Zabór pruski (oraz Górny Śląsk, Warmia i Mazury) w XIX i w początkach XX wieku - germanizacja i walka Polaków z germanizacją. podr. s. 71 - 73, 174 - 176

Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy - dążenia germanizacyjne władz pruskich oraz przeciwstawianie się Polaków germanizacji w XIX i w początkach XX wieku (1815 - 1918).

1. Różnice w położeniu Polaków w Wielkopolsce i w innych częściach państwa pruskiego

(Górny Śląsk, Warmia, Mazury, Pomorze Gdańskie)

- lepsze położenie Polaków w Wielkopolsce niż na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach,

spowodowane to było przede wszystkich istnieniem w Wielkopolsce polskich elit (ziemiaństwa,

bogatego mieszczaństwa, inteligencji)

2. Najistotniejsze cechy samoświadomości (mentalności) Polaków z zaboru pruskiego w XIX

i w początkach XX wieku (zwłaszcza w Wielkopolsce)

- przeważnie niechęć do irredenty, czyli nielegalnej działalności konspiracyjno - niepodległościowej

(w wyjątkiem dekady lat 40 - tych i okresu Wiosny Ludów)

- przeciwstawianie się Polaków germanizacji, ich walka w obronie tożsamości narodowej

przybrały formy działalności legalnej, w ramach obowiązującego prawa

- poszanowanie prawa, umiejętność samoorganizowania się w duchu pracy organicznej i

solidaryzmu społecznego, gospodarność (tzw. wielkopolski kult pracy)

- przekonanie, że pod względem poziomu zamożności Polacy nie powinni ustępować Niemcom,

działalność gospodarcza podejmowana przez Polaków stała się zatem formą obrony tożsamości

narodowej (ksiądz Piotr Wawrzyniak)

- idea solidaryzmu społecznego w obrębie polskiej wspólnoty narodowej (współdziałanie wszystkich

warstw społeczeństwa polskiego - ziemiaństwa, mieszczan, chłopów i duchowieństwa, w obronie przed

germanizacją)

- kształtuje się typ inteligenta - społecznika, zaradnego przedsiębiorczego fachowca,zainspirowanego

ideą pracy organicznej i solidaryzmu społecznego (w obrębie polskiej wspólnoty narodowej)

(w Wielkopolsce - dr Karol Marcinkowski, Hipolit Cegielski, ksiądz Piotr Wawrzyniak,

na Górnym Śląsku - Józef Lompa, ksiądz Józef Szafranek, Karol Miarka, dr Józef Rostek)

3. Przemiany gospodarcze w zaborze pruskim oraz na Górnym Śląsku w XIX w.: zniesienie

poddaństwa osobistego chłopów w 1807 r. , reforma uwłaszczeniowa na podstawie edyktów regulacyjnych z

lat 1811, 1816, 1823 (dla WKP), uprzemysłowienie Górnego Śląska (zob. temat: Przemiany gospodarcze

na ziemiach polskich w I połowie XIX w.)

4. Wielkopolska (Wielkie Księstwo Poznańskie) w I połowie XIX wieku

- trzy etapy polityki władz pruskich wobec Polaków w Wielkopolsce w latach 1815 - 1848

lata 1815 - 1830 (książę Antoni Radziwiłł namiestnikiem WKP)

lata 1830 - 1840 („noc flotwellowska”) - zaostrzenie polityki władz pruskich wobec Polaków

lata 1840 - 1848 (liberalizacja polityki władz pruskich wobec Polaków)

- najważniejsze przejawy działalności Polaków w obronie tożsamości narodowej i najistotniejsze aspekty pracy

organicznej w zaborze pruskim (oraz na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach) w I połowie XIX w.

• propagowanie zasad wzorowego gospodarowania ziemią - hrabia Dezydery Chłapowski

• działalność dr Karola Marcinkowskiego (Bazar Polski, Towarzystwo Pomocy Naukowej)

Karola Libelta, Hipolita Cegielskiego (fabryka maszyn rolniczych w Poznaniu), hrabiego Gustawa

Potworowskiego (Kasyno Gostyńskie)

• mecenat w zakresie nauki i kultury (hrabia Edward Raczyński - Kaplica Polska,

Biblioteka Raczyńskich), hrabia Tytus Działyński (biblioteka w Kórniku)

• działalność polskich pastorów Gustawa Gizewiusza (Warmia) i Celestyna Mrongowiusza (Gdańsk)

• początki działalności na górnym Śląsku Józefa Lompy i księdza Józefa Szafranka

- udział ochotników z Wielkopolski w powstaniu listopadowym (gen. Dezydery Chłapowski)

- działalność konspiracyjna w Wielkopolsce w latach 40 - tych (Związek Plebejuszy, Komitet Poznański,

Centralizacja Poznańska) - zob. temat: Działalność patriotyczno-konspiracyjna na z. polskich (1831 - 1846)

- Wiosna Ludów w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku (zob. temat: Wiosna Ludów na ziemiach polskich)

5. Najważniejsze przejawy Kulturkampfu na ziemiach polskich (w latach 1872 - 1878)

- Kulturkampf („walka o kulturę”) - polityka kanclerza Bismarcka w latach 1872 - 1878, wymierzona w

Kościół katolicki, który, zdaniem Bismarcka osłabiał spoistość zjednoczonych Niemiec i wspierał

tendencje separatystyczne, reprezentowane przez katolicką Bawarię oraz katolicką ludność polską, na

ziemiach polskich (Wielkopolska, Górny Śląsk) Kulturkampf przybrał zatem postać polityki

germanizacyjnej

Cele Kulturkampfu: dążenie do podporządkowania Kościoła państwu, odebranie Kościołowi wpływu na

szkolnictwo, zobowiązanie księży do zdawania egzaminów państwowych „z kultury niemieckiej” ,

represje wobec księży krytykujących politykę władz ( w tym kary więzienia - na podstawie tzw.

„paragrafu kazalnicy”)

• specyfika Kulturkampfu na ziemiach polskich: walce z Kościołem katolickim towarzyszyła walka z polskością (polityka germanizacyjna)

• przejawy Kulturkampfu na ziemiach polskich

▪ antypolska polityka Bismarcka po zjednoczeniu Niemiec, w okresie kulturkampfu („Bijcie

Polaków , by ich ochota do życia odeszła. Osobiście współczuje ich położeniu, ale jeśli pragniemy

istnieć, nie pozostaje nam nic innego, jak ich wytępić” - było to wezwanie nie do ludobójstwa ale do

wynarodowienia Polaków)

• represje wobec Karola Miarki w okresie Kulturkampfu (wcześniej, w 1871 r. opublikował list

otwarty do kanclerza Bismarcka w obronie prawa Górnoślązaków do posługiwania się swoim językiem)

• represje wobec księży w Wielkopolsce oraz arcybiskupa gnieźnieńskiego Mieczysława

Ledóchowskiego w 1874 (uwięzienie oraz pozbawienie go możliwości sprawowania godności arcybiskupa)

• germanizacja szkolnictwa w 1872 r. (jedynie nauka religii mogła odbywać się po polsku) i

administracji (1876) w Wielkopolsce

6. Najistotniejsze przejawy polityki germanizacyjnej i dyskryminacji ludności polskiej po

zakończeniu kulturkampfu (do 1890 r. była o polityka Bismarcka)

• tzw. rugi pruskie od 1885 (wydalenie z terytorium Niemiec Polaków nie posiadających obywatelstwa państwa pruskiego, pochodzili oni z zaborów rosyjskiego i austriackiego, przeważnie byli robotnikami rolnymi)

• działalność Komisji Kolonizacyjnej (od 1886), cel: wykup ziemi z rąk Polaków i jej sprzedaż niemieckim osadnikom (kolonistom)

• antypolska działalność Hakaty od 1894 r. (Deutscher Ostmarkenverein - Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej, założyciele: Hansemann, Kenemann, Tiedemann) : organizacja nacjonalistów niemieckich dążąca do germanizacji ziem polskich (utworzona w Poznaniu w 1894 r.)

• antypolskie ustawodawstwo w okresie rządów kanclerza B. Bulowa (1900 - 1909)

• wprowadzenie w szkołach w 1901 r. nakazu nauczania religii w języku niemieckim

(wywołało to we Wrześni protest dzieci i ich rodziców, stłumiony represjami: bicie dzieci, wysokie

kary pieniężne dla rodziców)

• tzw. „nowela osadnicza” z 1904 r. (zakaz wznoszenia nowych budynków bez zezwolenia władz) i

„sprawa Drzymały” (Wojciech Drzymała nie mogąc postawić domu na swojej ziemi zamieszkał w

wozie cyrkowym)

• ustawa o zgromadzeniach z 1908 r. zwana przez Polaków ustawą kagańcową

(ograniczenie prawa do posługiwania się j. polskim i duńskim na zgromadzeniach publicznych, w

miejscowościach gdzie Polacy lub Duńczycy stanowili mniej niż 60% mieszkańców)

• ustawa wywłaszczeniowa z 1908 r. (nakazywała przymusowy wykup majątków ziemskich

zagrożonych bankructwem, nie weszła w życie z powodu sprzeciwu samych Niemców, ponieważ naruszała

konstytucyjną zasadę nietykalności majątkowej)

7. Najistotniejsze cechy samoświadomości (mentalności) Polaków z zaboru pruskiego w XIX

i w początkach XX wieku (zwłaszcza w Wielkopolsce), zob. punkt 2

8. Najważniejsze przejawy działalności Polaków w obronie tożsamości narodowej i

najistotniejsze aspekty pracy organicznej w zaborze pruskim w II połowie XIX w. i w

początkach XX wieku.

1. Wielkopolska

- szereg inicjatyw przeciwdziałających wykupywaniu ziemi z rąk Polaków przez Komisję

Kolonizacyjną (np. Bank Ziemski od 1888), Bank Parcelacyjny od 1897)

- działalność księdza Piotra Wawrzyniaka pod koniec XIX i w początkach XX w.: zakładanie

spółdzielni oszczędnościowo - kredytowych, utworzenie Związku Spółek Zarobkowych (1896 -

1914), szereg inicjatyw przeciwdziałających działalności Komisji Kolonizacyjnej)

cele działalności księdza P. Wawrzyniaka: osiągnięcie przez Polaków poziomu zamożności nie

ustępującego Niemcom , działalność gospodarcza podejmowana przez Polaków jest formą obrony

tożsamości narodowej

- Towarzystwo Czytelni Ludowych od 1890

- napisanie przez Marię Konopnicką pieśni patriotycznej „Rota” po zajściach we Wrześni („Nie rzucim

ziemi skąd nasz ród, tak nam dopomóż Bog (...) Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz i dzieci nam germanił”)

2. Początki odrodzenia narodowego na Pomorzy Gdańskim, Warmii i Mazurach

• działalność w obronie polskości polskich pastorów Celestyna Mrongowiusza w Gdańsku (zajmował się m.in. gwarą i folklorem kaszubskim i mazurskim) oraz Gustawa Gizewiusza w Ostródzie, mazurskiego poety ludowego Michał Kajka

3. Polski ruch narodowy na Górnym Śląsku od Wiosny Ludów do początków XX w.

- Bytom jako główny ośrodek polskiego życia narodowego na Górnym Śląsku w połowie

XIX wieku - „Dziennik Górnośląski” Józef Lompa, ksiądz Józef Szafranek

- działalność Karola Miarki, zwł. w okresie Kulturkampfu (wydawca pisma „Katolik” w

Królewskiej Hucie od 1869 r., list otwarty Karola Miarki do kanclerza Bismarcka w

obronie prawa Górnoślązaków do posługiwania się swoim językiem (1871), K. Miarka

uważał, że Polacy powinni współdziałać z niemieckimi katolikami i ich partią Centrum),

Adam Napieralski - uczeń i spadkobierca poglądów K. Miarki

- działalność polskich działaczy narodowych skupionych wokół „Gazety Opolskiej” (od

1890) i „Nowin Raciborskich”(od 1889, redaktor naczelny - Jan Karol Maćkowski), rywalizujących ze

środowiskiem uczniów K. Miarki

- działalność lekarza - społecznika, dr Józefa Rostka (współtwórca m.in. Górnośląskiego

Towarzystwa Pomocy Naukowej w 1891 r.

- początki działalności Wojciecha Korfantego (wydawanie gazeta „Górnoslązak” od 1901 w

Katowicach, poglądy: hasła „Polaka tylko Polak obroni”, „Precz z Centrum”, a więc polemika z

tradycją polityczną K. Miarki i jego uczniów)

A.B.C. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (tzw. ruch sokolski), zał. we Lwowie 1867

• propagowanie zarówno kultury fizycznej jak i patriotyzmu

• istotne znaczenie ruchu sokolskiego w Galicji, w zaborze pruskim, na Górnym Śląsku

1

---