libidialnej energii w dyspozycje zgodne z wymogami płynącymi z reguł etycznych”.

Etyka dzielności-cnoty stanowi ważne uzupełnienie etyki obowiązku. Dotyczy ona bowiem regulacji sytuacji jednostkowych czyli niepowtarzalnych, gdzie nie działa test uniwersalizacji polegający na budowie sprawdzającej reguły. W tym sensie uczciwość bardziej kształtuje działania niż imperatyw kategoryczny Imanuela Kanta. Szczególnie jest to widoczne w życiu gospodarczym, gdzie częściej mamy do czynienia z sytuacjami szczególnymi, jednostkowymi. Peter Koslowski podaje jako przykład problemy etyczne konsumpcji. Chodzi wtedy o wybory typowo jednostkowe, których nie można sprowadzić do reguł ogólnych. We wszystkich sytuacjach jednostkowych: wyjątkowych i tych które dotyczą nas może dopomóc nam przy właściwym wyborze tylko doskonalenie motywacji czyli nabywanie cnoty a nie stosowanie reguł.

W ujęciu Petera Koslowskiego możemy mówić o możliwości zastosowania trzech rodzajów etyki do rozwiązywania problemów etycznej ekonomii (Ethische Okonomie): nauki o obowiązku formułującej reguły, nauki o cnocie kształtującej motywy i nauki o dobrach wskazującej dobra godne pożądania.

W tym kontekście Peter Koslowski dokonuje ponownej oceny przydatności nauki Platona o dobrach. Teraz okazuje się, że idea sprawiedliwości jako emanacja idei dobra łączy w sobie wszystkie trzy poziomy rozważań etycznych. „Odnosi się do obowiązku i do cnoty jako aspektu dobra. Również problematyka sprawiedliwości zajmuje w etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) miejsce szczególne. Wiąże ona problematykę społeczną z problematyką ekonomiczną i etyczną. Sprawiedliwością nazywamy według Arystotelesa a potem świętego Tomasza z Akwinu dyspozycję woli wypełniającą postanowienia rozumu, aby każdemu oddać to co mu się należy. Rodzi się tutaj problem jak we współczesnej gospodarce rynkowej zachować tą zasadę skoro rynek działa według własnych praw? Należy na początku zauważyć, że system cen może działać pod warunkiem , że umowy będą dotrzymywane ( pacta sund servanta). Działanie rynkowe tym samym zakłada zachowania etyczne. Kiedy każdy kto bierze udział w grze rynkowej otrzymuje w wyniku wymiany pewną wartość to problemem staje się na ile ta wymiana jest ekwiwalentna. Zasada sprawiedliwej wymiany (iustitia commutativa) ma charakter natury etycznej. Stanowi nakaz : dokonuj wymiany ekwiwalentnej!

Sprawiedliwość wymienna sprowadza się „do żądania:

• stosowania rzeczywistej ceny rynkowej,

• wymiany rzetelnej polegającej na wymianie prawdziwego a nie pozornego dobra,

• na wymianie przynoszącej korzyści obu stronom a nie możliwość straty jednej z nich ,

• na takie uzgodnienie interesów obu stron kontraktu, że zawsze na wypełnieniu zobowiązań nie ucierpi cnota sprawiedliwości.”

Cena rynkowa stanowi cenę sprawiedliwą tylko wtedy gdy rynek działa bez ograniczeń monopolistycznych. Zasada sprawiedliwości wymiany poddana jest ciężkiej próbie kiedy silniejszy stara się ją wykorzystać do granic: wiedząc ze partner jest w trudnej sytuacji bądź wprowadzając zawierającego kontrakt w sytuację bez wyjścia. Również w sytuacji wprowadzania do wymiany produktów niższej jakości wiedząc o niedoświadczeniu kupującego możemy mówić o złamaniu zasady sprawiedliwości wymiany.

Etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) za fundamentalną uznaje zasadę: niech kupujący ma się na baczności (caveat emptor), ale również zasadę : niech sprawca się strzeże (caveat emptor). Stanowią one właściwą barierę dla nieuczciwych praktyk i zapewniają, że zasada sprawiedliwości wymiennej będzie zachowana.

Etyka dóbr i ekonomiczna nauka o dobrach rozpatrywane w kontekście rozważań etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) i w świetle również ponownie rozważonej nauki o dobrach Arystotelesa nabierają nowego wymiaru.

Dla Arystotelesa dążenie do doskonałości spełniające się w praktyce czyli entelecheia implikuje zasadę, że jeśli coś jest warte tego aby powstało to musi być zrobione dobrze. Ten etycznej natury postulat wchodzi w konflikt z zasadami ekonomicznymi. Niekiedy wymagają one w pewnych okolicznościach wymuszonych kalkulacją na oszczędności prowadzące do wypuszczania na rynek tandety czy dążenia do minimalizowania wypełniania zobowiązań.

Peter Koslowski proponuje w tych sytuacjach przeprowadzić rachunek etyczno-ekonomiczny uwzględniający aspekty moralne, użytecznościowe i estetyczne. Jak zauważa sektor rynku produkującego masowe tandetnie wykonywane produkty w przyszłości będzie się kurczył. Ustąpi on miejsca produktom rzetelnie wykonanym.

Kolejnym problemem, który odsłania przed nami etyczna ekonomia (Etshiche Okonomie) jest zagadnienie wyjątkowej wartości jaką jest osoba. Szczególnie obecnie, gdy jesteśmy skazani na działanie w ramach organizacji , rodzi się pokusa i to spowodowana presją ekonomiczną by potraktować osobę instrumentalnie, jako środek do celu.

Etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) stoi na etycznym stanowisku bezwzględności dobra jaką jest osoba ludzka i jako taka nie może ona stać się przedmiotem manipulacji. Etyka stawia ekonomii w tym przypadku nieustępliwe żądania poszanowania godności.

Dział nauk o zarządzaniu zwany human resources zajmuje się pogodzeniem wymogów ekonomicznych dotyczących zatrudnienia z wymogami etycznymi.

Życie organizacji przeniknięte jest problematyką łączącą w sobie rozważania etyczne i ekonomiczne.

Jak stwierdza Peter Koslowski , każdy zabiegający o sukces menadżer musi starać się w sposób uwzględniać aspekty użytecznościowe, prakseologiczne, etyczne i estetyczne.

Pojęcie kultury organizacji (corporate culture) najlepiej oddaje przydatność rozważań etycznej ekonomii (Ethische Okonomie). Wprowadzony przez Amerykanów termin ukazuje, że cywilizacja i kultura, biznes i etyka mają swoją wspólną problematykę, która nie może być rozdzielona na refleksję w ramach tylko ekonomii bądź etyki .

ETYCZNE ASPEKTY PODEJMOWANIA DECYZJI.

W obszarze nauk o zarządzaniu podejmowana jest problematyka racjonalizacji procesu decyzyjnego. Ważną jego cześć stanowi kalkulacja ryzyka związana z uwzględnieniem w procesie decyzyjnym sytuacji, w której rezultaty działania przynoszą odmienne od zamierzonych skutki.

Problemem ekonomii jest same ustalenie tego co stanowi i kiedy pojawia się problem ekonomiczny. Wybór ekonomiczny wiąże się z sytuacją ograniczonego wyboru. Dlatego ekonomia przez wieki nie uwzględniała dóbr naturalnych w swym rachunku. Doprowadziło to do kryzysu ekologicznego.

W innym sensie kalkulacja jedynie ekonomiczna nie obejmuje szerszego niż lokalny wymiaru skutków ubocznych. To co racjonalne na poziome przedsiębiorstwa może przynieść skutki katastrofalne dla regionu czy nawet globu ziemskiego. Co więcej czysty rachunek ekonomiczny podpowiada nawet, aby jeśli tylko można nie zajmować się lokalnymi, regionalnymi i globalnymi skutkami ubocznymi działań gospodarczych.

Z drugiej strony pojawia problem związany z rozmijaniem rezultatów działania od oczekiwanych zamierzeń. Tym problemem są dopuszczalne racjonalnie granice podejmowania ryzyka. Tylko wspólne rozważenie wszystkich tych problemów na płaszczyźnie etycznej i rachunku ekonomicznego pozwala na ich rozwiązanie.

Nie mają przy tym zastosowania wszystkie możliwe poglądy etyczne. Preferowany przez studentów konsekwencjalizm ma ograniczone zastosowanie, gdyż przyszłość jest bowiem szczególnie w obszarze życia gospodarczego trudna do przewidzenia . Jej kształt zmieni się bowiem nie tylko w zależności od decyzji jaką podejmiemy. Dlatego nawet zastosowanie metod probabilistycznych musi zostać wsparte wyprowadzeniem reguł etycznych wyznaczających dopuszczalne granice ryzyka.

Do nich przynależy reguła postępowania w przypadku podwójnego oddziaływania decyzji. Ma ona już kilku wiekowy rodowód. Jej twórcą był Jan od św. Tomasza. Sformułował ją w 1645 roku. i nosi nazwę: actus duplicis effectus. Głosi ona, że :” pewne określone działanie z negatywnymi skutkami jest racjonalne i do przyjęcia, wtedy i tylko wtedy gdy spełnione są warunki:

• Cel działania musi być dobry i szczery co oznacza, że działający nie może postępować w sposób zły i niedozwolony czyli nie może na złych skutkach korzystać, nie może ich wykorzystywać dla własnego celu. Skutki uboczne nie mogą wypływać ze złych intencji a zdarzyć się mogą pomimo dobrych intencji.

• typ i postać działania musi być dobra i dozwolona

• negatywne skutki muszą rzeczywiście być skutkami ubocznymi. Muszą one mieć rzeczywisty, obiektywnie ustalony charakter akcydentalny a nie być zaplanowanym świadomie środkiem do osiągnięcia dobrego celu.

• musi być rzeczywisty ważny powód, aby podjąć działanie o możliwych negatywnych skutkach ubocznych (ratio proportionate gravis). Działający nie może być zobowiązany do zaprzestania tego typu działania przez inne przeciwwskazania natury moralnej.”

Zasada o podwójnych skutkach w sposób realistyczny odnosi się do działalności gospodarczej . Stara się stworzyć racjonalną podstawę decyzji w sytuacjach jakże często zdarzających się w biznesie, a mianowicie sytuacjach, gdzie realizacja pewnego dobra na przykład przetrwania czy rozwoju firmy wiąże się z podjęciem decyzji, która może mieć w jakiejś mierze skutki uboczne. Inowacyjność związana nieodłącznie z kapitalizmem nie jest tłumiona przez zbytni rygoryzm moralny. Mówi się popularnie, że” postęp wymaga ofiar”, ale zasada podwójnego skutku wyznacza w pewien racjonalny sposób granice negatywnego oddziaływania , których nie można przekroczyć. Zasada podwójnego skutku pozwala właśnie na znalezienie miary dla oceny proporcji dobrych do złych skutków.

Jak sądzi Peter Koslowski działanie posiada negatywne skutki uboczne, gdy:

• sam główny cel działania jest ich przyczyną pośrednią

• gdy wiadomo że działanie spowoduje złe skutki

• nie ma dróg aby uniknąć złych skutków”

Można również zastanawiać się czy przy ocenie moralnej działania o podwójnych skutkach powinna pomóc odpowiedź na pytanie : na ile bezpośrednio występują złe następstwa oraz czy szkody związane z niepodjęciem działania nie będą większe niż negatywne skutki uboczne? W tym sensie w oparciu o zasadę podwójnego skutku można zastanawiać się nad każdorazową strategią gospodarczą starającą się pokonać bezrobocie, a muszącą uwzględnić negatywne skutki związane z działaniem krzywej Phillipsa. Ta zasada pozwala uwzględnić moralne aspekty działań gospodarczych stwarzając jeszcze jedno, oparte na racjonalnych podstawach kryterium procesu decyzyjnego.

Etyka biznesu (BusinesS Ethics) a etyczna ekonomia (Ethische Okonomie) i etyka gospodarcza (Wirtschaftethik).

Projekt etycznej ekonomii (Ethische Okonomie) stał się dla Petera Koslowskiego głównym zadaniem teoretycznym jakie podjął w latach osiemdziesiątych. Potrzeba jego wypełnienia wiąże się z koniecznością podjęcia refleksji akademickiej wypływającej z tradycji niemieckiej filozofii społecznej. Konieczność ta powodowana jest rozwojem etycznej problematyki życia gospodarczego podjętej w latach siedemdziesiątych przez Amerykanów. Nie narodziła się ona w ośrodkach akademickich stanów Zjednoczonych, a z krytyki postępowania sfer biznesu i sprzeciwu wobec komercjalizacji życia oraz związanej z tym dominacji establishmentu politycznego i gospodarczego. Na fali kontrkultury powstały organizacje broniące konsumentów i walczące o ochronę przyrody . Zaczęto dostrzegać problem odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw.

W latach siedemdziesiątych po serii katastrof nastąpił kryzys zaufania do przedsiębiorstw, a biznes amerykański miał najgorsze notowania społeczne. Od tej pory refleksja na temat odpowiedzialności społecznej staje się integralną częścią rozważań nauk o zarządzaniu. Powstaje etyka biznesu (Business Ethics). Samo jej powstanie i jak dobór tematów rozważań ma wymiar praktyczny choć pojawią się kwestie natury ogólnoteoretycznej dotyczące celu gospodarowaniu i mechanizmów zachowania równowagi społeczno-ekonomicznej. Dochodzi również do próby budowy modeli racjonalnego działania w oparciu o ogólną teorię decyzji.

Etyka biznesu (Business Ethics) czyniąc za swój główny przedmiot problem społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, kieruje tory swej refleksji ku tworzeniu zasad etycznego zarządzania. Zajmuje się przede wszystkim umacnianiem kultury organizacyjnej (corporate culture ). Jej przedmiotem staje się doskonalenie etycznych narzędzi służących do tego celu. Prowadzone są rozważania na temat: wymiaru etycznego kierowania, formułowane treści programów etycznych firm projektowane kodeksy i misje przedsiębiorstw, ustala się warunki audytu etycznego.

Refleksja Petera Koslowskiego choć w jakieś mierze zainspirowana jest odrodzeniem w wymiarze praktycznym problematyki etycznej za Oceanem stanowi jednak oryginalny wkład do rozwoju europejskiej refleksji nad gospodarką. Peter Koslowski stworzył nową wersję filozofii gospodarczej (Wirtschaftsphilosophie) oraz etyki gospodarczej (Wirtschaftsethik). Jest ona tradycyjnie prowadzona w ramach filozofii społecznej i ekonomii politycznej. Jej tematem jest przede wszystkim ukazanie roli etyki w integracji społecznej . Dlatego naczelnym tematem jest nie tyle odpowiedzialność organizacji jak ma to miejsce u Amerykanów, a zagadnienie koordynacji i równowagi oraz kooperacji.

Na tym jednak nie kończą się zasługi Petera Koslowskiego. Mogliśmy zaobserwować ścisłe powiązanie problematyki etycznej refleksji na gospodarką z problematyką nie tylko znaczenia gospodarki dla społeczeństwa lecz również z dyskusją na temat możliwości zastosowania kategorii rozumu i racjonalności do współczesnych rozważań filozoficznych .

Znaczenie projektu etycznej ekonomii ( Ethische Okonomie) dotyczy spraw dla samej filozofii najważniejszych - obrony racjonalizmu walczącego ze skutkami niszczącego działania antyracjonalistycznych wątków krytyki postmodernistycznej.

Rozważania dotyczące nowego, etycznego paradygmatu ekonomii jak i sama problematyka etyki gospodarczej (Wirtschaftsethik) ściśle związana jest z kwestią racjonalności.

Dla Petera Koslowskiego racjonalność działań gospodarczych odnajdujemy w działaniu systemów wzmacniających kooperację i koordynację. Do takich należy system mechanizmów rynkowych.

Skrajni liberałowie z jednej strony upatrują w działaniu jedynie mechanizmów rynkowych możliwość racjonalizacji życia gospodarczego. Gra rynkowa według nich to katalaksja - samoregulujący się mechanizm porównywany przez Petera Koslowskiego do deistycznych modeli wszechświata. Z drugiej strony skrajni socjaliści dążą do maksymalnej redukcji działania mechanizmów rynkowych mając przeświadczenie o ich irracjonalnych podstawach działania i katastrofalnych skutkach oddziaływania. Peter Koslowski nie podziela tych obaw ani nie wiąże wygórowanych nadziei z działaniem rynku. Racjonalność działania mechanizmów rynkowych musi ulec wzmocnieniu .

W pracy pod tytułem :” Religijny wymiar społeczeństwa” („Die religiose Dimension der Gesellschaft”) stara się w sposób wyważony zająć stanowisko w kwestii racjonalności działania rynku. Działanie nieograniczone praw rynku szybko jak tego dowodzi historia gospodarcza prowadzi do procesów dezintegracji społecznej co obserwowane jest w USA i obecnie. Tworzą się obszary nędzy jako skutki rozluźnienia państwowej kontroli nad rynkiem. Prowadzi również to do komercjalizacji kultury. Mechanizmy rynkowe nie dają się zastosować przy dystrybucji wielu dóbr publicznych. Jedynie ekonomoczne kierowanie rynkiem stwarza problemy z którymi trudno się uporać politykom.

Podmioty wzorujące się na działaniach homo oeconomicus mogą podejmować motywowane chęcią szybkiego zysku działania nieracjonalne prowadzące do kompromitacji firmy i mające katastrofalne skutki społeczne. Dlatego należy zdaniem Petera Koslowskiego racjonalność rynkową opartą o ekonomię wspomóc powinien systemem koordynacji jaki postuluje zastosowanie reguł etycznych w życiu gospodarczym. Jeśli i ich stosowanie załamuje się w przypadku rozminięcia ideału moralnego z możliwością realizacji szczęścia nie pozostaje nic innego jak w sposób trochę paradoksalny ale konsekwentny wzmocnić działanie reguł etycznych ufundowując je na płaszczyźnie religijnej.

Dlatego z całą odpowiedzialnością Peter Koslowski może na koniec napisać : ” Moją główną tezę stanowi twierdzenie, że epoka homo oeconomicus i modernistycznego wyodrębnienia gospodarki z całości kultury społecznej właśnie mija i wkraczamy do pewnego typu gospodarki postmodernistycznej, która ujmuje samą gospodarkę jako część kultury, a ekonomiczna racjonalność w dobie postmodernistycznej gospodarki staje się znowu częścią integralnej racjonalności.”

Bibliografia :

• Grzegorz Szulczewski, Koncepcja racjonalności w świetle rozważań: metodologii i etyki gospodarczej, Badania własne SGH za rok 1997

• Grzegorz Szulczewski, Koncepcja racjonalności w świetle rozważań : metodologii, filozofii i ekonomii, Badania własne SGH za rok 1998

• Wolfgang Welsch, Nasza postmodernistyczna moderna Warszawa 1998

• Wolfgang Welsch, Racjonalność i rozum dzisiaj. O sytuacji obecnej: dwie wersje pożegnania z rozumem, w: Roman Kubicki, Filozoficzne korekty rozumu transwersalnego, Wydawnictwo fundacji Humaniora, Poznań

• Władysław Stróżewski, Istnienie i sens, Znak, Kraków 1994, s.421

• Imanuel Kant, Akademische Ausgabe, t.X, Berlin, s.24

• Barbara Skarga , Przeszłość i interpretacje, Warszawa1987

• Herbert Schnadelbach, Filozofia, podstawowe pytania, Warszawa 1997

• Thomas Mayer, Prawda kontra precyzja w ekonomii, PWN, Warszawa 1996

• Ken Blanchard, Zarządzanie poprzez wartości, Warszawa 1998

• Władysław Tatarkiewicz , O szczęściu, Warszawa 1964, s.316

• R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1998

Wydania książkowe i redakcje wydań Petera Koslowskiego:

• Die Aufgaben der Philosophie heute. von Vittorio Hösle,

Passagen Vlg., Wien (1999)

• Business Ethics in East Central Europe (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer-Verlag Berlin Heidelberg (1997)

• Democracy and the European Union (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Andreas Follesdal, Peter Koslowski

Springer-Verlag Berlin Heidelberg (1997)

• Ethik der Banken und der Börse. Finanzinstitutionen, Finanzmärkte, Insider- Handel. von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1997)

• Ethik des Kapitalismus. von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1998)

• Die Folgen des Hegelianismus. von Peter Koslowski

W. Fink, Mchn. (1998)

• Das Gemeinwohl zwischen Universalismus und Partikularismus von Peter Koslowski

Frommann, Stgt. (1999)

• Gnosis und Theodizee. Eine Studie über den leidenden Gott des Gnostizismus. von Peter Koslowski

Passagen Vlg., Wien (1993)

• Gottesbegriff, Weltursprung und Menschenbild in den Weltreligionen. von Peter Koslowski

W. Fink, Munchen. (2000)

• Jahrbuch für Philosophie des Forschungsinstituts für Philosophie Hannover, Bd.9, 1998 von Peter Koslowski, Richard Schenk

Passagen Vlg., Wien (1997)

• Die Kulturen der Welt als Experimente richtigen Lebens. Entwurf für eine Weltausstellung. von Peter Koslowski

Passagen Vlg., Wien (1990)

• Lesehefte Ethik, Ethik und Wirtschaft von Peter Koslowski, Annette Kleinfeld

Klett Schulbuch, Stgt. (1994)

• Methodology of the Social Sciences, Ethics, and Economics in the Newer Historical School. From Max Weber and Rickert to Sombart and Rothacker (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer-Verlag Berlin Heidelberg (1997)

• Der Mythos der Moderne. Die dichterische Philosophie Ernst Jüngers. von Peter Koslowski

W. Fink, Mchn. (1991)

• Politik und Ökonomie bei Aristoteles von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1993)

• Prinzipien der Ethischen Ökonomie von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1994)

• Die Prüfungen der Neuzeit. Über Postmodernität. von Peter Koslowski

Passagen Vlg., Wien (1989)

• Religionspolitik zwischen Cäsaropapismus und Atheismus. von Peter Koslowski, Wladimir F. Fjodorow

W. Fink, Mchn. (1999)

• Shareholder Value und die Kriterien des Unternehmenserfolgs von Peter Koslowski

Physica-Verlag Heidelberg (1999)

• The Social Market Economy. Theory and Ethics of the Economic Order (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer-Verlag Berlin Heidelberg (1998)

• Sozialistische Marktwirtschaft, Soziale Marktwirtschaft von Peter Koslowski, Yunquan Chen

Physica-Verlag Heidelberg (1996)

• Die spekulative Philosophie der Weltreligionen. von Peter Koslowski

Passagen Vlg., Wien (1997)

• Vaterland Europa. Europäische und nationale Identität im Konflikt. von Peter Koslowski, Remi Brague

Passagen Vlg., Wien (1997)

• Weltwirtschaftsethos. Globalisierung und Wirtschaftsethik. von Peter Koslowski

Passagen Vlg., Wien (1997)

• Die Wirklichkeit des Bösen. Systematisch-theologische und philosophische Annäherungen. von Friedrich Hermanni, Peter Koslowski

W. Fink, Mchn. (1998)

• Contemporary Economic Ethics and Business Ethics (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer-Verlag Berlin Heidelberg (2000)

• Ethics of Capitalism and Critique of Sociobiology. Two Essays with a Comment by James M. Buchanan (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer, Wien (1996)

• Evolution und Gesellschaft von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1989)

• Expertenwissen und Politik von Peter Koslowski, u. a.

Wiley/VCH, Weinh. (1990)

Gesellschaft und Staat von Peter Koslowski

Klett-Cotta, Stgt. (1982)

• Gesellschaftliche Koordination von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1991)

• Individuelle Freiheit und demokratische Entscheidung von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1989)

• Der leidende Gott. Eine philosophische und theoretische Kritik. von Peter Koslowski, Friedrich Hermann

W. Fink, Mchn. (2000)

• Nachruf auf den Marxismus-Leninismus von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1991)

• Naturverhältnis des Menschen und Mitwirkung an der Schöpfung durch Technik. von Peter Koslowski

W. Fink, Mchn. (2000)

• Die Ordnung der Wirtschaft von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1994)

• Die Ordnung der Wirtschaft von Peter Koslowski

Mohr, Tbg. (1994)

• Die postmoderne Kultur von Peter Koslowski

C.H.Beck

• Prinzipien der Ethischen Ökonomie von Peter Koslowski

Mohr Siebeck

• Sociobiology and Bioeconomics. The Theory of Evolution in Biological and Economic Theory (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer-Verlag Berlin Heidelberg (1999)

• Staat und Gesellschaft bei Kant von Peter Koslowski

Mohr Siebeck (1985)

• The Theory of Capitalism in the German Economic Tradition. Historism, Ordo-Liberalism, Critical Theory, Solidarism (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer-Verlag Berlin Heidelberg (2000)

• The Theory of Ethical Economy in the Historical School. Wilhelm Roscher, Lorenz von Stein, Gustav Schmoller, Wilhelm Dilthey and Contemporary Theory (Studies in Economic Ethics and Philosophy) von Peter Koslowski

Springer, Wien (1995)

• Ursprung und überwindung des Bösen und des Leidens. von Peter Koslowski

W. Fink, Mchn. (2000)

• Wirtschaft als Kultur von Peter Koslowski

Passagen Verlag (1989)

Spis treści :

Postmodernizm a problem racjonalizmu

Opracowanie stanowi kontynuację rozważań filozoficznych nad stanem racjonalizmu po krytyce dokonanej przez postmodernistów.

Na początku przedstawiona jest interpretacja postmodernistycznej krytyki racjonalizmu, która wyznacza jednocześnie zadania stojące przed refleksją filozoficzną.

Twórczość Petera Koslowskiego stanowi próbę rekonstrukcji problematyki rozumu i racjonalności na gruncie rozważań z zakresu szeroko pojętego programu filozofii gospodarczej.

Peter Koslowski przedstawia program nowego projektu ekonomicznych rozważań. Stanowi go szeroko rekonstruowana w opracowaniu etyczna ekonomia (Ethische Okonomie).

Dopiero w tym kontekście rozważań przedstawiona etyka gospodarcza (Wirtschaftsethik) nabiera szczególnego znaczenia. Ukazuje się szczególnie jej różnica w stosunku do uprawianej w Ameryce etyce biznesu (Business Ethics). Dotyczy to zarówno różnicy kontekstu rozważań jak i samych zagadnień.

Zob.: Grzegorz Szulczewski, Koncepcja racjonalności w świetle rozważań: metodologii i etyki gospodarczej, Badania własne SGH za rok 1997

por. tamże

zob. Grzegorz Szulczewski, Koncepcja racjonalności w świetle rozważań : metodologii, filozofii i ekonomii, Badania własne SGH za rok 1998

Wolfgang Welsch, Nasza postmodernistyczna moderna Warszawa 1998

dz.cyt., s. 430

dz,cyt, s. 448, 449

Wolfgang Welsch, Racjonalność i rozum dzisiaj. O sytuacji obecnej: dwie wersje pożegnania z rozumem, w: Roman Kubicki, Filozoficzne korekty rozumu transwersalnego, Wydawnictwo fundacji Humaniora, Poznań 1998, s. 17

dz.cyt. , s. 18

Władysław Stróżewski, Istnienie i sens, Znak, Kraków 1994, s.421

Wolfgang Welsch, Racjonalność i rozum dzisiaj.... s.21

dz. cyt., s.17

zob. bibliografia Petera Koslowskiego s.29 -34

por. : Peter Koslowski, Die Baustellen der Postmoderne, s.8

dz.cyt.s.16

por. Badania własne, Grzegorz Szulczewski, SGH 1998, s.

Peter Koslowski, Orientierung durch Philosophie, J.C.B.Mohr, Tubingen 1990, s.2

Władysław Stróżewski, Istnienie i sens, Znak , Kraków 1994 s.421

dz. cyt., s. 408

dz. cyt.,s. 8

Imanuel Kant, Akademische Ausgabe, t.X, Berlin, s.24

por. dz., cyt. , s. 8

tamże

dz.cyt. , s.10

por.dz.cyt.,15

por. : Barbara Skarga , Przeszłość i interpretacje, Warszawa1987

por. : Herbert Schnadelbach, Filozofia, podstawowe pytania, Warszawa 1997

Herbert Schnadelbach ,Filozofia, podstawowe pytania, Warszawa 1996, s.100

Badania własne, Dr Grzegorz Szulczewski, SGH 1998, s.12 i

Peter Koslowski, s.7

tamże

Peter Koslowski, Prinzipien der ethischen Okonomie, J.C.B.. Mohr, Tubingen 1988, s. 1

dz.cyt. s.2

por. dz. cyt.s.75

por. Thomas Mayer, Prawda kontra precyzja w ekonomii, PWN, Warszawa 1996

Peter Koslowski, Orientirung durch Philosophie, J.C.B.Mohr, Tubingen 1991, s.150

zob. , Peter Koslowski, Orientierung durch Philosophie, J.C.B..Mohr, Tubingen 1991, s.151

dz. cyt.s.3

Peter Koslowski, Orientierung durch Philosophie, J.C.B.Mohr, Tubingen 1991,s.149

por : Peter Koslowski, Ethik des Kapitalismus, J.C.B. Mohr, tubingen1991, s.29

dz. cyt. , s. 27

por. dz. cyt. , s. 28

por. dz. cyt. , s. 35

Peter Koslowski, Gesellschaftliche Koordination, J. C .Mohr, Tubingen 1991, s.67

Peter Koslowski ., s.158

por. : Ken Blanchard, Zarządzanie poprzez wartości, Warszawa 1998

Peter Koslowski, Prinzipien der ethischen Okonomie, J.C.B/ Mohr, Tubingen 1988, s.140

Peter Koslowski, Orientierung durch Philosophie, J.C.B.Mohr, Tubingen 1991, s. 159

Peter Koslowski, P , s.148

por. , dz.cyt.. s.65

Peter Koslowski, Gesellschaftliche Koordination. Eine ontologische und kulturwissenschaftliche Theorie der Markwirtschaft, J. C. B. Mohr, Tubingen 1991

dz.cyt. , s. III

dz. cyt. , s.73

dz. cyt. , s.78

dz. ,cyt. s. 85

dz.cyt. , s. 98

dz.cyt. , s.103

tamże

por. , dz. cyt., s.104

por. dz. cyt. , s.123

por. tamże

por. , dz. cyt., s.122

Władysław Tatarkiewicz , O szczęściu, Warszawa 1964, s.316

Peter Koslowski,s.123

dz. , cyt. s.125

dz. cyt., s.130

dz. cyt. , s.229

por: dz. cyt. , s.239

por. dz. cyt., s.135

dz. cyt. , s.169

dz. cyt., s.172

por. R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1998

por Peter Koslowski, Ethik des Kapitalismus, J. C .B. Mohr, Tubingen 1991,s.37

por. Grzegorz Szulczewski, Koncepcja racjonalności w świetle rozważań: metodologii, filozofii i ekonomii, Prace badawcze SGH 1998

Peter Koslowski, Die Aufgaben der Philosophie Heute, Wien 1999 s.79

30

30

---